Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 253/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 marca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Staryk (przewodniczący)
SSN Zbigniew Myszka
SSN Jolanta Frańczak (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania A. H. - następczyni prawnej K. H.,
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o wysokość renty z tytułu niezdolności do pracy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 17 marca 2015 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 9 stycznia 2014 r.,
I. oddala skargę kasacyjną,
II. zasądza od skarżącego na rzecz A. H. kwotę 120 zł (sto
dwadzieścia) tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzją z dnia 17 grudnia 2012 r.,
wykonując prawomocny wyrok Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń
2
Społecznych z dnia 29 października 2012 r. ., wznowił postępowanie w sprawie
wysokości świadczenia rentowego przysługującego ubezpieczonemu K. H. i
rozpoznając wniosek ubezpieczonego z dnia 20 kwietnia 2012 r. odmówił uchylenia
decyzji wydanej w dniu 2 czerwca 2009 r., którą obniżono ubezpieczonemu
wysokość pobieranej renty z tytułu niezdolności do pracy.
Ubezpieczony w odwołaniu od decyzji, powołując się na wyrok Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 28 lutego 2012 r., K 5/11 (Dz.U. 2012, poz. 251), domagał
się jej zmiany poprzez uchylenie decyzji z dnia 2 czerwca 2009 r. i przywrócenia
renty w poprzedniej wysokości.
Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 13
maja 2013 r. zmienił zaskarżoną decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia
17 grudnia 2012 r. w ten sposób, że uchylił decyzję z dnia 2 czerwca 2009 r. i
zobowiązał organ rentowy do wypłaty świadczenia w wysokości wynikającej z
decyzji o przyznaniu uprawnienia.
Sąd Okręgowy ustalił, że ubezpieczony K. H. od dnia 1 września 1990 r. był
uprawniony do górniczej renty z tytułu niezdolności do pracy z ogólnego stanu
zdrowia, przyznanej do dnia 28 stycznia 2014 r. Dokonując przeliczenia
świadczenia rentowego, poprzez uwzględnienie przeliczników górniczych, decyzją
z dnia 25 maja 1992 r. organ rentowy błędnie zastosował przelicznik 1,8 do 29 lat i
9 miesięcy w sytuacji, gdy ubezpieczony udowodnił jedynie 1 rok i 4 miesiące pracy
górniczej zaliczanej w wymiarze półtorakrotnym. Wskutek błędu organu rentowego
doszło do znacznego zawyżenia wysokości wypłacanego świadczenia. W dniu 26
marca 2009 r. ubezpieczony wystąpił do organu rentowego z wnioskiem o
przyznanie ekwiwalentu pieniężnego z tytułu prawa do bezpłatnego węgla.
Wówczas organ rentowy dokonując analizy dokumentacji znajdującej się w aktach
ubezpieczonego, stwierdził błąd w ustaleniach dotyczących wysokości
wypłacanego dotychczas świadczenia, wobec czego decyzją z dnia 2 czerwca
2009 r. skorygował wysokość renty, począwszy od dnia 1 lipca 2009 r.
Ubezpieczony nie odwoływał się od powyższej decyzji. W dniu 20 kwietnia 2012 r.
w związku z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 lutego 2012 r. (K 5/11)
złożył skargę o wznowienie postępowania, która nie została uwzględniona przez
organ rentowy z powodu upływu terminu do jej wniesienia. Rozpoznając odwołanie
3
ubezpieczonego od tej decyzji Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 29 października
2012 r. zobowiązał organ rentowy do wznowienia postępowania w sprawie i
rozpoznania złożonego przez K. H. wniosku o przywrócenie poprzedniej wysokości
renty z tytułu niezdolności do pracy. Wykonując powyższy wyrok, organ rentowy
wydał zaskarżoną w tej sprawie przez ubezpieczonego decyzję, odmawiając
uchylenia decyzji z dnia 2 czerwca 2009 r., którą ustalono na nowo wysokość
świadczenia rentowego.
