Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 293/14
POSTANOWIENIE
Dnia 12 lutego 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Iwona Koper (przewodniczący)
SSN Jan Górowski
SSN Agnieszka Piotrowska (sprawozdawca)
Protokolant Hanna Kamińska
w sprawie z wniosku A. Spółki Akcyjnej w W.
przy uczestnictwie E. R. i S. R.
o zasiedzenie służebności przesyłu ewentualnie służebności gruntowej,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 12 lutego 2015 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego we W.
z dnia 17 października 2013 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w W. do ponownego rozpoznania i
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Postanowieniem z dnia 29 maja 2013 r. Sąd Rejonowy w A. oddalił wniosek
A. S.A. z siedzibą w W. o stwierdzenie zasiedzenia opisanej we wniosku
służebności przesyłu, ewentualnie służebności gruntowej o treści odpowiadającej
służebności przesyłu, dotyczącej rurociągu solanki przebiegającego pod
powierzchnią bliżej opisanej działki gruntu nr 74 stanowiącej własność uczestników
postępowania E. i S. małżonków R.
Sąd ustalił, że w latach 1976-1979 - na podstawie pozwolenia na budowę
z dnia 14 maja 1976 r. - wybudowano podziemny rurociąg o długości 43,9 km,
transportujący solankę z miejscowości G. do przedsiębiorstwa państwowego Z. A.
W., będącego inwestorem, przebiegający pod powierzchnią gruntów stanowiących
własność różnych osób fizycznych. Naczelnicy gmin leżących na trasie rurociągu
wydawali decyzje administracyjne o udzieleniu zezwoleń na wejście na
poszczególne działki gruntu. Naczelnik Gminy B. wydał decyzję z dnia 29 września
1976 r. dotyczącą nieruchomości będącej przedmiotem niniejszej sprawy, ale jej
treść nie jest znana. Rurociąg został oddany do użytku w dniu 30 maja 1979 r. i
ujęty w ewidencji środków trwałych przedsiębiorstwa państwowego Z. A. W.
Przedsiębiorstwo to powstało na mocy zarządzenia Ministra Przemysłu
Chemicznego z dnia 3 stycznia 1972 roku. Z dniem 15 marca 1993 roku zostało
aktem notarialnym przekształcone w jednoosobową spółkę akcyjną Skarbu
Państwa i wpisane do rejestru handlowego. W dniu 22 kwietnia 1998 roku nastąpiła
zmiana firmy spółki na Zakłady A. S.A. w W., a w dniu 15 stycznia 2010 roku na A.
S.A. w W. Rurociąg pozostaje od dnia 30 maja 1979 roku w ciągłej eksploatacji,
wnioskodawca dokonuje systematycznie jego przeglądów i inspekcji, w miarę
potrzeb wykonuje także prace naprawcze i remontowe.
Działka nr 74 o powierzchni 1,13 ha ma charakter rolny i uprzednio była
własnością W. i W. małżonków S., którzy w dniu 20 kwietnia 2005 r. sprzedali ją
uczestnikom postępowania. Rurociąg przebiega pod powierzchnią tej działki; w
czasie jego użytkowania nie było awarii ani remontów; podlegał jedynie okresowym
przeglądom przeprowadzanym przez pracowników poprzedników prawnych
3
wnioskodawcy, a następnie pracowników wnioskodawcy. Na granicy tej działki i
sąsiedniej działki nr 75 znajduje się biało-niebieski betonowy słupek kontrolny
pomiarowy SKP nr 33, w który wbudowana jest skrzynka elektryczna opatrzona
napisem „Nie dotykać! Urządzenie elektryczne!", oznaczona do 2007 roku wysoką
metalową tyczką pomalowaną w biało-czerwone pasy. Uczestnicy postępowania
planowali zabudowę działki i w toku postępowania administracyjnego w
przedmiocie wydania decyzji o warunkach zabudowy dowiedzieli się, że przez ich
nieruchomość przebiega rurociąg. W dniu 7 października 2010 roku złożyli w
Sądzie Rejonowym wniosek o ustanowienie służebności przesyłu rurociągu na
rzecz Zakładów A. S.A. W odpowiedzi na ten wniosek A. S.A. wniósł o
stwierdzenie z dniem 1 lutego 2009 roku zasiedzenia służebności przesyłu solanki
na swoją rzecz. Sąd Rejonowy wskazał, że jakkolwiek wnioskodawca wykazał
część przesłanek zasiedzenia służebności, mianowicie wybudowanie rurociągu
przez poprzedników prawnych wnioskodawcy, niezmienność jego przebiegu, trwałą
i ciągłą jego eksploatację przez poprzedników prawnych i wnioskodawcę oraz
upływ 30 lat nieprzerwanego posiadania w złej wierze służebności gruntowej
podobnej do przesyłu, to jednak do zasiedzenia tej służebności nie doszło,
albowiem przebiegający w całości pod powierzchnią gruntu rurociąg solanki nie jest
widocznym i trwałym urządzeniem, o którym mowa w art. 292 k.c.
