Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 247/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 marca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Katarzyna Gonera (przewodniczący)
SSN Roman Kuczyński (sprawozdawca)
SSA Bohdan Bieniek
w sprawie z odwołania J. C.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o zwrot nienależnie pobranego świadczenia,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 4 marca 2015 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 16 stycznia 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Decyzją z dnia 17 maja 2012 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych,
zobowiązał J. C. do zwrotu kwoty 12.955,59 zł tytułem nienależnie pobranej
emerytury za 2011 rok wskutek osiągnięcia przychodów ze stosunku pracy,
2
uzasadniających zawieszenie wypłaty świadczenia w okresie od stycznia do
kwietnia 2011 r. i jego zmniejszenie w okresie od maja do grudnia 2011 r.
Wyrokiem z dnia 27 listopada 2012 r. Sąd Okręgowy, Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych zmienił powyższą decyzję zobowiązując
ubezpieczonego do zwrotu kwoty 409,59 zł tytułem nienależnie pobranego
świadczenia za 2011 rok. Sąd uwzględnił odwołanie ubezpieczonego przyjmując,
że znaczna część jego przychodów została wypłacona przed dniem 1 lutego
2011 r., czyli przed datą ustalenia prawa do emerytury w związku z czym przychody
te nie miały wpływu na zawieszenie ani na zmniejszenie świadczeń zgodnie z § 1
ust. 4 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 22 lipca 1992 r. w
sprawie szczegółowych zasad zawieszania lub zmniejszania emerytury lub renty
(Dz.U. Nr 58, poz. 290 ze zm.).
Sąd Okręgowy stwierdził, że decyzją z dnia 23 czerwca 2010 r. ustalono
ubezpieczonemu prawo do emerytury górniczej, której wypłatę zawieszono z
zaznaczeniem, że „wznowienie wypłaty nastąpi po przedłożeniu zaświadczenia o
dochodach od miesiąca przyznania świadczenia”. Następnie na podstawie decyzji z
dnia 7 marca 2011 r. podjęto wypłatę emerytury od dnia 1 lutego 2011 r.
Sąd Okręgowy wskazał ponadto, że ubezpieczony z tytułu zatrudnienia w
Holdingu Węglowym osiągnął następujące przychody:
 w dniu 10 stycznia 2011 r. – z tytułu wynagrodzenia za grudzień 2010 r. w
kwocie 10.421,46 zł;
 w dniu 10 lutego 2011 r. – z tytułu wynagrodzenia za styczeń 2011 r. w
kwocie 10.538,61 zł;
 w dniu 10 marca 2011 r. – z tytułu wynagrodzenia za luty 2011 r.,
wynagrodzenia za niewykorzystany w 2011 roku urlop wypoczynkowy i
nagrody jubileuszowej w kwocie 63.762,20 zł;
 w dniu 1 kwietnia 2011 r. – z tytułu czternastej pensji za 2010 r. w kwocie
11.948,94 zł,
 w dniu 30 czerwca 2011 r. – z tytułu nagrody barbórkowej za 2011 rok w
kwocie 2.339,00 zł.
Sąd Okręgowy mając na uwadze okoliczność, że ubezpieczony zaczął
pobierać emeryturę od 1 lutego 2011 r. stwierdził, że użyte w przepisie § 1 ust. 4
3
rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 22 lipca 1992 r. pojęcie
ustalenia prawa do emerytury dotyczy sytuacji w której „wypłata świadczenia
podjęta zostaje od dnia nabycia tego prawa”, stąd dla rozliczenia emerytury ma
znaczenie tylko taki przychód, który zostaje osiągnięty w okresie pobierania
świadczenia. W związku z tym Sąd uznał, że organ rentowy w sposób
nieuprawniony przyjął do rozliczenia wysokość wynagrodzenia za grudzień 2010 r.,
styczeń 2011 r., czternastą pensję za 2010 rok oraz nagrodę jubileuszową. W
trakcie postępowania w rezultacie ponownych wyliczeń przychodów w stosunku
miesięcznym z uwzględnieniem dobrowolnej wpłaty ubezpieczonego w kwocie
142,50 zł organ rentowy wskazał, że kwota nienależnie pobranych świadczeń
wyniosłaby 409,50 zł, co ostatecznie zostało uwzględnione w treści wydanego
wyroku.
