Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 329/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 lutego 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Maria Szulc
Protokolant Piotr Malczewski
w sprawie z powództwa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w W.
przeciwko D. P. Spółce z o.o. Spółce Komandytowej w C.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 20 lutego 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 23 grudnia 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w punkcie 1 lit. a) utrzymujący
w mocy wyrok zaoczny wydany przez Sąd Okręgowy
w C. dnia 9 lutego 2011 r. w sprawie […]
w części zasądzającej od pozwanej na rzecz powoda kwotę
72.549 (siedemdziesiąt dwa tysiące pięćset czterdzieści
dziewięć) złotych oraz odsetki ustawowe od kwoty 244.392, 34
(dwieście czterdzieści cztery tysiące trzysta dziewięćdziesiąt
dwa i 34/100) złotych od dnia 2 listopada 2010 r., a nadto
uchyla zaskarżony wyrok w części rozstrzygającej o kosztach
w punktach 1 lit. c, 2 i 3 i w tym zakresie przekazuje sprawę
2
do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu,
pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie
o kosztach postępowania kasacyjnego.
3
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 7 grudnia 2011 r. Sąd Okręgowy w C. utrzymał w mocy
swój wyrok zaoczny wydany w dniu 9 lutego 2011 r. w części zasądzającej od
pozwanej D. P. spółki komandytowej z siedzibą w C. na rzecz powoda Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych - Oddział w C. kwoty: 6.380.45 zł oraz kwoty 65.496.56
zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu, tj. od 2 listopada 2010 r.
Sąd zastrzegł pozwanej spółce prawo do powoływania się w toku postępowania
egzekucyjnego na ograniczenie odpowiedzialności do nieruchomości, dla których
prowadzona jest księga wieczysta nr […], do wysokości wierzytelności
zabezpieczonych wpisami hipotek przymusowych łącznych zwykłych na rzecz
powoda oraz ograniczenie odpowiedzialności z tytułu odsetek do odsetek za
ostatnie dwa lata przed przysądzeniem własności nieruchomości. Sąd Okręgowy
uchylił jednocześnie wyrok zaoczny z dnia 9 lutego 2011 r. w części
uwzględniającej powództwo o zapłatę kwoty 175.834,33 złotych z odsetkami
ustawowymi i umorzył postępowanie, co do kwoty 3319 złotych z odsetkami
ustawowymi oraz oddalił powództwo o zapłatę kwoty 172.515,30 złotych z
odsetkami ustawowymi.
W uzasadnieniu wyroku Sąd Okręgowy wskazał, że pozwana spółka D.P. na
podstawie umowy z dnia 23 września 2008 r. nabyła od Zakładów Gospodarczych
„U.” spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w C. nieruchomość
położoną w C., objętą księgą wieczystą nr […], obciążoną hipotekami na rzecz
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z tytułu zaległych składek na ubezpieczenie
społeczne. Wierzytelności Zakładu Ubezpieczeń Społecznych zostały
zabezpieczone następującymi hipotekami: hipoteką przymusową łączną zwykłą na
kwotę 6.380.45 zł; hipoteką łączną kaucyjną na kwotę 116.942.14 zł; hipoteką
przymusową łączną zwykłą na kwotę 65.496.56 zł. Wpisy hipotek zostały z urzędu
przeniesione do nowej księgi wieczystej nr […]. Powód Zakład Ubezpieczeń
Społecznych w W. - Oddział w C. prowadził przeciwko spółce Zakłady
Gospodarcze „U.” egzekucję także z nieruchomości obciążonej hipotekami.
Egzekucja jednak okazała się bezskuteczna, nieruchomość nie została sprzedana
ani przejęta przez wierzyciela.
