Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CZ 126/14
POSTANOWIENIE
Dnia 5 marca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Anna Kozłowska
w sprawie z wniosku C. S.
przy uczestnictwie S. S., H. K. i Gminie N.
o dział spadku po E. S., S. synu W. i M., S. S. synu S. i E. i po K. S.,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 5 marca 2015 r.,
zażalenia uczestnika postępowania S. S.
na postanowienie Sądu Okręgowego w O.
z dnia 30 września 2014 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie.
UZASADNIENIE
2
Wnioskodawca C. S. wniósł o przeprowadzenie działu spadku po E. S., S. S.
synu W. i M., S. S. synu S. i E. i po K. S. Sąd Rejonowy w K. postanowieniem z
dnia 24 marca 2014 r. ustalił skład spadku po poszczególnych spadkodawcach
przyjmując ostatecznie, że przedmiotem działu są prawo własności działki nr 503/4
w N. oraz prawo własności zabudowań na działce nr 501/17 w N., która była
wcześniej przedmiotem użytkowania wieczystego przysługującego spadkodawcom,
lecz prawo wieczystego użytkowania wygasło przed dniem wydania postanowienia
na skutek upływu okresu, na który było ustanowione. W wyniku działu prawo
własności zabudowań na działce nr 501/17 przyznane zostało uczestnikowi S.S.,
natomiast działka nr 503/4 została podzielona na trzy części i powstałe w wyniku
podziału działki 503/25, 503/26 i 503/27 przyznane zostały odpowiednio
uczestnikom H. K., S. S. oraz wnioskodawcy C. S. Ponadto Sąd orzekł o dopłatach
do udziału spadkowego S. S., zasądzając na jego rzecz od uczestniczki H. K.
kwotę 2 402,75 zł i od wnioskodawcy C. S. kwotę 3 537,75 zł.
Postanowienie zaskarżyła apelacją uczestniczka H. K., która zarzuciła błędy
w ocenie dowodów, w ustaleniach faktycznych i w stosowaniu prawa materialnego
prowadzące do wadliwego zaliczenia do majątku spadkowego prawa własności
zabudowań na działce nr 501/1, mimo że prawo to wygasło z chwilą wygaśnięcia
prawa użytkowania wieczystego nieruchomości. Zdaniem skarżącej, konsekwencją
wskazanych uchybień było nierozpoznanie istoty sprawy.
Sąd Okręgowy w O. postanowieniem z dnia 10 kwietnia 2014 r. uchylił
zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi
pierwszej instancji. Jako podstawę uchylenia wskazał art. 386 § 4 k.p.c. w zw. z art.
13 § 2 k.p.c. (błędnie wskazano nieistniejący § 4) przyjmując, że doszło do
nierozpoznania istoty sprawy z powodu licznych uchybień. Do uchybień tych Sąd
odwoławczy zaliczył nieuwzględnienie, że w chwili działu spadku nie istniał już
składnik majątku w postaci prawa odrębnej własności budynków na nieruchomości
będącej poprzednio w użytkowaniu wieczystym, który to składnik Sąd Rejonowy
objął podziałem, prawo to bowiem wygasło równocześnie z prawem użytkowania
wieczystego, a spadkobiercom przysługuje jedynie roszczenie do Gminy N. o
wynagrodzenie za nabyte budynki i inne urządzenia istniejące na terenie działki
3
w dniu wygaśnięcia wieczystego użytkowania. Nieobjęcie postępowaniem tego
roszczenia Sąd Okręgowy uznał za wystarczającą podstawę do uchylenia
zaskarżonego postanowienia. Niemniej dodatkowo zwrócił uwagę na niejasność
co do prawidłowości wezwania do udziału w sprawie Gminy N., którą pierwotnie
Sąd Rejonowy postanowił wezwać do udziału w sprawie, potem jednak zaniechał
tych działań. Zdaniem Sądu drugiej instancji, mimo że Gmina N. była
zawiadamiana o terminach posiedzeń, wątpliwości co do jej prawidłowego
wezwania i brak merytorycznego odniesienia się przez nią do treści wniosku o dział
spadku, a także niedoręczenie jej opinii biegłego świadczą o pozbawieniu
jej możliwości prawidłowego udziału w sprawie. Sąd wskazał ponadto
na konieczność przeprowadzenia szeregu czynności, w tym zajęcia stanowiska
przez uczestników postepowania co do zmienionej sytuacji procesowej
i uzupełnienie postepowania dowodowego.
W zażaleniu na powyższe postanowienie uczestnik S. S. zarzucił naruszenie
art. 386 § 4 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. i wniósł o uchylenie zaskarżonego
postanowienia oraz przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Okręgowemu w O. Zdaniem uczestnika, odmienna kwalifikacja prawna jednego
składnika majątku spadkowego i nieznaczne braki dowodowe wynikające z tej
oceny nie stanowią o nierozpoznaniu istoty sprawy i mogły być uzupełnione
i naprawione w postepowaniu apelacyjnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Artykuł 3941
§ 11
k.p.c., wprowadzony do kodeksu postępowania cywilnego
ustawą z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania
cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 233, poz. 1381), umożliwił
poddanie kontroli instancyjnej prawidłowości uchylenia przez sąd drugiej instancji
orzeczenia sądu pierwszej instancji i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.