Sąd Okręgowy, na podstawie tak poczynionych ustaleń, stwierdził, że organ
rentowy wydając w dniu 2 czerwca 2009 r. decyzję, bezzasadnie podjął ingerencję
w ustaloną prawomocną decyzją z dnia 25 czerwca 1992 r. wysokość świadczenia
rentowego ubezpieczonego. Świadczenie zostało ustalone w sposób nieprawidłowy
wyłącznie z winy organu rentowego i w takiej wysokości było wypłacane przez
okres siedemnastu lat. Ubezpieczony obecnie jest osobą schorowaną, niezdolną do
samodzielnej egzystencji i nie ma możliwości wypracowania dodatkowego stażu w
celu podwyższenia przysługującego mu świadczenia. Sąd Okręgowy podzielił w
całości stanowisko Sądu Najwyższego zawarte w wyroku z dnia 21 września
2010 r., III UK 94/09 (LEX nr 621346),w którym Sąd Najwyższy wskazał na
konieczność dokonania oceny, czy niewłaściwe ustalenie świadczenia zostało
spowodowane działaniem strony, czy też stanowiło błąd Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych, a także wzięcia pod uwagę, jaki czas upłynął od wadliwej decyzji oraz
oceny proporcjonalności skutków ewentualnej ingerencji w świadczenie. W
przypadku, gdy świadczenie zostało ustalone w sposób nieprawidłowy, ale
nastąpiło to z przyczyn leżących wyłącznie po stronie organu rentowego lub innych
podmiotów wykonujących funkcje publiczne, a ingerencja wiązałaby się z istotnymi,
negatywnymi skutkami dla ubezpieczonego, w szczególności, że ubezpieczony nie
mógłby się przystosować do zmienionych okoliczności z uwagi na wiek, stan
zdrowia lub sytuację rodzinną należy uznać, że uchylenie wcześniejszej decyzji jest
bezzasadne.
Organ rentowy zaskarżył ten wyrok apelacją, która została oddalona
wyrokiem Sądu Apelacyjnego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 9
stycznia 2014 r.
4
Sąd Apelacyjny stwierdził, że Sąd pierwszej instancji, w niekwestionowanym
przez strony stanie faktycznym sprawy, prawidłowo uznał, że organ rentowy
wydając decyzję z dnia 2 czerwca 2009 r. bezzasadnie podjął ingerencję w
ustaloną prawomocną decyzją wysokość świadczenia ubezpieczonego, przy czym
istotnie w tenorze wyroku nieprecyzyjnie określił, w jakiej wysokości świadczenie
winno być dalej wypłacane. Sąd Apelacyjny podniósł, że zgodnie z treścią art. 114
ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 1440 ze zm.)
prawo do świadczeń lub ich wysokość ulega ponownemu ustaleniu na wniosek
osoby zainteresowanej lub z urzędu, jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji w
sprawie świadczeń zostaną przedłożone nowe dowody lub ujawniono okoliczności
istniejące przed wydaniem tej decyzji, które mają wpływ na prawo do świadczeń lub
na ich wysokość. Do dnia 8 marca 2012 r. art. 114 ustawy emerytalnej zawierał ust.
1a stanowiący, że przepis ust. 1 stosuje się odpowiednio, jeżeli po
uprawomocnieniu się decyzji okaże się, że przedłożone dowody nie dawały
podstaw do ustalenia prawa do emerytury lub renty albo ich wysokości. Cytowany
powyżej przepis stracił moc z tym właśnie dniem na skutek opublikowania wyroku
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 lutego 2012 r. (K 5/11), stwierdzającego, że
art. 114 ust. 1a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych jest niezgodny z zasadą zaufania obywateli
do państwa i stanowionego przez nie prawa wynikającą z art. 2 oraz z art. 67 ust. 1
Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. W mocy pozostał jedynie art. 114 ust. 1 tej
ustawy, który nie upoważnia organu rentowego do wydania z urzędu nowej decyzji
w przedmiocie prawa do świadczeń lub ich wysokości, po uprawomocnieniu się
pierwotnej decyzji, w przypadku stwierdzenia jej nieprawidłowości bez względu na
sytuacje, w jakich nieprawidłowości zostały ujawnione. Sąd Apelacyjny wskazał, że
powołany przepis wymaga przedłożenia nowych dowodów albo ujawnienia
okoliczności istniejących przed wydaniem decyzji, nieznanych organowi rentowemu
w dacie jej wydania. W rozpoznawanej sprawie, organ rentowy dokonując
obniżenia świadczenia rentowego ubezpieczonego w czerwcu 2009 r. dysponował
tymi samymi danymi (dowodami), co dokonując przeliczenia świadczenia w maju
1992 r., a błąd co do liczby lat pracy zaliczanych w wymiarze półtorakrotnym nie
5
został wywołany przez ubezpieczonego i obciążał wyłącznie organ rentowy.