4
Sąd pierwszej instancji uznał, że do oceny prawnej roszczeń powoda
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych - Oddział w C. należało odwołać się do
przepisów ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece
(jedn. tekst Dz. U. z 2001 r., Nr 124, poz. 1361 ze zm. w brzmieniu obowiązującym
do dnia 19 lutego 2011 r. – dalej, jako u.k.w.h.). W ocenie Sądu, powód nie zdołał
udowodnić – przede wszystkim z powodu „nieczytelności” i „niejasności”
przedstawionej dokumentacji – wysokości przysługującej mu wierzytelności
w zakresie zabezpieczenia hipoteką kaucyjną. Powództwo w tym zakresie nie
zostało uwzględnione. Za zasadne natomiast uznał Sąd żądanie powoda
obejmujące wierzytelności zabezpieczone hipotekami przymusowymi zwykłymi
w kwotach: 6.380.45 zł i 65.496.56 zł, których dotyczy domniemanie z art. 71
u.k.w.h. Ze względu na treść art. 69 u.k.w.h. w związku z art. 1025 § 3 k.p.c. Sąd
Okręgowy zastrzegł po stronie dłużnika rzeczowego prawo do powoływania się na
ograniczenie odpowiedzialności do odsetek za ostatnie dwa lata przed
przysądzeniem własności. Jednocześnie według Sądu pozwana spółka skutecznie
podniosła zarzut przedawnienia roszczenia o odsetki od wierzytelności
zabezpieczonej hipoteką przymusową zwykłą w kwocie 6.380.45 zł albowiem
uległy one przedawnieniu na podstawie art. 24 ust. 4 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych a powód nie wykazał, że bieg przedawnienia został
przerwany wskutek wszczęcia postępowania egzekucyjnego. Od wierzytelności
zabezpieczonej hipoteką przymusową zwykłą w kwocie 65 496.56 zł Sąd zasądził
odsetki od dnia wniesienia pozwu (od 2 listopada 2010 r.), biorąc pod uwagę,
że powód nie wskazał sposobu kapitalizacji odsetek do dnia wniesienia pozwu.
Na skutek apelacji powoda Zakładu Ubezpieczeń Społecznych – Oddział
w C., wniesionej od wyroku Sądu Okręgowego w części uchylającej wyrok zaoczny
i oddalającej powództwo oraz w części zastrzegającej pozwanej prawo
powoływania się na ograniczenie odpowiedzialności do odsetek za ostatnie dwa
lata przed przysądzeniem własności, Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 26 lipca
2012 r. uchylił wyrok Sądu Okręgowego w zaskarżonej części w tym zakresie
przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy postanowieniem z dnia 13 czerwca 2013 r. uwzględnił
zażalenie pozwanej spółki i uchylił wyrok Sądu Apelacyjnego.
5
Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu
Okręgowego z dnia 7 grudnia 2011 r. i nadał mu treść, że utrzymuje w mocy wyrok
zaoczny wydany przez Sąd Okręgowy w dniu 9 lutego 2011 r. w sprawie … 371/10,
w części zasądzającej od pozwanej D. P. spółka komandytowa na rzecz powoda
Zakład Ubezpieczeń Społecznych – Oddział w C. kwotę 244.392.34 zł wraz z
ustawowymi odsetkami od dnia 2 listopada 2010 r., zastrzegając pozwanej spółce
prawo do powoływania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie
odpowiedzialności do nieruchomości, dla której prowadzona jest księga wieczysta o
nr […], oraz na ograniczenie odpowiedzialności z tytułu odsetek za opóźnienie za
ostatnie dwa lata przed przysądzeniem własności nieruchomości. Sąd Apelacyjny
uchylił wyrok zaoczny wydany w dniu 9 lutego 2011 r. w zakresie zasądzającym
kwotę 3.382 złote i umorzył w tej części postępowanie.
Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko Sądu pierwszej instancji, że ze względu
na treść art. 10 ust. 2 ustawy z dnia 26 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy
o księgach wieczystych i hipotece oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2009, Nr
131, poz. 1075 ) do hipotek zwykłych (wpisanych przed 20 lutego 2010 r.) należy
stosować przepisy ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. ustawy o księgach wieczystych
i hipotece w brzmieniu obowiązującym do dnia 19 lutego 2011 r.. Z tej przyczyny,
do hipotek przymusowych zwykłych znajduje zastosowanie art. 71 u.k.w.h. zgodnie,
z którym domniemanie istnienia prawa wynikające z hipoteki obejmuje także
istnienie wierzytelności powoda zabezpieczonych hipotekami w kwocie 6 380 45 zł
oraz w kwocie 65 496 56 zł. Sąd Apelacyjny przyjął też, że nie uległy przedawnieniu
odsetki od wierzytelności zabezpieczonej hipoteką przymusową zwykłą
w kwocie 6.380.45 zł, albowiem powód skutecznie wykazał fakt przerwania
biegu przedawnienia na skutek wszczęcia postępowania egzekucyjnego (przed
I Urzędem Skarbowym w C.). W ocenie Sądu Apelacyjnego powód wykazał
zarówno zasadność, jak i wysokość roszczenia w kwocie 109.047.83 zł
zabezpieczonego hipoteką kaucyjną do kwoty 116.942.14 zł. Twierdzenia powoda
nie zostały skutecznie podważone przez pozwaną. Wskazana kwota 109.047.83 zł
obejmuje należność główną oraz odsetki wyliczone na dzień 30 kwietnia 2002 r.