Charakter tego zażalenia Sąd Najwyższy poddał analizie m.in. w postanowieniach
z dnia 30 stycznia 2014 r., IV CZ 118/13, nie publ.; z dnia 9 stycznia 2014 r., V CZ
77/13, nie publ., z dnia 19 grudnia 2013 r., II CZ 86/13, nie publ., z dnia 22 listopada
2013 r., II CZ 79/13, nie publ. Wskazał w nich, że rolą Sądu Najwyższego
w postępowaniu zażaleniowym jest zbadanie, czy sąd drugiej instancji prawidłowo
pojmował przyczynę uzasadniającą wydanie orzeczenia kasatoryjnego i czy jego
4
merytoryczne stanowisko uprawniało do podjęcia takiej decyzji procesowej.
Przedmiot badania dokonywanego na skutek zażalenia ogranicza zakres
dopuszczalnych zarzutów i powoduje, że zażalenie powinno skupiać się na
kwestionowaniu wystąpienia przesłanek stosowania art. 386 § 4 k.p.c. Prawidłowość
stanowiska prawnego sądu drugiej instancji pozostaje poza zakresem kontroli
zażaleniowej. Dokonywana kontrola powinna mieć charakter formalny, skupiający się na
ustanowionych w art. 386 § 4 k.p.c. przesłankach uchylenia orzeczenia sądu pierwszej
instancji, bez wkraczania w merytoryczne kompetencje sądu.
Sąd Okręgowy w uzasadnieniu przytoczył jako podstawę uchylenia
postanowienia Sądu pierwszej instancji art. 386 § 4 k.p.c., wskazując, że Sąd
Rejonowy nie rozpoznał istoty sprawy, a nadto nie zagwarantował należycie praw
procesowych Gminie N. Jakkolwiek Sąd nie wskazuje na to wyraźnie – wydaje się,
że pod uwagę wziął także podstawę uchylenia z art. 386 § 2 k.p.c. w zw. z art. 13
§ 2 k.p.c. to znaczy nieważność postepowania spowodowaną niemożnością
obrony swych praw przez Gminę N.
Pojęcie nierozpoznania istoty sprawy interpretowane jest jako wadliwość
rozstrzygnięcia polegająca na wydaniu przez sąd pierwszej instancji orzeczenia,
które nie odnosi się do tego, co było przedmiotem sprawy, bądź na zaniechaniu
zbadania materialnej podstawy żądania albo merytorycznych zarzutów strony
z powodu bezpodstawnego przyjęcia, że istnieje przesłanka materialnoprawna lub
procesowa unicestwiająca roszczenie (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
9 stycznia 1936 r., C 1839/36, Zb. Orz. 1936/315; z dnia 12 lutego 2002 r., l CKN
486/00, OSP 2003/3/36; z dnia 21 października 2005 r., III CK 161/05, LEX nr 178635.;
z dnia 12 listopada 2007 r., l PK 140/07, OSNP 2009/1-2/2, a także postanowienia
Sądu Najwyższego z dnia 15 lipca 1998 r., II CKN 838/97, LEX nr 50750, z dnia
23 września 1998 r., II CKN 897/97, OSNC 1999/1/22, z dnia 3 lutego 1999 r.,
III CKN 151/98, LEX nr 519260; z dnia 9 listopada 2012 r., IV CZ 156/12,
Lex nr 1231340; z dnia 26 listopada 2012 r., l CZ 147/12, Lex nr 1284698, z dnia
19 grudnia 2012 r., II CZ 141/12, oraz z dnia 16 listopada 2012 r., III CZ 83/12 –
publ. http://www.sn.pl).
O tego rodzaju nierozpoznaniu istoty sprawy nie może być mowy, ponieważ
Sąd pierwszej instancji rozstrzygnął merytorycznie sprawę o dział spadku po trojgu
5
spadkodawcach wskazanych we wniosku uzupełnionym w toku postępowania.
Wskazywana przez Sąd Okręgowy okoliczność, że w postanowieniu wadliwie
został określony jeden ze składników podlegających działowi spadków, prawo
do którego wygasło przed wydaniem postanowienia działowego, nie uzasadnia
poglądu o nierozstrzygnięciu istoty sprawy, lecz jedynie o błędach w tym
rozstrzygnięciu. Zważywszy, że Sąd Okręgowy wskazuje jakie prawo zastąpiło
wygasłe prawo własności budynków, związane z użytkowaniem wieczystym,
którego okres upłynął, nie było przeszkód, aby – po niezbędnym uzupełnieniu
postępowania – wydał orzeczenie reformatoryjne.
W sprawie nie doszło też do nieważności postepowania, spowodowanej
pozbawieniem uczestniczki - Gminy N. możliwości obrony jej praw. Poza sporem
pozostaje, że Gmina była zorientowana, że toczy się sprawa spadkowa, której
przedmiotem są m.in. prawa spadkowe wynikające z wchodzącego w skład spadku
użytkowania wieczystego, które wygasło na skutek upływu terminu, na jaki zostało
ustanowione (pismo z dnia 14 czerwca 2010 r. – k. 164). Była też zawiadamiana o
terminach rozpraw, doręczono jej m.in. odpis uzupełniającej opinii biegłego
aktualizującej wyceny składników spadków (k. 653). Uchybienia procesowe w
zakresie wezwania do udziału w sprawie i doręczania pism składanych w
postępowaniu nie pozbawiały więc uczestniczki możliwości wzięcia udziału w
sprawie i obrony swoich interesów, a jedynie te obronę utrudniały. Nie jest to
jednak wystarczająca przesłanka, aby przyjąć nieważność postępowania.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39815
§ 1 w zw. z art. 3941
§ 3
k.p.c., uwzględnił zażalenie i uchylił zaskarżone postanowienie.