Okoliczność ta wykluczała możliwość ponownego ustalenia wysokości renty w
trybie art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych. Sąd Apelacyjny stwierdził, że skoro wysokość renty ubezpieczonego
została ustalona w sposób nieprawidłowy wyłącznie z winy organu rentowego,
świadczenie w takiej wysokości było wypłacane przez okres siedemnastu lat, a
ubezpieczony w chwili wyrokowania był osobą starszą, schorowaną, niezdolną do
samodzielnej egzystencji, nie miał możliwości wypracowania dodatkowego stażu
pracy w celu podwyższenia wysokości przysługującego mu świadczenia, to
ingerencję w ustaloną prawomocną decyzją wysokość świadczenia rentowego
należało uznać za bezzasadną.
W trakcie toczącego się postępowania apelacyjnego zmarł ubezpieczony K.
H. i dalsze postępowanie toczyło się z udziałem jego żony A. H., jako następcy
prawnego.
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego w imieniu organu
rentowego wniósł jego pełnomocnik zaskarżając wyrok ten w całości.
W skardze kasacyjnej organ rentowy zarzucił naruszenie prawa
materialnego, a mianowicie: art. 114 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U.
z 2013 r., poz. 1440 ze zm.) przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie
wyrażające się w przyjęciu braku możliwości wydania przez organ rentowy nowej
decyzji w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości decyzji dotychczasowej bez
względu na sytuacje w jakich nieprawidłowości zostały ujawnione - w
okolicznościach sprawy polegające na uznaniu, że organ rentowy nie był
uprawniony do weryfikacji przyznanego ubezpieczonemu świadczenia i zmiany
ustalonej prawomocną decyzją jego wysokości, pomimo niespornej okoliczności, że
świadczenie ubezpieczonego zostało przeliczone nieprawidłowo i określone w
kwocie wyższej od należnej. Skarżący powołując orzecznictwo Sądu Najwyższego,
w tym wyroki: z dnia 21 września 2010 r., III UK 94/09 (LEX nr 631346), z dnia 26
maja 2010 r., II UK 324/09 (LEX nr 60422), z dnia 4 listopada 2009 r., I UK 141/09
(LEX nr 564769), z dnia 4 października 2006 r., II UK 30/06 (OSNP 2007 nr 19-20,
poz. 289) uwypuklił, że uregulowana w art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i
6
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych instytucja wznowienia
postępowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych oznacza
nadzwyczajną kontynuację postępowania w tej samej sprawie, w której organ
rentowy ma możliwość zniwelowania własnego uchybienia powstałego przy
ustaleniu prawa do świadczenia bądź jego wysokości. Jeżeli organ rentowy wydał,
nawet na skutek własnego niedbalstwa decyzję deklarującą prawo do świadczenia,
które w istocie ze względu na niespełnienie przesłanek ustawowych nie
przysługiwało i którego ubezpieczony nabyć nie mógł, zmiana tej decyzji na
podstawie ustawy emerytalnej jest możliwa i zgodna z prawem. Skarżący zarzucił,
że utrzymanie w mocy wadliwej decyzji przyznającej prawo do świadczenia w
sytuacji, gdy innym zainteresowanym odmówiono prawa do emerytury albo renty
zgodnie z obowiązującymi przepisami stanowi naruszenie zasady równości i
sprawiedliwości. A zatem wymaga rozstrzygnięcia zasadność przyjętego przez Sąd
Apelacyjny w zaskarżonym wyroku stanowiska, że powołany powyżej art. 114 ust. 1
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych nie
upoważnia organu rentowego do wydania nowej decyzji w przedmiocie prawa do
świadczeń lub jego wysokości, po uprawomocnieniu się pierwotnej decyzji, w
przypadku stwierdzenia jej nieprawidłowości bez względu na sytuacje w jakich
nieprawidłowości zostały ustalone. Zdaniem skarżącego za wprowadzeniem
obowiązku doprowadzenia do stanu zgodnego z prawem przemawia interes ogółu
ubezpieczonych objętych przymusem podlegania ubezpieczeniu i tworzących
solidarną wspólnotę ryzyka. Płacący składki finansują świadczenia w stosunku do
osób, wobec których ziściło się ryzyko socjalne. Ustalenia zawarte w decyzji
dotyczące świadczeń powinny uwzględniać rzeczywisty, a nie fikcyjny stan rzeczy.