Zaskarżonym postanowieniem z dnia 17 października 2013 r. Sąd Okręgowy
we W. oddalił apelację wnioskodawcy, podzielając ustalenia Sądu Rejonowego
oraz uzupełniająco ustalając, że uczestnicy postępowania zamieszkują w B. od
kilkudziesięciu lat w nieruchomości usytuowanej po przeciwnej stronie drogi w
stosunku do działki będącej przedmiotem niniejszej sprawy. W toku postępowania
administracyjnego toczącego się od 2006 roku zostali poinformowani przez
pracownika urzędu gminy, że przez działkę nr 74 przebiega rurociąg solanki,
została im nadto doręczona decyzja ze stycznia 2007 roku o odmowie wydania
warunków zabudowy z informacją o zastrzeżeniach wnioskodawcy jako zarządcy
rurociągu solanki. W aktach postępowania administracyjnego znajdują się także
mapy sytuacyjno- wysokościowe z naniesionym przebiegiem rurociągu solanki
pochodzące z 2006 roku. W oparciu o te ustalenia Sąd Okręgowy odmiennie niż
Sąd Rejonowy przyjął, że rurociąg jest trwałym i widocznym urządzeniem, o którym
4
mowa w art. 292 k.c. Wskazał dalej, że apelacja wnioskodawcy nie podlegała
mimo to uwzględnieniu, albowiem wnioskodawca nie wykazał upływu 30 letniego
okresu nieprzerwanego posiadania służebności w złej wierze. Sąd Okręgowy
podniósł, że do dnia 1 lutego 1989 roku posiadaczem służebności rurociągu był
wyłącznie Skarb Państwa, a nie przedsiębiorstwo państwowe Z.A. W., które jedynie
władało mieniem państwowym w ramach zarządu. Sąd podniósł dalej, że stosownie
do ustalonej linii orzecznictwa dopuszczalne jest zaliczenie okresu posiadania
służebności gruntowej podobnej do przesyłu przez Skarb Państwa do okresu
posiadania tej służebności przez przedsiębiorstwo państwowe po dniu 1 lutego
1989 roku, jeśli nastąpiło przeniesienie przez Skarb Państwa posiadania na rzecz
przedsiębiorstwa państwowego, której to okoliczności wnioskodawca nie wykazał.
