Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 115/14
UCHWAŁA
Dnia 6 marca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marta Romańska (przewodniczący)
SSN Anna Owczarek
SSN Dariusz Zawistowski (sprawozdawca)
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z wniosku R. S.
przy uczestnictwie M. S. i T. S.
o dział spadku i zniesienie współwłasności,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 6 marca 2015 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w L.
postanowieniem z dnia 16 września 2014 r.,
"Czy dopuszczalne jest zażalenie na zarządzenie
przewodniczącego w sądzie pierwszej instancji, którego przedmiotem
jest zwrot wniosku uczestnika o rozliczenie nakładów, złożonego
w toku postępowania o dział spadku i zniesienie współwłasności?"
podjął uchwałę:
Na zarządzenie przewodniczącego w sądzie pierwszej
instancji o zwrocie wniosku uczestnika postępowania
o rozliczenie nakładów, złożonego w toku postępowania o dział
spadku i zniesienie współwłasności, przysługuje zażalenie.
2
UZASADNIENIE
Zarządzeniem z dnia 3 grudnia 2013 r. przewodniczący w Sądzie
Rejonowym w L. zwrócił wniosek, w którym uczestnik postępowania T. S. domagał
się rozliczenia nakładów poniesionych na nieruchomość będącą przedmiotem
postępowania w sprawie o dział spadku i zniesienie współwłasności. W
uzasadnieniu zarządzenia wskazano, że uczestnik postępowania nie sprecyzował
żądania rozliczenia nakładów zgodnie z wezwaniem do uzupełnienia braku w tym
zakresie. Na to zarządzenie uczestnik postępowania T. S. wniósł zażalenie, które
zostało odrzucone postanowieniem Sądu Rejonowego w L. z dnia 19 grudnia 2014
r. W ocenie Sądu Rejonowego było ono niedopuszczalne z uwagi na przedmiot
zaskarżenia.
Sąd Okręgowy w L., rozpoznając zażalenie na postanowienie Sądu
pierwszej instancji z dnia 19 grudnia 2014 r., powziął wątpliwość co do
dopuszczalności zażalenia na zarządzenie przewodniczącego w sądzie pierwszej
instancji o zwrocie wniosku uczestnika postępowania o dokonanie rozliczenia
nakładów, złożonego w sprawie o dział spadku i zniesienie współwłasności.
Zagadnienie to przedstawił do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu na podstawie
art. 390 k.p.c. Odwołując się do treści art. 394 § 1 k.p.c. wskazał, że z jego
brzmienia należałoby wywieść, iż w postępowaniu nieprocesowym zażalenie
przysługuje jedynie na zarządzenie o zwrocie wniosku wszczynającego
postępowanie w sprawie. Podkreślił jednak, że w sprawie o dział spadku
i zniesienie współwłasności rozliczenie nakładów następuje wyłącznie na wniosek,
który może złożyć inny uczestnik postępowania niż wnioskodawca. Wszczyna on
postępowanie, które w zakresie objętym wnioskiem nie różni się od postępowania
procesowego. Wniosek powinien także odpowiadać wymogom pozwu. Nadto Sąd
Okręgowy podkreślił, że uznanie, iż niedopuszczalne jest zażalenie na zarządzenie
o zwrocie wniosku uczestnika postępowania o rozliczenie nakładów, oznaczałoby
wyłączenie spod kontroli instancyjnej rozstrzygnięcia, które świetle art. 618 w zw.
z art. 688 k.p.c. ma istotne znaczenie dla możliwości dochodzenia praw
majątkowych z tytułu rozliczeń między spadkobiercami.
3
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego przedstawionego Sądowi
Najwyższemu przez Sąd Okręgowy w L. wymaga uwzględnienia nie tylko wyników
wykładni art. 394 § 1 k.p.c., lecz także specyfiki postępowania nieprocesowego,
charakteru żądania co do rozliczenia nakładów oraz charakteru regulacji zawartej w
art. 618 k.p.c., a także zagadnienia dopuszczalności analogi na gruncie 394 § 1
k.p.c.
