Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I PK 152/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 lutego 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Korzeniowski (przewodniczący)
SSN Bogusław Cudowski (sprawozdawca)
SSN Maciej Pacuda
w sprawie z powództwa I. D.
przeciwko Polskim Liniom Lotniczym /…/ S.A. w W.
o przywrócenie do pracy na poprzednich warunkach,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 11 lutego 2015 r.,
skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w K.
z dnia 19 września 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego
Sądowi Okręgowemu w K.
UZASADNIENIE
Powódka I. D. domagała się od strony pozwanej Polskich Linii Lotniczych
/…/ S.A. w W. przywrócenia do pracy na poprzednich warunkach.
2
Powódka była zatrudniona u strony pozwanej od dnia 1 kwietnia 1998 r.,
ostatnio na stanowisku starsza stewardesa w bazie personelu pokładowego w K. w
pełnym wymiarze czasu pracy na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony.
Pozwana, w bazie personelu pokładowego w K., zatrudniała 25 osób na stanowisku
stewardów. Baza była zorganizowana w ten sposób, że pozwana wynajmowała
dwa pomieszczenia w budynku Portu Lotniczego w K., a zatrudnieni tam stewardzi
podlegali kierownikowi Działu Stewardów w W. Jedna ze stewardes w bazie w K.
pełniła w 1/2 wymiaru czasy pracy funkcję inspektora ds. administracyjnych, będąc
łącznikiem z kierownikiem w W.
W dniu 27 października 2010 r. powódka otrzymała wypowiedzenie
warunków pracy i płacy w części dotyczącej miejsca wykonywania pracy,
stanowiska pracy i wynagrodzenia. Jako przyczynę wypowiedzenia wskazano
likwidację stanowiska pracy w K. w związku z likwidacją bazy personelu
pokładowego w K. na podstawie decyzji zarządu PLL /…/ S.A. z dnia 7 września
2010 r., a w konsekwencji ograniczenie zapotrzebowania na pracę pracowników na
stanowisku starsza stewardesa w Biurze Personelu Pokładowego oraz konieczność
doboru na to stanowisko osób zgodnie z obowiązującymi w tym zakresie w Spółce
zasadami, m.in. o największym doświadczeniu zawodowym i najdłuższym stażu
pracy w charakterze członka personelu pokładowego. Powódce w wypowiedzeniu
zmieniającym zaproponowano następujące nowe warunki: miejsce wykonywania
pracy – W., stanowisko – stewardesa, wynagrodzenie zasadnicze – 3.237 zł.
W związku z likwidacją bazy w K. wypowiedzenia warunków pracy w
zakresie miejsca świadczenia pracy otrzymali wszyscy zatrudnieni w tej bazie
pracownicy z wyjątkiem jednej pracownicy, która przebywała na urlopie
wychowawczym. Pozwana wypowiedziała także umowy najmu pomieszczeń. Baza
w K. przestała istnieć. Żaden ze stewardów nie był już tam zatrudniony, nie było
biura ani innej infrastruktury koniecznej do funkcjonowania bazy. Nie pracował tam
również pracownik, który zajmował się obsługą administracyjną bazy. Wszystkie
pracownice bazy personelu pokładowego w K., które przyjęły wypowiedzenia
warunków pracy i płacy, rozpoczynały pracę w W., nawet gdy lot odbywał się z
innego miasta, w tym również z K. W tym celu po rozpoczęciu pracy w W.
przylatywały do innego miasta, z którego rozpoczynały lot.
3
Sąd Rejonowy w K. w tak ustalonym stanie faktycznym wyrokiem z dnia 7
lutego 2013 r. oddalił powództwo o przywrócenie do pracy na poprzednich
warunkach i zasądził od strony pozwanej na rzecz powódki kwotę 18 097,59 zł
tytułem odszkodowania za niezgodne z prawem wypowiedzenie warunków pracy i
płacy. W uzasadnieniu wyroku stwierdził, że pozwana dokonując wypowiedzenia
warunków pracy i płacy naruszyła art. 30 § 4 k.p. w zw. z art. 45 § 1 k.p. w zw. z art.