Wyrokiem z dnia 16 stycznia 2014 r. Sąd Apelacyjny, Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych na skutek apelacji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych,
zmienił zaskarżony wyrok i oddalił odwołanie ubezpieczonego.
Sąd Apelacyjny uwzględnił apelację organu rentowego wobec słuszności
zarzutu naruszenia przez Sąd pierwszej instancji przepisu § 1 ust. 4
rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 22 lipca 1992 r. w sprawie
szczegółowych zasad zawieszania lub zmniejszania emerytury i renty, zgodnie z
którym dochód (przychód) wypłacony z tytułu pracy, służby lub działalności
wykonywanej przed miesiącem, od którego ustalono prawo do emerytury lub renty,
nie ma wpływu na zawieszenie ani na zmniejszenie świadczeń.
Sąd podkreślił, że w przypadku ubezpieczonego niewątpliwie prawo do
emerytury zostało ustalone od dnia 1 maja 2010 r., a zatem bez wpływu na
zawieszenie lub zmniejszenie świadczenia mogły być jedynie przychody z tytułu
pracy wykonywanej przed majem 2010 r. Natomiast fakt zawieszenia wypłaty
emerytury w okresie od maja 2010 r. do 1 lutego 2011 r. nie wywoływał – jak przyjął
Sąd pierwszej instancji – skutków z § 1 ust. 4 powyższego rozporządzenia.
Sąd Apelacyjny podkreślił, że przychód, o którym mowa w § 1 ust. 1
rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 22 lipca 1992 r. wypłacony
z tytułu pracy, służby lub działalności wykonywanej w czasie, w którym wypłata
świadczenia była zawieszona uważa się za przychód uzyskany w tym okresie,
4
jeżeli jest to dla emeryta lub rencisty korzystniejsze, gdyż taką zasadę określa
przepis § 1 ust. 5 powołanego rozporządzenia.
Odnosząc powyższe regulacje do stanu faktycznego sprawy Sąd Apelacyjny
stwierdził, że organ rentowy dokonując rozliczenia przychodu ubezpieczonego za
2011 r. był uprawniony do uwzględnienia w rozliczeniu należności osiągniętych
przez ubezpieczonego w 2011 r., w tym również należności ze stosunku pracy
wypłaconych przed dniem 1 lutego 2011 r.
Ponadto, w ocenie Sądu Apelacyjnego, nie można było pominąć faktu
uprawomocnienia się decyzji organu rentowego z dnia 7 kwietnia 2011 r. o zwrocie
na rzecz ubezpieczonego kwoty 4.295,80 zł tytułem należnej mu emerytury za maj
2010 r. wskutek rozliczenia przychodów ubezpieczonego ze stosunku pracy za
2010 r., w których nie były ujęte należności z tytułu pracy wykonywanej w tym
czasie, a wypłacone skarżącemu w pierwszych dwóch miesiącach 2011 r.
Okoliczność ta w ocenie Sądu uniemożliwiała ingerencję w treść decyzji z dnia 7
kwietnia 2011 r., która nie była przedmiotem postępowania odwoławczego.
Skargę kasacyjną od powyższego wyroku wywiódł ubezpieczony,
zaskarżając go w całości oraz wnosząc o jego uchylenie i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu albo ewentualnie o jego uchylenie i
orzeczenie co do istoty sprawy przez oddalenie w całości apelacji organu
rentowego.
Skarga kasacyjna została oparta na podstawie naruszenia przepisów prawa
materialnego:
 art. 104 i 138 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2013 r. poz.