W przeciwnym wypadku doszłoby do sankcjonowania zawyżonego,
niesprawiedliwego i nienależnego świadczenia do którego ubezpieczony, w
ustalonej błędnie wysokości, prawa nie nabył.
W konsekwencji skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku, jego
zmianę poprzez zmianę wyroku Sądu pierwszej instancji i oddalenie odwołania,
ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu celem ponownego rozpoznania sprawy.
7
Odpowiedź na skargę kasacyjną wniósł pełnomocnik A. H. - następcy
prawnego ubezpieczonego, wnosząc o oddalenie skargi kasacyjnej w całości oraz
zasądzenie od organu rentowego kosztów postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest nieuzasadniona. Skarżący podstawę skargi kasacyjnej
upatruje w naruszeniu zaskarżonym wyrokiem przepisu art. 114 ust. 1 ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (tekst jednolity: Dz.U. z 2013 r., poz. 1440 ze zm., dalej jako ustawa
emerytalna) zgodnie z którym prawo do świadczeń lub ich wysokość ulega
ponownemu ustaleniu na wniosek osoby zainteresowanej lub z urzędu, jeżeli po
uprawomocnieniu się decyzji w sprawie świadczeń zostaną przedłożone nowe
dowody lub ujawniono okoliczności istniejące przed wydaniem tej decyzji, które
mają wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość, zarzucając błędną
wykładnię i niewłaściwe zastosowanie tego przepisu. Zarzut naruszenia przepisów
prawa materialnego (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.) może natomiast dotyczyć albo
błędnej wykładni przepisu albo niewłaściwego zastosowania (alternatywa
rozłączna), a nie błędnej wykładni i niewłaściwego zastosowania (por. wyroki Sądu
Najwyższego: z dnia 18 maja 2012 r., IV CSK 496/11, LEX nr 1243073; z dnia 9
kwietnia 2008 r., V CSK 520/07, LEX nr 577239; z dnia 8 maja 2008 r., I PK 257/07,
LEX nr 490355 oraz z dnia 5 grudnia 2006 r., II CSK 274/06, LEX nr 238945).
Należy mieć na względzie, że prawna problematyka ponownego ustalania
prawa do świadczeń emerytalno - rentowych na podstawie art. 114 ust. 1 cytowanej
powyżej ustawy emerytalnej od dawna budziła wiele kontrowersji. Sąd Najwyższy w
uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 5 czerwca 2003 r., III UZP 5/03 (OSNP
2003 nr 18, poz. 442) stwierdził, że odmienna ocena dowodów dołączonych do
wniosku o emeryturę lub rentę, przeprowadzona przez organ rentowy po
uprawomocnieniu się decyzji przyznającej świadczenie, nie jest okolicznością
uzasadniającą wszczęcie z urzędu postępowania o ponowne ustalenie prawa do
świadczeń na podstawie art. 114 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. W uzasadnieniu
8
uchwały podniesiono, że dopuszczalne byłoby dokonanie odmiennej oceny
dowodów w postępowaniu o ponowne ustalenie prawa do świadczeń, wszczętym
przez organ rentowy z urzędu, pod warunkiem jednak, że uzyskano nowe dowody
lub ujawniono okoliczności, mające wpływ na prawo do świadczeń lub ich wysokość
(J. Kuźniar, Ponowne ustalenie prawa do świadczeń emerytalno-rentowych, „Praca
i Zabezpieczenie Społeczne” nr 6/2004, s. 26). Po wydaniu cytowanej powyżej
uchwały ustawodawca z dniem 1 lipca 2004 r. na mocy art. 1 pkt 25 ustawy z dnia
20 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 121,
poz. 1264) znowelizował treść art. 114 ustawy emerytalnej dodając do art. 114 ust.