W skardze kasacyjnej wnioskodawca, zarzucając naruszenie prawa
materialnego, tj. art. 352 § 1 w związku z art. 292 w związku z art. 336 k.c., art. 176
§ 1 k.c. i art. 172 § 2 k.c., wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia w całości
i orzeczenie co do istoty sprawy lub przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zasadny jest zarzut naruszenia art. 172 § 2 i art. 176 § 1 k.c. w konsekwencji
przyjęcia przez Sąd Okręgowy nietrafnego poglądu o niedopuszczalności
doliczenia wykonywania służebności gruntowej na działce nr 74 w zakresie
niezbędnym do obsługi rurociągu solanki od dnia 30 maja 1979 roku do 31 stycznia
1989 roku przez przedsiębiorstwo państwowe Z. A. W. do okresu posiadania
służebności przez to przedsiębiorstwo od dnia 1 lutego 1989 roku. Zasługuje na
uwzględnienie także zarzut naruszenia art. 352 § 1 w związku z art. 292 w związku
z art. 336 k.c. przez błędną wykładnię skutkującą przyjęciem, że przed dniem 1
lutego 1989 roku przedsiębiorstwo państwowe Z. A. W. nie mogło być posiadaczem
służebności gruntowej o treści podobnej do służebności przesyłu.
Mimo poglądów przeciwnych - wyłączających możliwość uznania
przedsiębiorstwa państwowego za posiadacza służebności gruntowej wykonywanej
na gruncie niepaństwowym (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 2009 r.,
IV CSK 291/09, M. Prawn. 2010, nr 2, s. 68, postanowienia Sądu Najwyższego:
5
z dnia 25 stycznia 2006 r., I CSK 11/05, „Biuletyn SN” 2006, nr 5, s. 11, z dnia
10 kwietnia 2008 r., IV CSK 21/08, niepubl., z dnia 10 lipca 2008, III CSK 73/08,
niepubl, z dnia 11 grudnia 2008 r., II CSK 314/08, niepubl, i z dnia 6 września
2013 r., V CSK 440/12, niepubl.), należy uznać, że jeżeli w okresie przed dniem
wejścia w życie ustawy z dnia 31 stycznia 1989 roku nowelizującej kodeks cywilny,
przedsiębiorstwo państwowe korzystało bez tytułu prawnego z cudzej
nieruchomości (niepaństwowej) w zakresie niezbędnym do obsługi i eksploatacji
wybudowanych przez to przedsiębiorstwo urządzeń przesyłowych, to było ono
posiadaczem służebności gruntowej podobnej do służebności przesyłu
w rozumieniu art. 352 § 1 k.c. (por. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego - zasady prawnej - z dnia 18 czerwca 1991 r., III CZP 38/91,
OSNC 1991, nr 10-12, poz. 118; wyrok siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
15 stycznia 2009 r., I CSK 333/07, OSNC-ZD 2009, nr 4, poz. 15 wyroki Sądu
Najwyższego: z dnia 10 maja 2013 r., I CSK 495/112, niepubl., postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 17 grudnia 2008 r., I CSK 171/08, OSNC 2010, nr 1, poz. 15,
z dnia 12 stycznia 2012 r., IV CSK 183/11, niepubl. i z dnia 12 stycznia 2012 r.,
IV CSK 183/11, niepubl.).
Opisany stan faktyczny mógł prowadzić do nabycia służebności gruntowej
odpowiadającej treścią służebności przesyłu w drodze zasiedzenia z tym
zastrzeżeniem, że jeśli przed dniem 1 lutego 1989 roku zrealizowały się przesłanki
pozwalające na stwierdzenie zasiedzenia tej służebności, zwłaszcza
gdy upłynął stosowny okres posiadania, służebność tę nabywał Skarb Państwa,
a nie przedsiębiorstwo państwowe (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia
22 października 2009 r., III CZP 70/09, OSNC 2010, nr 5, poz. 64, wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 9 grudnia 2009 r., IV CSK 291/09, nie publ., postanowienia
Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 2008 r., II CSK 314/08, nie publ., z dnia
9 maja 2003 r., V CK 24/03, nie publ., z dnia 10 lipca 2008 r., III CSK 73/08,
nie publ. i z dnia 16 października 2009 r., II CSK 103/09, nie publ.). Jeżeli do tego
nie doszło, a po dniu 1 lutego 1989 roku utrzymywał się na nieruchomości
niepaństwowej opisany dotychczasowy stan faktyczny, po upływie stosownego
czasu, determinowanego dobrą lub złą wiarą posiadacza służebności, możliwe było
nabycie przez zasiedzenie przez przedsiębiorstwo państwowe lub jego następcę
6
prawnego, służebności gruntowej podobnej do przesyłu, a po dniu 3 sierpnia
2008 roku - służebności przesyłu. Okres występowania na nieruchomości stanu
faktycznego odpowiadającego treści służebności przesyłu przed wejściem w życie
art. 3051
-3054
k.c. podlega bowiem doliczeniu do czasu posiadania wymaganego
do zasiedzenia tej służebności (por. uchwała składu siedmiu Sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 22 maja 2013 r., III CZP 18/13, OSNC 2013, nr 12, poz. 139).