1440 ze zm.) w związku z § 1 ust. 4 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki
Socjalnej z dnia 22 lipca 1992 r. w sprawie szczegółowych zasad
zawieszania lub zmniejszania emerytury i renty poprzez błędną ich
wykładnię, tj. przyjęcie iż nagroda jubileuszowa, ekwiwalent za
niewykorzystany urlop wypoczynkowy oraz czternasta pensja za rok, w
którym pracownik uzyskał prawo do emerytury stanowią przychód, który ma
wpływ na zawieszenie bądź zmniejszenie prawa do emerytury pomimo, iż
jak wynika z przepisów prawa wskazane elementy wynagrodzenia mają
5
ścisły związek z pracą wykonywaną przed momentem uzyskania prawa do
emerytury i stanowią w przeważającej części wynagrodzenie za pracę przed
miesiącem, w którym prawo do emerytury nie przysługiwało;
 art. 104 i 138 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w związku z § 1 ust. 5 rozporządzenia
Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 22 lipca 1992 r. w sprawie
szczegółowych zasad zawieszania lub zmniejszania emerytury i renty
poprzez błędną ich wykładnię, tj. przyjęcie iż wynagrodzenie za grudzień
2010 r., styczeń 2011 r. oraz za barbórkę z 2011 r., do których ubezpieczony
uzyskał prawo w okresie zawieszenia prawa do emerytury powinno być
uznane za taki przychód, który ma wpływ na zawieszenie bądź zmniejszenie
prawa do emerytury pomimo, iż jak wynika z przepisu § 1 ust. 5 powyższego
rozporządzenia wynagrodzenie to powinno być brane pod uwagę tylko
wówczas gdyby było to korzystniejsze dla ubezpieczonego.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej skarżący podniósł, że Sąd Apelacyjny
dopuścił się rażącego naruszenia przepisów prawa materialnego wskazanych w
podstawach skargi kasacyjnej. Skarżący zauważył bowiem, że wykładnia dokonana
przez Sąd drugiej instancji sprowadzała się wyłącznie do analizy § 1 ust. 4
rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 22 lipca 1992 r. w sprawie
szczegółowych zasad zawieszania lub zmniejszania emerytury i renty przy
całkowitym pominięciu § 1 ust. 5 powyższego rozporządzenia, do którego zarówno
Sąd Okręgowy, jak i ubezpieczony się nie odwoływali. Z uwagi jednak na ustalenie
stanu faktycznego w postaci uzyskania prawa do emerytury w dniu 1 maja 2010 r.
Sąd powinien wyrokować na podstawie wszystkich dotyczących danej sprawy
przepisów prawa, a nie tylko tych powołanych przez strony sporu. Skarżący
podkreślił, że Sąd drugiej instancji mimo że uznał, iż powyższy przepis ma w
niniejszej sprawie zastosowanie, to w istocie go nie zastosował. Podniósł wreszcie,
że z uzasadnienia wyroku nie można w sposób logiczny i spójny wywieść powodu,
dla którego przyjęte rozwiązanie jest dla ubezpieczonego korzystniejsze.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
6
Stosownie do treści art. 138 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych osoba, która
nienależnie pobrała świadczenie, jest zobowiązana do jego zwrotu, a świadczeniem
nienależnie pobranym jest między innymi świadczenie wypłacone pomimo
zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do
świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba
je pobierająca była pouczona o braku prawa do ich pobierania. Zatem, aby móc
rozstrzygnąć o istnieniu obowiązku zwrotu nienależnie pobranego świadczenia
należy na wstępie jednoznacznie stwierdzić, czy spełnione zostały przesłanki
zawieszenia lub zmniejszenia tego świadczenia określone w art. 103 – 106 ustawy
z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych.