1a zgodnie z którym przepis ust. 1 stosuje się odpowiednio, jeżeli po
uprawomocnieniu się decyzji okaże się, że przedłożone dowody nie dawały
podstaw do ustalenia prawa do emerytury lub renty albo ich wysokości (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 2007 r., sygn. akt III UK 6/07, LEX nr 950816;
A. Bodnar, B. Grabowska, Glosa do wyroku Europejskiego Trybunału Praw
Człowieka w sprawie Moskal przeciwko Polsce, „Praca i Zabezpieczenie
Społeczne” nr 6/2010, s. 32). Celem nowelizacji było wprowadzenie dodatkowej
możliwości weryfikacji w każdym czasie decyzji organów rentowych.
Na kanwie przepisu art. 114 ust 1 i 1a ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych zapadały wyroki Sądu Najwyższego z dnia 21
września 2010 r., III UK 94/09 (LEX nr 631346), z dnia 26 maja 2010 r., II UK
324/09 (LEX nr 604227), z dnia 4 listopada 2009 r., I UK 141/09 (LEX nr 564769), z
dnia 4 października 2006 r., II UK 30/06 (OSNP 2007 nr 19-20, poz. 289), które
między innymi powołuje skarżący w uzasadnieniu skargi kasacyjnej. Sąd
Najwyższy prezentował stanowisko, zgodnie z którym dopuszczalna była
możliwość ponownego ustalenia prawa do świadczenia z tytułu ubezpieczenia
(zaopatrzenia) emerytalnego na niekorzyść ubezpieczonego, jeżeli po
uprawomocnieniu się decyzji okaże się, że ubezpieczony nie miał prawa do
określonego świadczenia, ponieważ nie spełniał ustawowych przesłanek nabycia
prawa do świadczenia (wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 4 października 2006 r., II
UK 30/06, OSNP 2007 nr 19 - 20, poz. 289; z dnia 5 maja 2005 r., III UK 242/04,
OSNP 2006 nr 3-4, poz. 54; z dnia 28 stycznia 2004 r., II UK 228/03, OSNP 2004
9
nr 19, poz. 341). Zwłaszcza w wyroku z dnia 5 maja 2005 r., III UK 242/04 Sąd
Najwyższy stwierdził, że ujawnienie po uprawomocnieniu się decyzji uchybienia
formalnego organu rentowego polegającego na pominięciu jednego z warunków
wymaganych do nabycia prawa do wcześniejszej emerytury jest podstawą do
ponownego ustalenia z urzędu prawa do tego świadczenia na niekorzyść
ubezpieczonego.
