Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V KK 337/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 marca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Eugeniusz Wildowicz (przewodniczący)
SSN Józef Dołhy
SSN Kazimierz Klugiewicz (sprawozdawca)
Protokolant Barbara Kobrzyńska
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Lucjana Nowakowskiego,
w sprawie A. L.,
oskarżonego z art. 13 § 1 kk w zw. z art. 282 k.k.,
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie,
w dniu 17 marca 2015 r.,
kasacji, wniesionej przez obrońcę oskarżonego,
od wyroku Sądu Okręgowego w S.,
z dnia 3 czerwca 2014 r., utrzymującego w mocy wyrok Sądu Rejonowego w G.
z dnia 9 grudnia 2013 r.,
1. uchyla zaskarżony wyrok oraz utrzymany nim w mocy
wyrok Sądu Rejonowego w G. i sprawę przekazuje Sądowi
Rejonowemu w G. do ponownego rozpoznania,
2. zarządza zwrot na rzecz oskarżonego A. L. opłaty od kasacji
w kwocie 450 (czterysta pięćdziesiąt) złotych.
UZASADNIENIE
A. L. został oskarżony o to, że:
2
w okresie od 30 marca 2009 r. do 7 sierpnia 2009 r. w K., działając w celu
osiągnięcia korzyści majątkowej, grożąc w kierowanych trzykrotnie do A. I. listach,
wysadzeniem za pomocą gazu ziemnego i spaleniem sklepu „U.”, a także
uśpieniem jej psów, usiłował doprowadzić A. I. do niekorzystnego rozporządzenia
mieniem w postaci pieniędzy w kwocie 25.000 zł, żądając ich złożenia przy
skrzynkach pocztowych, znajdujących się naprzeciwko jego mieszkania,
zamierzonego celu nie osiągnął, z uwagi na niewykonanie w/w żądania przez
pokrzywdzoną,
tj. o czyn z art. 13 §1 k.k. w zw. z art. 282 k.k.
Wyrokiem z dnia 9 grudnia 2013 roku, Sąd Rejonowy w G. orzekł w
następujący sposób:
I. na podstawie art. 17 § 1 pkt 2 k.p.k. w zw. z art. 414 § 1 k.p.k. w zw. z art.
31 § 1 k.k. umorzył postępowanie karne prowadzone przeciwko A. L. o
popełnienie zarzucanego mu czynu z art. 13 § 1 k.k. w zw. z art. 282 k.k.,
II. na podstawie art. 93 k.k. i art. 94 § 1 i 2 k.k. zastosował wobec
oskarżonego A. L. środek zabezpieczający w postaci umieszczenia go w
zakładzie psychiatrycznym, w warunkach oddziału zamkniętego.
Apelacje od wyroku Sądu Rejonowego wnieśli oskarżony A. L. i jego
obrońca.
Oskarżony A. L. w osobistej apelacji nie sformułował konkretnych zarzutów i
wniosków apelacyjnych.
Obrońca oskarżonego A. L. zaskarżył wyrok Sądu Rejonowego w całości
zarzucając obrazę przepisów postępowania, która miała wpływ na treść orzeczenia,
a mianowicie:
1. art. 424 § 2 k.p.k. poprzez poprzestanie w uzasadnieniu skarżonego
wyroku na powołaniu dowodów, na których Sąd oparł ustalenia
faktyczne i niewskazaniu dowodów, na których oparł ustalenie
poszczególnych faktów lub ich grup, co z kolei jeżeli nie uniemożliwia to
z pewnością w znaczącym stopniu utrudnia oskarżonemu podjęcie
rzeczowej polemiki ze skarżonym wyrokiem, jak również prawidłową
kontrolę instancyjną tegoż wyroku przez Sąd odwoławczy, a także błąd
w ocenie okoliczności uzasadniających zastosowanie środka
3
zabezpieczającego w postaci umieszczenia oskarżonego w
zamkniętym zakładzie psychiatrycznym;
2. art. 7 k.p.k. poprzez dowolną, a nie swobodną ocenę zebranego w
sprawie materiału dowodowego wyrażającą się w przyjęciu, że
zgromadzony w sprawie materiał dowodowy pozwala na przyjęcie, iż
oskarżony stanowi zagrożenie dla pokrzywdzonej, a zastosowanie
środka zabezpieczającego w postaci umieszczenia w zakładzie
psychiatrycznym w warunkach oddziału zamkniętego warunkuje
skuteczność terapii psychiatrycznej wobec oskarżonego, podczas gdy
zgromadzone w toku postępowania dowody, ocenione zgodnie z
zasadami logiki i doświadczenia życiowego, przedstawiały tą
okoliczność w sposób co najmniej wątpliwy.
W konkluzji obrońca oskarżonego wniósł o „zmianę zaskarżonego wyroku w
pkt II i orzeczenie co do istoty, poprzez odstąpienie od stosowania środka
zabezpieczającego w postaci umieszczenia oskarżonego w zakładzie
psychiatrycznym w warunkach oddziału zamkniętego”, ewentualnie o „uchylenie
zaskarżonego wyroku w pkt II i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu do
ponownego rozpoznania”.