Zgodnie z art. 104 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych prawo do emerytury lub renty ulega
zawieszeniu lub świadczenia te ulegają zmniejszeniu w razie osiągania przychodu
z tytułu działalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, za
którą zgodnie z ust. 2 powyższego przepisu uznaje się zatrudnienie, służbę lub inną
pracę zarobkową albo prowadzenie pozarolniczej działalności. W świetle powyższej
regulacji istotne jest zatem nie tylko podleganie obowiązkowo lub dobrowolnie
ubezpieczeniom społecznym, ale dodatkowo osiąganie przychodów z takiej
działalności. Odnosząc się do rozumienia pojęcia przychodu należy stwierdzić, że
będzie to oczywiście przychód brany pod uwagę przy ustalaniu podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, a zatem wyjaśniając to pojęcie
należy się odwołać do definicji legalnej przychodu określonej w art. 4 pkt 9 ustawy z
dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst:
Dz.U. z 2015 r., poz. 121 ze zm.). Zgodnie z powyższym przepisem przychodem
jest przychód w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych
z tytułu m.in. wynagrodzenia za pracę wykonaną w ramach stosunku pracy (por.
uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 10 września 2009 r., I UZP 5/09,
OSNP 2010 nr 5-6, poz. 71). Oceniając osiągane przez ubezpieczonego przychody
należy pomocniczo wziąć pod uwagę przepisy rozporządzenia Ministra Pracy i
Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad
7
ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (Dz.U.
Nr 161, poz. 1106 ze zm.), które enumeratywnie wymienia składniki przychodu
niestanowiące podstawy wymiaru składek, których w związku z powyższym nie
powinno się kwalifikować jako przychodu wpływającego na zmniejszenie lub
zawieszenie świadczeń emerytalnych lub rentowych.
Należy zauważyć, że zgodnie z art. 106 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych szczegółowe zasady
zawieszania i zmniejszania świadczeń emerytalnych powinien określić minister
właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego w drodze rozporządzenia.
Powyższa delegacja ustawowa nie została jednak nadal zrealizowana, co oznacza,
że na mocy art. 194 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w zakresie niesprzecznym z przepisami tej
ustawy ciągle obowiązuje rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia
22 lipca 1992 r. w sprawie szczegółowych zasad zawieszania lub zmniejszania
emerytury i renty. Zgodnie z jego § 1 ust. 1 przy ustaleniu, czy wystąpiły
okoliczności powodujące zawieszenie lub zmniejszenie emerytury lub renty
uwzględnia się m.in. wynagrodzenie z tytułu pracy wykonywanej w ramach
stosunku pracy (pkt 1), z tym że zgodnie z § 1 ust. 4 powyższego rozporządzenia
dochód (przychód) wypłacony z tytułu pracy wykonywanej przed miesiącem, od
którego ustalono prawo do emerytury lub renty nie ma wpływu na zawieszenie lub
zmniejszenie świadczeń, a zgodnie z § 1 ust. 5 powyższego rozporządzenia
dochód (przychód) wypłacony w okresie, w którym wypłata świadczenia była
zawieszona uważa się za uzyskany w tym okresie, jeżeli jest to dla emeryta lub
rencisty korzystniejsze.
W kontekście przedstawionych uwag należy na wstępie stwierdzić, że w
rozpoznawanej sprawie ubezpieczony J. C. miał ustalone prawo do emerytury
górniczej od dnia 1 maja 2010 r. na podstawie decyzji z dnia 23 czerwca 2010 r., a
kolejna decyzja z dnia 7 marca 2011 r. dotyczyła jedynie podjęcia wypłaty
świadczenia od dnia 1 lutego 2011 r., która została pierwotnie zawieszona ze
względu na osiąganie przychodów przekraczających 130% przeciętnego
miesięcznego wynagrodzenia, co prawidłowo przyjął Sąd drugiej instancji. Zatem
na zawieszenie lub zmniejszenie prawa do otrzymywanego świadczenia wpływ
8
będą miały przychody osiągane przez skarżącego od dnia 1 maja 2010 r., a więc
zasadniczo wszystkie przyjęte przez Sąd Okręgowy. W tym miejscu należy jednak
podnieść, że wśród przychodów uwzględnianych w tym zakresie przez Sądy
obydwu instancji występuje nagroda jubileuszowa, która nie stanowi podstawy
wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, zgodnie z § 2 ust. 1 pkt 1
rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w
sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenia emerytalne i rentowe (Dz.U. Nr 161, poz. 1106 ze zm.), jeśli według
zasad określających warunki jej przyznawania przysługuje ona pracownikowi nie
częściej niż co 5 lat. Wzięcie jej pod uwagę bez analizy sposobu jej wypłacania
oznacza zatem naruszenie przepisu art. 104 ust. 1 w związku z art. 138 ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych.