Niemniej jednak, na co zwrócił uwagę Trybunał Konstytucyjny w
uzasadnieniu wyroku z dnia 28 lutego 2012 r. (K 5/11), zapadały też wyroki
uznające, że z art. 114 ust. 1 i 1a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych wynika jednoznacznie, że ponowne ustalenie prawa do
świadczeń, zarówno na wniosek osoby zainteresowanej jak i z urzędu, wymaga
kumulatywnego spełnienia przesłanek ustawowych wymienionych w tym przepisie,
zaś w sytuacji, gdy po uprawomocnieniu się decyzji przyznającej prawo do
emerytury, nie przedstawiono nowych dowodów, istniejących przed dniem wydania
tej decyzji a nieznanych w tym dniu organowi rentowemu, organ rentowy nie może
z urzędu wszcząć postępowania o ponowne ustalenie prawa do świadczeń w trybie
art. 114 ust. 1a w związku z ust. 1 tej ustawy. Odmienna interpretacja tego
przepisu, a mianowicie przyjęcie, że przepis ten nawet po upływie wielu lat,
przyznaje organowi rentowemu kompetencję do wszczęcia postępowania z urzędu
wyłącznie w oparciu o odmienną ocenę wcześniej przedłożonych dowodów,
zdaniem Sądu Najwyższego, naruszała zasadę zaufania obywateli do państwa i
stanowionego przez nie prawa, wynikającą z art. 2 Konstytucji (tak: wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 5 kwietnia 2011 r., III UK 91/10, LEX nr 949032; III UK 92/10,
LEX nr 966817; III UK 93/10, LEX nr 966818). Trybunał Konstytucyjny w wyroku z
dnia 28 lutego 2012 r. (K 5/11) wskazał, że nie można w każdym wypadku
usprawiedliwiać ingerencji w ustalone prawomocną decyzją uprawnienia jednostki
potrzebą przywrócenia stanu zgodnego z prawem. Przyjęcie, iż art. 114 ust. 1a
cytowanej ustawy, który uznany został za przepis niekonstytucyjny - nawet po
upływie wielu lat - przyznaje organowi rentowemu kompetencję do wszczęcia
postępowania z urzędu wyłącznie na podstawie odmiennej oceny wcześniej
przedłożonych dowodów narusza zasadę zaufania obywateli do państwa i
stanowionego przez nie prawa, wynikającą z art. 2 Konstytucji. Nie kwestionując co
10
do zasady potrzeby weryfikacji prawomocnych decyzji rentowych, Trybunał
Konstytucyjny stwierdził, że nie może być tak, że organ, po upływie kilku czy
kilkunastu lat (a nawet dwudziestu), w reakcji na stwierdzone nieprawidłowości w
procesie ustalania prawa do świadczeń uzyskuje „doraźny instrument”
umożliwiający weryfikację świadczeń.
Przenosząc powyższe uwagi na grunt rozpoznawanej sprawy nie sposób
zaaprobować bezwarunkowo argumentacji przedstawionej przez organ rentowy w
uzasadnieniu skargi, a sprowadzającej się do tego, że w każdym przypadku na
podstawie art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych, skoro decyzja organu rentowego nie ma przymiotu powagi rzeczy
osądzonej, organ rentowy może podważyć swą błędną decyzję przyznającą
świadczenie (bądź ustalającą jego wysokość), pomimo niespełnienia ustawowych
warunków powstania uprawnień do danego świadczenia. Zdaniem organu
rentowego uzasadnieniem dla ponownego ustalenia prawa do świadczenia lub jego
wysokości w myśl art. 114 ust. 1 cytowanej wyżej ustawy jest sama niezgodność
zawartego w decyzji rozstrzygnięcia z rzeczywistym stanem faktycznym, czego
potwierdzeniem ma być zacytowane w skardze orzecznictwo. Ze stanowiskiem
takim nie sposób się zgodzić, ponieważ za częściowo zdezaktualizowane należy
obecnie uznać w swojej wymowie rozstrzygnięcia zapadłe przed wyrokiem
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 lutego 2012 r. (K 5/11) oraz przed wyrokiem
ETPCz z dnia 15 września 2009 r., Nr 10373/05 w sprawie Moskal. Europejski
Trybunał Praw Człowieka stwierdzając naruszenie przez Polskę art. 1 Protokołu
nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności
sporządzonego w Paryżu dnia 20 marca 1952 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 36, poz. 175/1