Wobec powyższego Sąd Apelacyjny przyjął, że powód może dochodzić skutecznie
od pozwanej, jako dłużnika rzeczowego kwoty 244.392.34 zł. Sąd Apelacyjny,
6
odwołując się do poglądu wyrażonego przez Sąd Najwyższy w uchwale składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 20 maja 2005 r., III CZP 24/05, wbrew
stanowisku powoda przyjął, że może on żądać odsetek tylko za okres dwóch lat
przed przysądzeniem własności nieruchomości.
Pozwana D. P. spółka komandytowa wniosła skargę kasacyjną od wyroku
Sądu drugiej instancji wydanego w części zasądzającej kwotę 72.549 złotych wraz
z ustawowymi odsetkami od dnia 2 listopada 2010 r. oraz w części zasądzającej
odsetki ustawowe od kwoty 244.392,34 złotych od dnia 2 listopada 2010 r., a także
w części, w jakiej Sąd Apelacyjny nie zastrzegł prawa powoływania się przez
pozwanego na ograniczenie odpowiedzialności do wysokości sumy hipoteki
kaucyjnej.
Pozwana zarzuciła błędną wykładnię art. 69 u.k.w.h. prowadzącą do
przyjęcia, że „hipoteka obejmuje odpowiedzialność dłużnika hipotecznego
za skapitalizowane odsetki” oraz błędną wykładnię art. 69 u.k.w.h. i art. 1025 § 3
k.p.c. w związku z art. 482 k.c. polegającą na przyjęciu, że odpowiedzialność
dłużnika hipotecznego obejmuje odsetki od odsetek zabezpieczonych hipoteką,
w szczególności - odsetki od odsetek nieograniczonych do okresu dwóch lat od
przysądzenia własności nieruchomości. Zdaniem wnoszącej skargę spółki, Sąd
drugiej instancji naruszył art. 104 ustawy o księgach wieczystych i w związku z art.
319 k.p.c., ponieważ nie zastrzegł prawa do powoływania się przez pozwanego na
ograniczenie odpowiedzialności do wysokości kwoty wskazanej we wpisie hipoteki
kaucyjnej; naruszył także art. 319 k.p.c. w związku z art. 1025 § 3 k.p.c.
oraz art. 69 u.k.w.h., błędnie zastrzegając ograniczenie odpowiedzialności jedynie
w odniesieniu do odsetek od kwoty 244.392.34 zł od dnia 2 listopada 2010 r.
W ocenie wnoszącej skargę doszło także do naruszenia: art. 379 pkt 2 k.p.c.
w związku z art. 64 § 1 k.p.c. i art. 66 ust. 1 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych (jedn. tekst Dz. U. z 2013 r., poz. 1442 ze zm. dalej, jako
u.s.u.s.), ponieważ Sąd drugiej instancji nie uwzględnił nieważności toczącego
się postępowania, wynikającej z okoliczności, iż powód - Zakład Ubezpieczeń
Społecznych – Oddział w C. nie posiada zdolności sądowej w sprawach o zapłatę.
Skarżąca wskazała również na naruszenie: art. 386 § 2 i 3 k.p.c. w związku z art.
379 pkt 2 k.p.c., art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c. w związku z art. 64 § 1 k.p.c., art. 66 ust. 1
7
u.s.u.s., ponieważ Sąd drugiej instancji nie wziął bowiem pod uwagę nieważności
postępowania przed Sądem pierwszej instancji wynikającej z baraku zdolności
sądowej powoda - Zakładu Ubezpieczeń Społecznych - Oddział w C.