42 § 1 k.p. Pozwana nie poinformowała powódki jakie zasady obowiązywały przy
doborze na stanowisko starszej stewardesy, z kim była porównywana oraz o ile
stanowisk ograniczono zatrudnienie na stanowisku starszej stewardesy. W ocenie
Sądu Rejonowego pozwana nie wykazała jakie dokładnie zasady obowiązywały
przy doborze na stanowisko starszej stewardessy, w oparciu o jakie zasady i w
jakim trybie podejmowano decyzję o pozostawieniu określonych osób na
stanowisku starszej stewardesy, a degradacji innych osób na stanowisko
stewardesy, a nadto, że powódka była osobą, która ze względu na staż pracy i
doświadczenie zawodowe nie zmieściła się w limicie stanowisk starszych
stewardes. Sąd jednocześnie stwierdził, że ze względu na faktyczne zlikwidowanie
bazy personelu pokładowego w K. nie jest możliwe przywrócenie powódki na
dotychczasowe warunki pracy, to jest na dotychczasowe miejsce pracy.
Sąd nie uwzględnił żądania ewentualnego powódki odnośnie przywrócenia
jej do pracy na poprzednich warunkach pracy i płacy w zakresie stanowiska pracy i
wynagrodzenia, wyjaśniając, że art. 45 § 1 k.p. nie pozwala na przywrócenie do
pracy jedynie na niektóre warunki pracy i płacy oraz usankcjonowanie zmiany
innych warunków. Podkreślił, że obowiązujące przepisy pozwalają Sądowi
ingerować w zakończony już stosunek pracy jedynie poprzez jego restytucję w
kształcie sprzed wypowiedzenia warunków pracy i płacy, a nie pozwalają na
ingerencję w ten stosunek prawny poprzez stworzenie w wyniku wydanego
orzeczenia stosunku prawnego w innym kształcie niż ten, który miał miejsce przed
wypowiedzeniem warunków pracy i płacy.
Od wyroku Sądu Rejonowego apelację wniosła powódka, zaskarżając go w
części oddalającej powództwo o przywrócenie do pracy na stanowisko starszej
stewardesy z dotychczasowym wynagrodzeniem na tym stanowisku oraz, w części
dotyczącej podstawy prawnej zasądzonego odszkodowania poprzez przyjęcie za tę
4
podstawę jego wyboru przez pracownicę według art. 45 § 1 k.p. zamiast
zasądzenia go na podstawie art. 45 § 2 k.p. Powódka wniosła o przywrócenie do
pracy na stanowisko starszej stewardesy z dotychczasowym wynagrodzeniem w
ramach trwającej umowy o pracę z miejscem wykonywania pracy w W.
Sąd Okręgowy w K. oddalił apelację. Uznając za prawidłowe ustalenia Sądu
Rejonowego, akceptując je, podzielił stanowisko Sądu I instancji w przedmiocie
ograniczeń w stosowaniu art. 45 k.p. Wskazał, że uwzględnienie apelacji byłoby
jednoznaczne z niedopuszczalnym przyznaniem sądom kompetencji
nieograniczonego kształtowania obligacji pracowniczych. Ponadto stwierdził, że
dopiero w apelacji pojawiło się zmodyfikowane żądanie pozwu w formie wniosku
apelacji o przewrócenie powódki do pracy na stanowisko starszej stewardesy z
dotychczasowym wynagrodzeniem w ramach trwającej umowy o pracę z miejscem
jej wykonywania w W., wskazując, że na etapie postępowania przed Sądem II
instancji taka zmiana roszczenia nie jest dopuszczalna z przyczyn oczywistych.
Skargę kasacyjną złożył pełnomocnik powódki. Zarzucono naruszenie:
- art. 29 § 1 k.p. poprzez niewłaściwe uznanie, że tzw. baza personelu
pokładowego pozwanej w K. była miejscem wykonywania pracy w rozumieniu art.