Sąd Okręgowy w S. wyrokiem z dnia 3 czerwca 2014 r., po rozpoznaniu
apelacji wniesionych przez oskarżonego A. L. i jego obrońcę, utrzymał w mocy
zaskarżony wyrok Sądu Rejonowego , uznając wniesione apelacje za oczywiście
bezzasadne.
Kasację od tego wyroku wniósł obrońca oskarżonego A. L. zarzucając
określone w art. 439 § 1 pkt 11 k.p.k. uchybienie, przejawiające się w tym, że Sąd
nie uchylił wyroku wydanego z uchybieniem stanowiącym bezwzględną przyczynę
odwoławczą, polegające na przeprowadzeniu w dniu 9 grudnia 2013 r. rozprawy
pod nieobecność oskarżonego, którego obecność była obowiązkowa.
W konkluzji obrońca oskarżonego wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i
utrzymanego nim w mocy wyroku Sądu Rejonowego z dnia 9 grudnia 2013 r. i o
przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania.
Prokurator Prokuratury Okręgowej w pisemnej odpowiedzi na kasację
obrońcy oskarżonego wniósł o jej oddalenie, jako oczywiście bezzasadnej.
4
Sąd Najwyższy rozważył, co następuje.
Kasacja obrońcy oskarżonego A. L. jest zasadna, co w konsekwencji
spowodowało uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu Okręgowego, a także
utrzymanego nim w mocy wyroku Sądu Rejonowego i przekazanie sprawy temu
Sądowi do ponownego rozpoznania.
Przed wyłożeniem powodów tego rodzaju rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego
niezbędne jest prześledzenie toku czynności procesowych podejmowanych w
niniejszej sprawie. W dniu 5 marca 2010 roku do Sądu Rejonowego w G. wpłynął
akt oskarżenia skierowany przeciwko A. L., oskarżonemu o czyn z art. 13 § 1 k.k. w
zw. z art. 282 k.k. Już w akcie oskarżenia wskazano, że sprawa podlega
rozpoznaniu w trybie zwyczajnym (k. 116). Postanowieniem z dnia 20 kwietnia
2011 r. Sąd Rejonowy dopuścił dowód z opinii dwóch biegłych lekarzy psychiatrów
na okoliczność stanu zdrowia psychicznego oskarżonego (k. 319 akt), a następnie
w dniu 10 czerwca 2011 r. – celem zweryfikowania swoich własnych wątpliwości –
dopuścił dowód z opinii biegłego sądowego z zakresu psychiatrii na okoliczność
tego, czy wobec oskarżonego A. L. zachodzą uzasadnione wątpliwości co do jego
poczytalności, w rozumieniu art. 79 § 1 pkt 3 k.p.k. (k. 320). W tej mierze należy
wskazać jedynie, że doktryna i orzecznictwo dopuszczają oczywiście możliwość
zasięgnięcia tzw. opinii wstępnych dla ustalenia, czy wątpliwości co do
poczytalności oskarżonego mają rzeczywiście uzasadniony charakter, ale nie
powinno to w zasadzie mieć miejsca wówczas, gdy sąd już takich uzasadnionych
wątpliwości nabył i dopuścił dowód w trybie art. 202 § 1 k.p.k.
W opinii z dnia 23 listopada 2011 roku biegli wnieśli o skierowanie A. L. na
obserwację sądowo – psychiatryczną z uwagi na podejrzenie u oskarżonego
zespołu urojeniowego na podłożu organicznym (k. 369). Postanowieniem z dnia 20
stycznia 2012 roku orzeczono wobec A. L. badanie psychiatryczne połączone z
obserwacją psychiatryczną na okres czterech tygodni (k. 433-434). Po
przeprowadzonej obserwacji sądowo-psychiatrycznej biegli stwierdzili, że A. L. jest
chory psychicznie i nie może brać udziału w postępowaniu procesowym (k. 492).
Pomimo tego Sąd Rejonowy zarządzeniem z dnia 30 lipca 2012 roku wyznaczył na
dzień 11 października 2012 roku termin rozprawy głównej, na którą wezwano
oskarżonego A. L. oraz trzech świadków. Na rozprawie w dniu 11 października
5
2012 roku przesłuchano ww. osoby. Kolejny termin rozprawy wyznaczono na dzień
5 lutego 2013 roku, na którym kontynuowano postępowanie dowodowe przy udziale
oskarżonego A. L. Również w rozprawie w dniu 25 kwietnia 2013 roku uczestniczył
oskarżony; na tym terminie przesłuchano biegłych psychiatrę i psychologa, którzy
wydawali opinię sądowo-psychiatryczną po obserwacji oskarżonego. W dniu 2
września 2013 roku do akt sprawy załączono uzupełniającą opinię sądowo –
psychiatryczną, z której wynikało, że w aktualnym stanie psychicznym oskarżony A.