Na tych podstawach pozwana spółka wniosła o uchylenie wydanych
w sprawie wyroków: wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 23 grudnia 2013 r., wyroku
Sądu Okręgowego w C. z dnia 7 grudnia 2011 r., wyroku zaocznego Sądu
Okręgowego w C. z dnia 9 lutego 2011 r. oraz o odrzucenie pozwu ewentualnie o
uchylenie i zmianę zaskarżonego wyroku poprzez uchylenie wyroku zaocznego
Sądu Okręgowego w C. z dnia 9 lutego 2011 r. w części obejmującej kwotę
72.549.00 zł oraz w zakresie odsetek ustawowych od kwoty 244.392.34 zł od dnia 2
listopada 2010 r. oraz o oddalenie w tej części powództwa oraz zastrzeżenie
pozwanemu w odniesieniu do roszczeń wynikających z hipoteki kaucyjnej prawa
powoływania się w postępowaniu egzekucyjnym na ograniczenie odpowiedzialności
do wysokości sumy hipoteki kaucyjnej ewentualnie wniosła o uchylenie
zaskarżonego wyroku w zakresie kwoty 72.549.00 zł oraz odsetek ustawowych od
kwoty 244.392.34 zł od dnia 2 listopada 2010 r. i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ponieważ skarga kasacyjna została oparta na obu podstawach
wymienionych w art. 3983
§ 1 pkt 1 i 2 k.p.c. w pierwszej kolejności wymaga
rozważenia zarzut nieważności dotychczasowego postępowania. Wskazana
w skardze kasacyjnej przyczyna nieważności wynikająca z braku zdolności sądowej
występującego po stronie powodowej Oddziału w C. Państwowego Zakładu
Ubezpieczeń z siedzibą w W. obejmuje postępowanie w obu instancjach, a w
odniesieniu do postępowania w drugiej instancji Sąd Najwyższy w ramach
bezpośredniej kontroli kasacyjnej bierze z urzędu pod rozwagę nieważność
postępowania przed tym Sądem.
Dlatego zarówno ze względu na treść skargi kasacyjnej jak i ze względu
na urzędowy obowiązek czuwania przez Sąd Najwyższy nad ważnością
postępowania w drugiej instancji, niezbędne jest rozstrzygnięcie, czy rzeczywiście
w postępowaniu przed Sądem Okręgowym jak i przed Sądem Apelacyjnym
8
występowała pozbawiona zdolności sądowej terenowa jednostka organizacyjna
Państwowego Zakładu Ubezpieczeń z siedzibą w W. Wątpliwości, jakie pojawiły
się na tym tle oraz zarzuty skargi kasacyjnej są wynikiem określenia strony
powodowej w pozwie jak i w kolejnych pismach procesowych, jako
„Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w C.” Wbrew jednak wnioskom, jakie z
tego faktu wyprowadza się w skardze kasacyjnej, w przedmiotowej sprawie po
stronie powodowej występuje Zakład Ubezpieczeń Społecznych z siedzibą w W.
Zgodnie z art. 66 ust.1u.s.u.s., Zakład Ubezpieczeń Społecznych jest
państwową jednostką organizacyjną i posiada osobowość prawną, a jego siedzibą
jest W. W skład Zakładu wchodzą m.in. terenowe jednostki organizacyjne (art. 67
ust. 2 ustawy), którymi są oddziały i podlegające im inspektoraty (§ 8 ust. 1
rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 18 lutego 2008 r. w sprawie
nadania statutu Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych, Dz. U. Nr 28, poz. 164).
Oddziały te, jako jednostki organizacyjne osoby prawnej, nie są wyposażone
w zdolność sądową.
Oznacza to, że powodem w sprawie może być tylko Zakład Ubezpieczeń
Społecznych w W., a nie jego oddział. Jedynie na podstawie
upoważnienia udzielonego przez Prezesa, Zakład może być w określonym
zakresie reprezentowany przez upoważnioną osobę, w tym w szczególności
przez dyrektora oddziału (§ 2 ust. 2 i § 8 ust. 2 cyt. rozporządzenia);
upoważnienie może obejmować też prawo udzielania dalszych pełnomocnictw.
Możliwość reprezentowania Zakładu przez upoważnionych kierowników oddziałów
sprawia, że w praktyce dochodzi do zbędnego oznaczania jako strony Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych z dopełnieniem oznaczenia jego jednostki
organizacyjnej. Nie jest to jednak błąd w zakresie doboru podmiotu
uczestniczącego w postępowaniu, ale ten sposób oznaczenia strony służy jedynie
uściśleniu wewnętrznej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się
dochodzone roszczenie (zob. w podobnych przypadkach postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 9 sierpnia 2000 r., sygn. akt I CKN 749/00, niepubl. a także
wyroki z dnia 16 listopada 2006 r., sygn. akt II CSK 143/06, niepubl. oraz z dnia
19 marca 2009 r., sygn. akt III CSK 219/08, niepubl.).