29 § 1 k.p. w zw. z art. 775
k.p.,
- art. 45 § 2 k.p. w zw. z art. 42 § 1 k.p. poprzez dosłowne i bezpośrednie, a
nie odpowiednie, tj. z uwzględnieniem istniejących różnic, zastosowanie przepisów
dotyczących definitywnego wypowiedzenia umowy o pracę do wypowiedzenia
zmieniającego jedynie niektóre warunki pracy i płacy,
- art. 8 k.p. w zw. z art. 113
k.p. w zw. z art. 183a
k.p., art. 183b
§ 1 pkt 2 i 3
k.p. poprzez:
- bezpodstawne wykorzystanie pozornego zlikwidowania miejsca
wykonywania pracy dla bezpodstawnej degradacji ze stanowiska starszej
stewardesy („szefowej pokładu”) na określonych, właściwych według Instrukcji
Operacyjnej dla tego stanowiska, typach samolotów;
- obniżenie o prawie 46% wynagrodzenia uzyskiwanego przez powódkę
przed bezpodstawną degradacją;
- nieuwzględnienie sytuacji życiowej i rodzinnej powódki, w szczególności
posiadania trojga małoletnich dzieci w tym niepełnosprawnej córki;
5
- pozorne zlikwidowanie stanowiska powódki w sytuacji gdy w marcu 2011 r.
pracodawca przeprowadził nowy nabór i szkolenie w skali swoich linii lotniczych na
stanowiska starszych stewardes z uwagi na braki kadrowe, bez przywrócenia
powódce uprawnień starszej stewardesy płynących z zajmowania przez nią
nienagannie aż do wypowiedzenia tego stanowiska w całych liniach lotniczych PLL
/…/;
- dyskryminacyjne wykorzystanie rzekomego pozornego zlikwidowania tzw.
bazy personelu w K. do degradacji wszystkich starszych stewardes wchodzących w
skład grupy personelu pochodzącego z K. i okolic oraz niedopuszczenie powódki
do ewentualnego ponownego szkolenia na stanowisko starszej stewardesy mimo
przeprowadzania takiej akcji;
- naruszanie zasady równego traktowania pracowników (powódki) w zakresie
wykonywania pracy starszej stewardesy z wyżej wymienionych względów;
- naruszenie zasady niedyskryminowania pracownika z uwagi na nierówne
traktowanie powódki ze względu na przyjęte tzw. miejsce wykonywania pracy w K.
w zakresie pozbawienia jej stanowiska i uprawnień starszej stewardesy;
- art. 1 ustawy z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach
rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn nie dotyczących
pracowników poprzez wypowiedzenie ponad 30 pracownikom pozwanej umowy o
pracę z wykorzystaniem podzielenia tej grupy w skali PLL /…/ S.A. na
poszczególne grupy tak aby nie został przekroczony limit ponad 30 pracowników
zwalnianych w okresie kolejnych 30 dni, w celu uniknięcia zastosowania przepisów
dot. zwolnień grupowych,
- naruszenie przepisów postępowania art. 227, art. 232 i art. 233 k.p.c.
poprzez:
- nieuwzględnienie przeprowadzenia dowodów wnioskowanych przez
powódkę a dotyczących ustalenia braku podstawy prawnej w prawie wewnętrznym
pracodawcy co do ustalenia statusu tzw. bazy personelu w K., w szczególności
braku zarządzenia lub innego aktu o jej powołaniu;
- oddalenie wniosku powódki o wykazanie przez pozwaną występowania w
strukturze organizacyjnej tzw. bazy personelu w K. jako jednostki tej struktury, -
6
nieprzeprowadzenie wnioskowanego dowodu o ujawnienie struktury organizacyjnej
w celu ustalenia statusu organizacyjnego tzw. bazy personelu w K.;
- oddalenie wniosku o przeprowadzenie dowodu ze świadków, w tym A. W.-
R. na okoliczność, że funkcjonowanie tzw. bazy personelu w K. nie było związane i
uzależnione od tzw. infrastruktury, to jest od wynajmowania dwóch pokojów w
Porcie Lotniczym K. – B., gdyż przez pierwszy rok funkcjonowania tej grupy
pracowników w K. nie istniała żadna infrastruktura, nie było żadnych pokoi, a
stewardesy rozpoczynały swoją pracę zgłaszając się do kapitana danego samolotu
na terenie Portu; funkcjonowania tej bazy nie według zasad wydzielonej jednostki
terenowej pracodawcy, a w ramach wydzielonego jednego Działu Personelu
Pokładowego Stewardes i Stewardes w K. mającego swą siedzibę w W. i mającego
kierownika w W., co m.in. wykluczało przyjęcie, iż tzw. baza personelu
pokładowego w K. była odrębną jednostką terenową pozwanej, w której były
zatrudnione osoby z okolic K., w tym powódka, mimo wynajmowania później
pokojów biurowych w Porcie Lotniczym K.-B., w których była jedynie zatrudniona
jako pracownica biurowa P. Z., której stanowisko rzeczywiście było związane z
istnieniem tego biura w dwóch wynajmowanych pokojach i które faktycznie zostało
zlikwidowane.