Z wiążących Sąd Najwyższy ustaleń wynika, że taka sytuacja faktyczna miała
miejsce w rozpoznawanej sprawie. Przedsiębiorstwo państwowe Z.A. W. posiadało
służebność gruntową związaną z przebiegającym przez działkę nr 74,
wybudowanym przez to przedsiębiorstwo rurociągiem solanki, od dnia 30 maja
1979 roku, ponieważ w tym dniu przedsiębiorstwo rozpoczęło jego eksploatację
(por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 kwietnia 1967 r., III CZP 12/67, OSNC
1967, nr 12, poz. 212). Nie należy utożsamiać posiadania prowadzącego do
nabycia służebności gruntowej przez zasiedzenie z posiadaniem prowadzącym do
nabycia przez zasiedzenie własności nieruchomości. W pierwszej sytuacji chodzi o
faktyczne władanie przez przedsiębiorstwo państwowe bez tytułu prawnego
cudzym gruntem w zakresie niezbędnym do korzystania z urządzenia
przesyłowego w takim zakresie i w taki sposób, w jaki czyniłaby to osoba, której
przysługuje ograniczone prawo rzeczowe. Władanie w zakresie służebności
gruntowej jest więc posiadaniem zależnym (art. 336 k.c.), podczas gdy do
zasiedzenia nieruchomości prowadzi wyłącznie jej posiadanie samoistne
(por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 31 maja 2006 r., IV CSK 149/05, niepubl.
i z dnia 25 kwietnia 2014 r., II CSK 433/12, niepubl.).
Z ustaleń wynika, że przedsiębiorstwo państwowe Z. A. W. uległo w dniu 15
marca 1993 roku przekształceniu w jednoosobową spółkę akcyjną Skarbu Państwa
na podstawie przepisów ustawy z dnia 13 lipca 1990 roku o prywatyzacji
przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. 1990 nr 51, poz. 298 ze zm.). Stosownie do
art. 8 tej ustawy, spółka powołana w wyniku przekształcenia przedsiębiorstwa
państwowego pozostawała jednoosobową spółką Skarbu Państwa do chwili
udostępnienia akcji osobom trzecim, wstępowała we wszystkie prawa i obowiązki
przekształconego przedsiębiorstwa, a ponadto przechodziły na nią, z mocy ustawy,
uprawnienia i obowiązki przekształconego przedsiębiorstwa wynikające z decyzji
7
administracyjnych. A. Spółka Akcyjna będąca następcą prawnym przedsiębiorstwa
państwowego Z. A. W. weszła zatem w jego sytuację prawną (por. uzasadnienie
uchwały Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 1992 r., III CZP 49/92, OSNC 1992, nr
11, poz. 200 i uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 23 września
2010 r., III CSK 319/09, OSNC-ZD 2011, nr 3, poz. 36). W świetle powyższych
rozważań zarzut naruszenia art. 172 § 2 i art. 176 § 1 k.c. jest uzasadniony,
albowiem okres posiadania przez przedsiębiorstwo państwowe służebności
gruntowej podobnej do przesyłu podlegał doliczeniu do okresu posiadania tej
służebności przez wnioskodawcę.
W tym stanie rzeczy orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c.