9
W przedmiotowej sprawie potwierdza to umocowanie, jakiego udzielił
pełnomocnikowi procesowemu dyrektor Oddziału w C. Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych, nie działający jednak w imieniu tego Oddziału, ale w imieniu Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych z siedzibą w W. na podstawie pełnomocnictwa
udzielonego przez prezesa tego Zakładu.
Z tych względów nie można podzielić stanowiska skarżącej, iż stroną
powodową w sprawie jest pozbawiona zdolności sądowej terenowa jednostka
organizacyjna Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z siedzibą w W., a nie sam
Zakład, w którego imieniu występują należycie umocowani: dyrektor Oddziału w C.
oraz pełnomocnik procesowy.
Ponieważ zarzuty naruszenia przepisów postępowania okazały się
nieuzasadnione podstawą oceny przez Sąd Najwyższy naruszenia prawa
materialnego są ustalenia faktyczne stanowiące podstawę zaskarżonego
orzeczenia (art. 39813
§ 2 k.p.c.). Należy podzielić stanowisko Sądu drugiej instancji,
że normatywną podstawą oceny hipotek zwykłych wpisanych przed dniem
20 lutego 2011 r. są przepisy ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. ustawy o księgach
wieczystych i hipotece w brzmieniu obowiązującym do dnia 19 lutego 2011 r.
Wynika to jasno z treści art. 10 ust. 2 ustawy z dnia 26 czerwca 2009 r. o zmianie
ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz niektórych innych ustaw (Dz. U.
z 2009, Nr 131, poz. 1075). Na gruncie tych przepisów w orzecznictwie Sądu
Najwyższego utrwalił się pogląd, że hipoteka zwykła obejmuje odsetki ustawowe
za opóźnienie w zakresie wskazanym w art. 1025 § 3 k.p.c., nie zabezpiecza
natomiast odsetek za opóźnienie ustalonych w umowie według zmiennej stopy
procentowej, i to nawet gdyby zostały objęte treścią wpisu do księgi wieczystej,
odsetki kapitałowe zaś zabezpiecza tylko wtedy, gdy zostały ujawnione we wpisie
(por. wyroki SN z dnia 24 listopada 1998 r., I CKN 864/98, OSNC 1999, nr 6,
poz. 11; z dnia 12 marca 2003 r., III CKN 1026/00, niepubl.; z dnia 17 marca
2004 r., II CK 81/03, niepubl.; uchwała z dnia 20 maja 2005 r., III CZP 24/05, OSNC
2006, nr 4, poz. 60; wyrok z dnia 13 stycznia 2005 r., IV CK 451/04, niepubl.; wyrok
z dnia 2 grudnia 2009 r., I CSKK 161/09, niepubl.). Takie stanowisko przeważa
również w literaturze prawniczej.
10
Ze względu na okoliczności sprawy, a mianowicie wobec zastrzeżenia przez
Sąd drugiej instancji w odniesieniu do wszystkich hipotek prawa do powoływania
się przez pozwaną spółkę na ograniczenie odpowiedzialności z tytułu odsetek za
opóźnienie za ostatnie dwa lata przed przysądzeniem własności a także dlatego,
że tej części wyroku nie zaskarżyła strona powodowa, kwestia ta pozostaje
poza zakresem rozważań Sądu Najwyższego, co więcej nie może ona być
odmiennie rozstrzygnięta ze względu na treść art. 384 k.p.c. przez Sąd drugiej
instancji w wyniku ponownego rozpoznania sprawy. Istotne wobec tego pozostaje
stwierdzenie, że zwiększona odpowiedzialność pozwanej spółki, jako właścicielki
nieruchomości ponad kwotę, do której wpisano hipotekę zwykłą, obejmuje jedynie
roszczenie o nieprzedawnione odsetki ustawowe za opóźnienie oraz koszty
postępowania. Jak przyjął Sąd Najwyższy w wymienionej uchwale z dnia 20 maja
2005 r. tylko w odniesieniu do wierzytelności o ustawowe odsetki za opóźnienie
spełniony jest wymóg dostatecznego ustalenia, oznaczenia wierzytelności (art. 68
u.k.w.h.), gdyż w chwili wpisu hipoteki do księgi wieczystej znane są podstawowe
elementy prawne tej wierzytelności, tj. wysokość świadczenia głównego, stopa
procentowa i termin spełnienia świadczenia. W odniesieniu do odsetek za
opóźnienie takimi elementami są: wysokość zabezpieczonej wierzytelności, stopa
procentowa i termin wykonania zobowiązania. W tej sytuacji istnieje zatem
możliwość definitywnego określenia zadłużenia dłużnika hipotecznego z tytułu
odsetek za opóźnienie ze stałą stopą procentową, aczkolwiek dopiero po
dokonaniu wpisu w księdze wieczystej (po upływie odpowiedniego opóźnienia).