ze. zm.) systematycznie uznaje - w sprawach, w których decyzje wydawane były na
podstawie art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej - że wykorzystanie trybu ponownego
ustalenia prawa do emerytur i rent w celu pozbawienia świadczenia ustalonego
niezasadnie z powodu błędu organu rentowego jest nadmiernie uciążliwe dla osoby
nabywającej świadczenie w dobrej wierze i nieproporcjonalne z punktu widzenia
ochrony interesu publicznego (Kamil Antonów, Komentarz do art. 114 ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, LEX 2014). Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 3 października 2012 r., III UK 146/11 (OSNP 2013 nr
11
15-16, poz. 191) przyjął, że po utracie mocy art. 114 ust. 1a ustawy emerytalnej
weryfikacji legalności ponownego ustalenia prawa do świadczenia dokonanego z
powołaniem się na ten przepis, sąd powinien dokonać na podstawie art. 114 ust. 1
tej ustawy, z uwzględnieniem zasady proporcjonalności wynikającej z wyroku
Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 15 września 2009 r., skarga nr
10373/05, w sprawie Moskal przeciwko Polsce (tak też Sąd Najwyższy w wyroku z
dnia 24 marca 2011 r., I UK 317/10, OSNP 2012 nr 7-8, poz. 101; z dnia 9 stycznia
2012 r., III UK 223/10, OSNP 2012 nr 21-22, poz. 272; z dnia 24 maja 2012 r., II UK
264/11; LEX nr 1227968 oraz uchwale z dnia 15 stycznia 2013 r., III UZP 5/12,
OSNP 2013 nr 23- 24, poz. 288).
W podobnym tonie miał być, zgodnie z uchwałą Senatu RP z dnia 21 lutego
2013 r., znowelizowany art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych. Według zawartej w tym projekcie propozycji do nowego
art. 114 miał być dodany ust. 4 o następującej treści: „Prawo do świadczenia lub
jego wysokość ulega ponownemu ustaleniu na wniosek osoby zainteresowanej lub
z urzędu w terminie 3 lat od dnia doręczenia decyzji, jeżeli wydanie decyzji w
sprawie świadczenia nastąpiło na skutek błędu organu rentowego, przy czym
ustalenie takie nie może nastąpić wówczas, jeżeli wiązałoby się z negatywnymi
skutkami dla osoby zainteresowanej ze względu na wiek, stan zdrowia lub inne
szczególne okoliczności” (druk senacki 192, druk sejmowy 1187; Renata Babińska
- Górecka „Uwagi na temat projektu nowelizacji art. 114 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS - nowa podstawa i przesłanki wzruszalności prawomocnych decyzji
rentowych, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 11/2013 str. 12-18).
Godzi się w tym miejscu zauważyć, że w rozpoznawanej sprawie organ
rentowy nie podważył ustaleń faktycznych, które legły u podstaw zaskarżonego
wyroku, a którymi Sąd Najwyższy jest związany (art. 39813
§ 2 k.p.c.). Jak wynika z
rozważań dokonanych powyżej, skargę kasacyjną oparł przede wszystkim na tezie,
że wydawane w sprawach o prawo do świadczeń lub ich wysokości decyzje nie
mają przymiotu powagi rzeczy osądzonej, co oznacza, że organ rentowy może w
każdym czasie podważyć swoją błędną decyzję przyznającą świadczenie, pomimo
niespełnienia ustawowych warunków powstania uprawnień do danego świadczenia
lub jego wysokości. Nie powinno się bowiem odmawiać organom władzy publicznej
12
możliwości weryfikacji błędów, które wynikają z własnych zaniedbań takich
organów. Powyższy pogląd w świetle dokonanych przez Sąd drugiej instancji
ustaleń nie jest trafny. Podkreślenia wymaga, iż Sądy obu instancji, uznając, że
brak jest podstaw do ponownego ustalenia wysokości świadczenia rentowego
ubezpieczonego K. H. stosownie do treści art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych miały na względzie stanowisko
Sądu Najwyższego zaprezentowane w wyroku z dnia 21 września 2010 r., III UK
94/09 (LEX nr 631346) zgodnie z którym „sądy krajowe powinny ustalić, czy
pominięcie dowodów lub okoliczności zostało wywołane przez stronę, czy też