Odnosząc się do pierwszej z podstaw wskazanych w skardze kasacyjnej
należy stwierdzić, że Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 9 października 2014 r. (II BU
1/14, niepubl.) analizował problem zbliżony do występującego w rozpoznawanej
sprawie, czyli wpływu wypłaty świadczeń za okresy sprzed nabycia prawa do
emerytury dokonanych po tej dacie na zawieszenie lub zmniejszenie emerytury. W
wyroku powyższym Sąd Najwyższy przyjął, że wynagrodzenie za urlop i ekwiwalent
za urlop wypłacony pracownikowi z tytułu należnego i niewykorzystanego urlopu
wypoczynkowego, stanowi przychód podlegający obowiązkowi składkowemu, a
więc wpływa na przychód pracownika, powodujący zawieszenie lub zmniejszenie
świadczenia emerytalnego. W uzasadnieniu powyższego wyroku podkreślono
jednak, że fakt, iż ekwiwalent za niewykorzystany urlop obejmował również
należności za lata poprzedzające datę przyznania świadczenia nie ma znaczenia
prawnego dla ustalenia, czy wystąpiły okoliczności powodujące zawieszenie lub
zmniejszenie emerytury w świetle § 1 ust. 4 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki
Socjalnej z dnia 22 lipca 1992 r. w sprawie szczegółowych zasad zawieszania lub
zmniejszania emerytury i renty. W stanie faktycznym niniejszej sprawy poza
wynagrodzeniem za urlop występują jednak jeszcze inne świadczenia (np. tzw.
czternasta pensja, czy barbórkowe), a więc konieczna jest analiza, czy stanowisko
9
zaprezentowane przez Sąd Najwyższy w wyroku z 9 października 2014 r., II BU
1/14, można zastosować także i do tych świadczeń.
W rozpoznawanej sprawie doszło również do naruszenia przepisów
wskazanych w drugiej podstawie skargi kasacyjnej, a więc art. 104 i 138 ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych w związku z § 1 ust. 5 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki
Socjalnej z dnia 22 lipca 1992 r. w sprawie szczegółowych zasad zawieszania lub
zmniejszania emerytury i renty. W tym zakresie słusznie podniesiono w treści skargi
kasacyjnej, że Sąd Apelacyjny przywołał jedynie treść przepisu § 1 ust. 5
powyższego rozporządzenia, ale nie wziął go pod uwagę przy wyrokowaniu, w
przeciwieństwie do innej sprawy dotyczącej analogicznego problemu, gdzie jego
analiza doprowadziła do odmiennego rozstrzygnięcia i stwierdzenia braku
obowiązku zwrotu nienależnie pobranego świadczeń przez ubezpieczonego (por.
wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 12 marca 2013 r., III AUa 1261/12, niepubl.). Przy
ponownym rozpoznawaniu niniejszej sprawy konieczne będzie zatem
rozstrzygnięcie, czy sporne przychody uzyskane przez skarżącego należy
potraktować jako przychody uzyskane w okresie zawieszenia wypłaty emerytury,
biorąc pod uwagę, czy działanie takie będzie korzystniejsze dla emeryta.
Tym się kierując, na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzeczono jak w
sentencji. O kosztach orzeczono po myśli art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art.
39821
k.p.c.