Wniesiono o uchylenie i zmianę zaskarżonego wyroku poprzez
uwzględnienie powództwa w zakresie przywrócenia powódki na stanowisko starszej
stewardesy w PLL /…/ S.A. z odpowiadającym temu stanowisku wynagrodzeniem
oraz zasądzenie od pozwanej na rzecz powódki kosztów postępowania wg norm
prawem przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Niektóre z zarzutów skargi kasacyjnej okazały się mieć uzasadnione
podstawy.
Wstępnie należy stwierdzić, że niezmiernie lakoniczne uzasadnienie
zaskarżonego wyroku znacznie utrudnia kontrolę kasacyjną zaskarżonego wyroku
Sądu Okręgowego.
7
W pierwszej kolejności należy stwierdzić, że z ustaleń Sądu Rejonowego
jednoznacznie wynika, że pracodawca powódki zlikwidował bazę personelu
pokładowego w K., która zgodnie z umową o pracę stanowiła miejsce świadczenia
pracy. Mając na uwadze specyficzny charakter pracy powódki i wynikające z tego
wątpliwości należy jednak uznać, że pozwany pracodawca był uprawniony do
dokonania takiej zmiany, co uniemożliwiło przywrócenie tego warunku zatrudnienia.
Tak więc jedynie na marginesie można w tym miejscu zauważyć, że de facto
miejscem świadczenia pracy powódki jest pokład samolotu. W tej sytuacji K. lub W.
są jedynie miejscem rozpoczęcia lotu, a więc i świadczenia pracy. W przepisach
(np. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 13 grudnia 2002 r. w sprawie
czasu pracy i wypoczynku członków załóg statków powietrznych oraz kontrolerów
ruchu lotniczego, Dz.U. Nr 219, poz. 1841) miejsce to było określane jako „port
macierzysty”. Tak więc wątpliwym jest, czy port macierzysty może być wskazany w
umowie o pracę jako miejsce świadczenia pracy. Problem ten w okolicznościach
faktycznych sprawy nie ma jednak decydującego wpływu na rozstrzygnięcie o
roszczeniach powódki. Z tego względu jako nieuzasadnione zostały ocenione
zarzuty naruszenia prawa materialnego (art. 29 § 1 k.p.) i związane z nim zarzuty
naruszenia prawa procesowego oraz art. 1 ustawy o zwolnieniach grupowych.
Natomiast ustalenie i rozstrzygnięcie o miejscu świadczenia pracy miałoby
pierwszoplanowe znaczenie w przypadku odmowy przyjęcia zaproponowanych w
wypowiedzeniu zmieniającym warunków zatrudnienia i rozwiązaniu stosunku pracy.
W razie ustalenia, że miejscem tym był K. nie byłoby bowiem możliwe przywrócenia
miejsca a w konsekwencji i pozostałych warunków zatrudnienia.
Pozwany zmieniając miejsce wykonywania pracy zmienił wypowiedział
jednak jednocześnie stanowisko oraz wynagrodzenie powódki. Sądy obu instancji
wyraziły pogląd, iż nie jest możliwe przywrócenie powódce jedynie poprzedniego
stanowiska i przysługującego wcześniej wynagrodzenia. Zdaniem Sądu
Rejonowego „przywrócenie na poprzednie warunki pracy lub niektóre warunki nie
jest możliwe lub nie znajduje oparcia w obowiązujących przepisach”. Natomiast
Sąd Okręgowy, podzielając poglądy Sądu pierwszej instancji, stwierdził ponadto, że
przywrócenie jedynie niektórych warunków zatrudnienia prowadziłoby do
8
„niedopuszczalnego przyznania sądom nieograniczonego kształtowania obligacji
pracowniczych”.