stanowiło błąd Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, a także wziąć pod uwagę czas,
jaki upłynął od wydania decyzji stwierdzającej prawo do emerytury lub renty oraz
ocenić proporcjonalność skutków ewentualnej ingerencji w świadczenie. W
przypadku, gdy prawo do świadczenia zostało ustalone niezasadnie, ale nastąpiło
to z przyczyn leżących wyłącznie po stronie organu rentowego lub innych
podmiotów wykonujących funkcje publiczne, a ingerencja wiązałaby się z istotnymi,
negatywnymi skutkami dla ubezpieczonego, w szczególności gdy jest wysoce
prawdopodobne, iż ubezpieczony nie mógłby przystosować się do zmienionych
okoliczności z uwagi na wiek, stan zdrowia lub sytuację rodzinną, należy uznać, że
nowe dowody lub okoliczności nie miały wpływu na prawo do świadczenia i
odmowę uchylenia wcześniejszej decyzji”. Sąd drugiej instancji mając na uwadze
powyższe przesłanki wskazał, że organ rentowy dysponował wszelkimi dowodami,
które pozwalały na ustalenie prawidłowej wysokości świadczenia rentowego K. H.,
co znalazło odzwierciedlenie w decyzji przyznającej ubezpieczonemu górniczą
rentę z tytułu niezdolności do pracy z ogólnego stanu zdrowia od dnia 1 września
1990 r. Decyzja z dnia 25 maja 1992 r. była wynikiem rażącego błędu pracownika
organu rentowego, który dysponując wszystkimi dowodami odnośnie okresów
zatrudnienia przelicznik 1,8 zastosował nie do wykazanych przez ubezpieczonego
1 roku i 4 miesięcy okresów pracy górniczej zaliczanej w wymiarze półtorakrotnym,
ale do 29 lat i 9 miesięcy przyjętych bez żadnego uzasadnienia i nie
weryfikowalnych przez okres 17 lat pobierania przez ubezpieczonego zawyżonego
świadczenia rentowego. Ubezpieczony, co podkreśla Sąd drugiej instancji, po 17
latach został pozbawiony ponad 50% pobieranego świadczenia, kiedy miał 60 lat,
13
był całkowicie niezdolny do pracy i samodzielnej egzystencji. Dlatego też
weryfikacja błędnej decyzji przez organ rentowy, w postepowaniu wszczętym z
urzędu, stanowiłaby dla ubezpieczonego ciężar nadmierny i nieproporcjonalny, tym
bardziej, że swoim zachowaniem nie przyczynił się w żaden sposób do ustalenia
zawyżonej wysokości pobieranego przez tak długi okres świadczenia.
Nie można zgodzić się ze stanowiskiem organu rentowego, że brak prawa
do świadczenia (jego wysokości) w każdej sytuacji stanowi przesłankę wznowienia
postępowania na podstawie art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, bowiem stanowią je „nowe dowody lub
ujawnione okoliczności”, na podstawie których stwierdza się brak prawa do
świadczenia (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10 czerwca 2014 r.,
I UK 47/14, Biuletyn Izby Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych nr
1/2015). Nie jest też wystarczające odwołanie się do zasady równości i
sprawiedliwości, interesu ogółu ubezpieczonych oraz powołanie się na mechanizm
funkcjonowania i finansowania ubezpieczeń społecznych w sytuacji, gdy przez
okres 17 lat organ rentowy nie podjął jakiejkolwiek próby weryfikacji wysokości
świadczenia rentowego ubezpieczonego, a ingerencji tej dokonał z urzędu, kiedy
ubezpieczony był całkowicie niezdolny do pracy i samodzielnej egzystencji na
podstawie tych samych dowodów, którymi dysponował w dacie decyzji błędnie
ustalającej wysokość świadczenia.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy na zasadzie art. 39814
k.p.c. oddalił
skargę kasacyjną jako pozbawioną usprawiedliwionych podstaw.
O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 98 § 1
k.p.c., art. 108 § 1 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c. oraz przepisów
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. sprawie opłat
za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów
nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (jednolity tekst: Dz.U. z 2013 r.,
poz. 461).