Jak podkreślił Sąd Najwyższy element oznaczoności, wbrew podnoszonym
w literaturze obawom, dotyczy także roszczenia obejmującego ustawowe odsetki
za opóźnienie, określane w rozporządzeniu wydanym na podstawie art. 359 § 3 k.c.
Wprawdzie stopa procentowa tych odsetek może ulec zmianie po dokonaniu wpisu
hipotek i w czasie trwania stanu opóźnienia, to jednak należy brać pod uwagę
sposób dokonywania tej zmiany i jej prawną transparentność, odsetki te są bowiem
wyrażone w odpowiednim akcie normatywnym, a nie w treści podstawowego
stosunku kredytowego. Inny jest też powód i mechanizm zmiany stopy procentowej
w zakresie odsetek ustawowych i umownych. Można przyjmować, że skoro w art.
69 u.k.w.h. stwierdza się, że w granicach przewidzianych w odrębnych przepisach
11
hipoteka zabezpiecza także roszczenia o odsetki nieprzedawnione, to ta formuła
odnosi się także do odsetek określonych w rozporządzeniu wydanym na podstawie
art. 359 § 3 k.c. Nowa stylizacja art. 69 u.k.w.h. mogła mieć na celu właśnie
normatywne przesądzenie od dawna nie kwestionowanej reguły, że hipoteka
umowna obejmuje także ustawowe odsetki za opóźnienie. Ponadto dłużnik
hipoteczny powinien zawsze liczyć się z możliwością zmiany ustawowej stopy
procentowej po dokonaniu wpisu hipoteki z odpowiednim rozszerzeniem zakresu
jego odpowiedzialności wobec wierzyciela hipotecznego.
W związku z dotychczasowymi wywodami nie można zgodzić się z przyjętą przez
sądy obu instancji tezą, iż hipoteka zwykła poza odpowiednio oznaczoną
(zindywidualizowaną ) wierzytelnością główną i związaną z nią wierzytelnością
z tytułu odsetek za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego obejmuje
także wierzytelność stanowiącą równowartość odsetek od zaległych odsetek
liczonych wobec dłużnika rzeczowego zgodnie z uprawnieniem określonym w art.
482 k.c. W ten sposób odsetki od dodanych do należności głównej
skapitalizowanych odsetek za okres przed wniesieniem pozwu stanowią
nieuprawnione dodatkowe zwiększenie wierzytelności (dochodu wierzyciela)
a zarazem zwiększenie odpowiedzialności pozwanej spółki ponad wyraźnie
wymienioną we wpisie sumę wyznaczającą granice tej odpowiedzialności.
Jak przyjął Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia
21 października 1997 r., III ZP 16/97 (OSNAPUS 1998, nr 7, poz. 204), jeżeli
odsetki zostały skapitalizowane w znaczeniu prawnym, czyli obliczono ich sumę
za określony czas, a następnie poddano je oprocentowaniu (tak jak
w rozpoznawanej sprawie), to nie są one już odsetkami, lecz powstałym kapitałem,
stanowiącym odrębną kategorię prawną.
Ponadto przez rachunkową czynność polegającą na wyliczeniu sumy na
podstawie obowiązującej stopy procentowej i okresu czasu i dodanie tej sumy do
kwoty należności głównej dochodzi do pozbawienia dłużnika rzeczowego w tym
zakresie uprawnienia do powoływania na ograniczenie odpowiedzialności do
ostatnich dwóch lat przed przysądzeniem własności obciążonej nieruchomości.