W związku z powyższym należy stwierdzić, że pracownik któremu
wypowiedziano warunki pracy lub płacy ma prawo do dochodzenia roszczeń
przewidzianych w art. 45 § 1 k.p. Przyjęcie przez pracownika nowych warunków
zatrudnienia nie pozbawia go prawa do tych roszczeń dochodzonych w
postępowaniu przed sądem pracy. Należy w tym miejscu wyraźnie podkreślić, że
zgodnie z art. 42 § 1 k.p. przepisy o wypowiedzeniu (a więc i o roszczeniach)
umowy o pracę stosuje się do wypowiedzenia zmieniającego w sposób odpowiedni.
Jak wiadomo odpowiednie stosowanie przepisów może polegać na ich
zastosowaniu wprost, na ich niestosowaniu lub zastosowaniu z pewnymi
modyfikacjami.
Jak się wydaje Sądy obu instancji zastosowały przepisy o roszczeniach
kodeksowych z tytułu bezprawnego wypowiedzenia umowy o pracę bez żadnych
modyfikacji. Jednocześnie w jednoznaczny sposób Sąd Rejonowy uznał, że
pracodawca naruszył przepisy art. 30 § 4 k.p. w związku z art. 45 § 1 k.p. w
związku z art. 42 § 1 k.p. Z uzasadnienia Sądu Rejonowego wynika, że naruszenia
te dotyczyły zasadności wypowiedzenia w zakresie zmiany stanowiska oraz
obniżenia wysokości wynagrodzenia powódki.
Mając na uwadze powyższe okoliczności należy stwierdzić, że rozstrzygając
o roszczeniach powódki nie jest uzasadnione oparcie się na orzecznictwie Sądu
Najwyższego dotyczącego roszczeń pracowniczych z tytułu bezprawnego
wypowiedzenia definitywnego. Powódka świadczy bowiem nadal pracę u
pozwanego pracodawcy tyle, że na niższym stanowisku oraz z prawie o połowę
niższym wynagrodzeniem. Jeżeli więc pracodawca wypowiedział te warunki umowy
w sposób nieuzasadniony, a więc naruszający przepisy o wypowiedzeniu umowy o
pracę to możliwe jest przywrócenie poprzednich warunków umowy. Z okoliczności
sprawy w żaden sposób nie wynika, że miejsce rozpoczynania pracy stewardesy
łączy się z jej stanowiskiem służbowym oraz wynagrodzeniem. Oddalenie
roszczenia powódki o przywrócenie do pracy na stanowisku starszej stewardesy
wraz ze stosownym wynagrodzeniem byłoby uzasadnione w przypadku spełnienia
przesłanek z art. 45 § 2 k.p. w związku z art. 42 § 1 k.p. Skarga kasacyjna
9
wskazuje na zarzut naruszenia tych przepisów, choć Sądy obu instancji przyznając
odszkodowanie przepisów tych nie powołały. Z dotychczasowych ustaleń obu
instancji nie wynika również, by przywrócenie poprzedniego stanowiska powódki
było niemożliwe lub niecelowe w rozumieniu art. 45 § 2 k.p. Natomiast z ustaleń
tych wynika, że pracodawca dokonał niekorzystnej zmiany warunków zatrudnienia z
naruszeniem prawa wykorzystując pretekst w postaci zmiany miejsca
rozpoczynania pracy przez personel pokładowy.
Ostatecznie można więc stwierdzić, że możliwe jest skuteczne dochodzenie
przywrócenia jedynie niektórych warunków pracy lub płacy, które zostały zmienione
na niekorzyść pracownika, wykonującego pracę na nowych warunkach
zaproponowanych w wypowiedzeniu zmieniającym, o ile nie stoi to w sprzeczności
z art. 45 § 2 k.p. (por. też uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 9 listopada 1990 r.,
III PZP 19/90, OSNCP 1991 nr 5-6, poz. 62). Stanowisko powyższe wynika z
odpowiednio (z modyfikacją) zastosowanego art. 45 § 1 k.p. w związku z art. 42 § 1
k.p. W tej sytuacji nie dochodzi bowiem do powstania (reaktywacji) stosunku pracy,
gdyż trwa on nieprzerwanie, tyle że na zmienionych warunkach. Z tego powodu nie
zachodzi konieczność przywracania wszystkich zmienionych elementów jego treści.
Z tych względów orzeczono jak w sentencji wyroku.