Z brzmienia art. 394 § 1 k.p.c. wynika zasada, zgodnie z którą
w postępowaniu cywilnym zażalenie przysługuje w przypadkach wskazanych w tym
przepisie. Zarządzenie o zwrocie wniosku o rozliczenie nakładów, złożonego
w sprawie o zniesienie współwłasności i dział spadku, niewątpliwie nie należy do
kategorii postanowień kończących postępowanie. Nie jest także wymienione
odrębnie, jako zarządzenie przewodniczącego, od którego przysługuje zażalenie.
To stwierdzenie nie przesądza jednak ostatecznie o sposobie rozstrzygnięcia
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w L. W judykaturze
widoczna jest bowiem wyraźnie tendencja stosowania rozszerzającej wykładni art.
394 § 1 k.p.c., dopuszczająca możliwość wniesienia zażalenia od postanowień i
zarządzeń wprost niewymienionych w tym przypisie, poprzez jego stosowanie w
drodze analogii. Wydaje się to wręcz konieczne wobec konstrukcji art. 394 § 1
k.p.c., opartej na zasadzie enumeratywnego wskazania rodzaju orzeczeń i
zarządzeń przewodniczącego, od których przysługuje zażalenie. Wykładnia tego
przepisu, obowiązującego wprost w postępowaniu procesowym, powinna
uwzględniać dużą różnorodność i specyfikę szeregu innych postępowań cywilnych,
uregulowanych także poza kodeksem postępowania cywilnego. Przykładowo Sąd
Najwyższy w uchwale z dnia 24 września 2003 r., III CZP 58/03, OSNC 2004, nr 11,
poz. 173 opowiedział się za dopuszczalnością zażalenia na postanowienie w
przedmiocie wstrzymania wykonania nakazu zapłaty wydanego w postępowaniu
nakazowym, dostrzegając w tym przypadku potrzebę zastosowania w drodze
analogii art. 394 § 1 pkt 4 k.p.c., przy uwzględnieniu reguł wykładni systemowej i
celowościowej tego przepisu. W judykaturze opowiedziano się wielokrotnie także za
dopuszczalnością zażalenia w przypadku zarządzeń o zwrocie różnego rodzaju
wniosków wszczynających postępowanie, niekiedy o charakterze wpadkowym lub
4
dotyczących innych postępowań niemających cech postępowania w sprawie. W
uchwale z dnia 28 sierpnia 2008 r., III CZP 65/08, OSNC 2009, nr 7-8, poz. 112
Sąd Najwyższy uznał, że zażalenie przysługuje na zarządzenie przewodniczącego
w sądzie pierwszej instancji o zwrocie wniosku o udzielenie zabezpieczenia. Sąd
Najwyższy opowiedział się za dopuszczalnością zażalenia także na zarządzenia
przewodniczącego o zwrocie wniosku o ogłoszenie upadłości (uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 5 lutego 2004 r., III CZP 111/03, OSNC 2005, nr 4, poz. 62), o
zwrocie wniosku o zgłoszenie wierzytelności (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 2
marca 2005 r., III CZP 98/04, OSNC 2006, nr 2, poz. 21), o zwrocie wniosku o
nadanie klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi egzekucyjnemu (uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 24 października 2001 r., III CZP 53/01), o zwrocie wniosku o
wyjawienie majątku (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 20 lipca 1995 r., III CZP
90/95, OSNC 1995, nr 12, poz. 171).