Z tych względów słusznie zarzuca się we skardze kasacyjnej naruszenie
art. 69 u.k.w.h. przez jego błędną wykładnię i przyjęcie odpowiedzialności pozwanej
12
także w zakresie odsetek od zaległych odsetek skapitalizowanych za okres
przed wniesieniem powództwa przeciwko dłużnikowi rzeczowemu. Trzeba jednak
podkreślić, iż nie wyklucza to możliwości wskazania w wyroku odsetek kwotowo
(skapitalizowanych rachunkowo na określony dzień), ale wówczas należy tę kwotę
oznaczyć oddzielnie w wyroku z podkreśleniem, iż stanowi ona należność uboczną
dla roszczeń głównych. Uwzględnienie tej kwoty łącznie z należnościami głównymi
objętymi wszystkimi trzema hipotekami powoduje, że odsetki utraciły swój byt, jako
należności uboczne i stały się należnością główną zwiększając w ten sposób
bezpodstawnie dług pozwanej spółki, co wpływa także na możliwość powoływania
się na ograniczenie odpowiedzialności dłużnika rzeczowego związane z treścią art.
1025 § 3 k.p.c.
Obok wykazanej konieczności oznaczenia w odniesieniu do hipotek
przymusowych zwykłych oddzielnie wierzytelności hipotecznej z tytułu należności
głównych oraz z tytułu należności odsetkowych z hipotek zwykłych niezbędne jest
też odrębne wskazanie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką kaucyjną.
Wobec treści art. 102 i 104 u.k.w.h. nie ulega bowiem wątpliwości, że dłużnik
rzeczowy z tytułu hipoteki kaucyjnej ponosi odpowiedzialność jedynie do
wysokości wpisanej sumy najwyższej.
W związku z tym pojawia się słusznie eksponowana w skardze kasacyjnej
kwestia, czy zastrzeżenie ograniczenia tej odpowiedzialności powinno znaleźć się
w sentencji wyroku, czy też ograniczenie to następuje dopiero w postępowaniu
egzekucyjnym. Do tego zagadnienia odniósł się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia
14 lutego 2008 r. (sygn. akt II CSK 525/07, OSNC 2009/4/61) w związku
z koniecznością rozważenia zastrzeżenia na podstawie art. 319 k.p.c. prawa
dłużnika hipotecznego do powoływania się na ograniczenie odpowiedzialności
z tytułu odsetek ustawowych za opóźnienie do odsetek za dwa lata płatności przed
przysądzeniem własności nieruchomości. W uzasadnieniu tego wyroku Sąd
Najwyższy wskazał, że wysokość ustalonego z tego tytułu w prawomocnym wyroku
świadczenia nie może być zakwestionowana ani zmieniona na etapie postępowania
egzekucyjnego (art. 804 k.p.c.). Nie ma też podstaw do ograniczenia wykonalności
takiego tytułu w drodze powództwa przeciwegzekucyjnego przewidzianego w art.
840 § 1 pkt 1 k.p.c., ponieważ nie chodzi tu o zaprzeczenie zdarzeniu na
13
podstawie, którego oparto wydanie tytułu wykonawczego, ani nie zaszło żadne
zdarzenie, wskutek którego objęte tytułem zobowiązanie wygasło lub nie może być
egzekwowane. Organ egzekucyjny, będąc związany treścią tytułu, nie może
skorygować zasądzonego nim świadczenia do poziomu ustalonego w art. 1025 § 3
k.p.c. w trakcie sporządzania planu podziału sumy uzyskanej z egzekucji; nie
byłoby to też możliwe w drodze zarzutów zgłoszonych do tego planu. W tej sytuacji,
skoro - stosownie do art. 837 zdanie pierwsze k.p.c. - dłużnik może powoływać się
na ograniczenie odpowiedzialności tylko wówczas, gdy zostało ono zastrzeżone
w tytule wykonawczym, Sąd Najwyższy przyjął, że przewidziane w art. 1025 § 3
k.p.c. ograniczenie odpowiedzialności dłużnika hipotecznego z tytułu odsetek
powinno być zastrzeżone w treści tego tytułu na podstawie art. 319 k.p.c. (podobnie
stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 marca 1997 r. sygn. akt I CKU
78/96, Prok. i Pr. - wkł. 1997/6/38 a także w wymienionym wyroku z dnia 2 grudnia
2009 r.; zob. też wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 17 listopada
2005 r., I AC a 725/04, OSAB 2005/4/32). Pogląd jest aktualny w odniesieniu do
innych przyczyn i podstaw ograniczenia odpowiedzialności dłużnika rzeczowego,
co powinno znaleźć wyraz w treści tytułu wykonawczego.
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c. uchylił wyrok Sądu drugiej instancji w zaskarżonej części i w tym zakresie
przekazał sprawę do ponownego rozpoznania temu Sądowi.