W świetle przywołanych wyżej orzeczeń Sądu Najwyższego wymaga
odnotowania, że zagadnienie prawne powstało w sprawie rozpoznawanej
w postępowaniu nieprocesowym, którego specyfiką jest między innymi krzyżowanie
się różnych interesów majątkowych jego uczestników, z których tylko jeden może
mieć status wnioskodawcy. W postępowaniu nieprocesowym dopuszczalne
jest jednak zgłaszanie przez innych uczestników postępowania wniosków
zmierzających do wydania przez sąd określonych rozstrzygnięć, wykraczających
poza przedmiot wniosku wszczynającego postępowanie, w ramach toczącego się
już postępowania. W takim przypadku zgłoszenie przez uczestnika postępowania
żądania podlegającego rozpoznaniu przez sąd stawia go na pozycji zbliżonej
do wnioskodawcy, jeżeli przedmiot wniosku inicjuje postępowanie o właściwościach
równorzędnych procesowi lub postępowaniu co do istoty sprawy w postępowaniu
nieprocesowym. W tym kontekście Sąd Okręgowy zasadnie zwrócił uwagę,
że żądanie rozliczenia nakładów np. w postępowaniu o zniesienie współwłasności,
ma charakter roszczenia majątkowego podlegającego co do zasady dochodzeniu
w drodze powództwa i jego zgłoszenie w postępowaniu nieprocesowym przez inną
osobę niż wnioskodawca, wymaga odpowiedniego sprecyzowania według
wymagań dotyczących pozwu. Żądanie rozliczenia nakładów jest rozpoznawane
w postępowaniu nieprocesowym z uwagi na istnienie szczególnej regulacji zawartej
5
w art. 618 k.p.c. Umożliwia ona rozpoznanie w ramach postępowania
o zniesienie współwłasności całego kompleksu stosunków istniejących między
współwłaścicielami rzeczy i powstających na tym tle roszczeń. Orzekanie przez sąd
o żądaniu rozliczenia nakładów dokonanych na przedmiot współwłasności wymaga
jednak zgłoszenia odpowiedniego wniosku przez zainteresowanego uczestnika
postępowania. W części dotyczącej takiego żądania, mającego charakter
roszczenia, postępowanie nie różni się istotnie od procesu. Wydane w tym zakresie
rozstrzygnięcie sądu może być orzeczeniem częściowym oraz podlega odrębnemu
zaskarżeniu apelacją. Zatem zarządzenie o zwrocie wniosku o rozliczenie
nakładów, zgłoszonego w postępowaniu nieprocesowym, jest w istocie
odpowiednikiem zarządzenia o zwrocie pozwu, na które przysługuje zażalenie
na podstawie art. 394 § 1 pkt 1 k.p.c. Niezaskarżalność zarządzenia, tak istotnego
z punktu widzenia interesu uczestnika postępowania zgłaszającego wniosek,
pozostawałaby w sprzeczności w wykładnią celowościową art. 394 § 1 pkt 1 k.p.c.,
tym bardziej, że w przypadku dochodzenia roszczenia o zwrot nakładów odrębnie
w procesie zarządzenie o zwrocie pozwu w tym zakresie podlegałoby zaskarżeniu
na ogólnych zasadach. Za dopuszczalnością zażalenia na zarządzenie o zwrocie
wniosku o rozliczenia nakładów przemawia także brzmienie art. 618 § 2 i § 3 k.p.c.
Zgodnie z art. 618 § 2 k.p.c. z chwilą wszczęcia postępowania o zniesienie
współwłasności wszczęcie odrębnego postępowania w celu dochodzenia roszczeń
z tytułu nakładów na przedmiot współwłasności jest niedopuszczalne. Art. 618 § 3
wprowadza zaś ograniczenie o charakterze prekluzyjnym, wyłączając możliwość
dochodzenia takich roszczeń po zakończeniu postępowania o zniesienie
współwłasności. Z tych względów niezaskarżalne zarządzenie o zwrocie wniosku
mogłoby definitywnie zamykać możliwość domagania się rozliczenia nakładów,
co godziłoby w konstytucyjną zasadę prawa do sądu.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. orzekł jak
w podjętej uchwale.