L. nie może brać udziału w postępowaniu procesowym, w tym stawać przed sądem
(k. 652). Zarządzeniem z dnia 18 października 2013 roku wyznaczono na dzień 22
listopada 2013 roku termin rozprawy głównej (k. 654). Jak wynika z tego
zarządzenia o terminie rozprawy zawiadomiono oskarżonego A. L. informując go
jednocześnie, że na podstawie art. 354 § 2 k.p.k. Sąd nie zezwala na jego osobisty
udział w rozprawie biorąc pod uwagę opinię sądowo-psychiatryczną sporządzoną w
sprawie, z której wynika, iż oskarżony nie może brać udziału w rozprawach
sądowych ze względu na swój stan zdrowia (k. 655). Jednocześnie zwrócono się
do Komendanta Komisariatu Policji w C. o zapewnienie udziału w rozprawie dwóch
funkcjonariuszy Policji z uwagi na obawę co do zachowania oskarżonego, który
może domagać się osobistego udziału w rozprawie (k. 656). Termin rozprawy w
dniu 22 listopada 2013 roku został odwołany, a nowy termin rozprawy wyznaczono
na dzień 9 grudnia 2013 roku (k. 662). Jednocześnie ponownie zarządzono
zawiadomić między innymi oskarżonego o terminie rozprawy, a także przesłać mu
pismo o niedopuszczeniu do udziału w rozprawie. W dniu 28 listopada 2013 roku
do Sądu Rejonowego w G. wpłynęło pismo oskarżonego A. L., który wskazał, że
nie wie jak rozumieć doręczone mu zawiadomienie o terminie rozprawy. Oskarżony
podniósł bowiem, że z jednej strony – jak wynika z zawiadomienia – nie zezwala
mu się na osobisty udział w rozprawie, a jednocześnie poinformowano go, że w
przypadku nieusprawiedliwionego niestawiennictwa zostanie doprowadzony przez
Policję. W związku z powyższym oskarżony zwrócił się do Sądu Rejonowego z
prośbą o wyjaśnienie, czy nie będąc dopuszczony do udziału w rozprawie nie
doprowadzi go Policja, ewentualnie czy w przypadku jego stawiennictwa zostanie
dopuszczony do udziału w postępowaniu. W odpowiedzi na powyższe pismo
oskarżonemu udzielono informacji, że „zapis, że oskarżony nie zostanie
6
dopuszczony do osobistego udziału w rozprawie oznacza, że oskarżony nie
zostanie doprowadzony na tą rozprawę przez policję” (k. 681). Na rozprawie w dniu
9 grudnia 2013 roku oskarżony nie stawił się, a jak wynika z protokołu rozprawy
przewodnicząca stwierdziła, „że oskarżony został pouczony, że nie zostanie
dopuszczony do udziału w rozprawie z uwagi na treść opinii biegłych co do
możliwości uczestnictwa w rozprawie. Przy czym oskarżony składał już wyjaśnienia
w tym postępowaniu i brał udział we wszystkich rozprawach” (k. 688). Następnie
wydano postanowienie w trybie art. 376 § 2 k.p.k. o prowadzeniu rozprawy pod
nieobecność oskarżonego, „który po złożeniu wyjaśnień nie stawił się na termin
rozprawy, pouczony o niemożności wzięcia w niej udziału” oraz przesłuchano
biegłą z zakresu psychiatrii D. S. Po przeprowadzonej tego dnia rozprawie Sąd
Rejonowy wydał wyrok, mocą którego umorzył postępowanie karne przeciwko A. L.
i zastosował wobec niego środek zabezpieczający w postaci umieszczenia go w
zakładzie psychiatrycznym.
Powyższa analiza sekwencji czynności procesowych przeprowadzonych w
niniejszej sprawie prowadzi do jednoznacznego wniosku, że w sprawie zaistniała
bezwzględna przyczyna odwoławcza, o której mowa w art. 439 § 1 pkt 11 k.p.k. Jak
trafnie podnosi bowiem w kasacji obrońca oskarżonego rozprawa w dniu 9 grudnia
2013 roku została przeprowadzona pod nieobecność oskarżonego A. L., którego
obecność była obowiązkowa. W tym zakresie wskazać natomiast należy przede
wszystkim, że Sąd I instancji błędnie – powołując się na przepis art. 354 pkt 2 k.p.k.
– uniemożliwił oskarżonemu udział w rozprawie. W szczególności Sąd a quo
przeszedł do porządku nad okolicznością, że wskazany przepis ma zastosowanie w
wypadku wniosku prokuratora o umorzenie postępowania z powodu
niepoczytalności sprawcy i o zastosowanie środków zabezpieczających. W
niniejszej sprawie taki wniosek nie został przez prokuratora złożony, natomiast
został do Sądu wniesiony akt oskarżenia. Nawet natomiast gdyby tego rodzaju
wniosek został przez prokuratora złożony to winien zostać rozpoznany – co do
zasady – na rozprawie, a w zupełnie wyjątkowych sytuacjach mógłby zostać
rozpoznany na posiedzeniu. Rozprawa zaś w takiej sytuacji odbywa się na
zasadach ogólnych i zawsze bierze w niej udział prokurator, podejrzany i jego
obrońca. Nieobecność na rozprawie lub posiedzeniu podejrzanego, obrońcy lub
7
prokuratora stanowi zaś bezwzględną przesłankę odwoławczą (zob. postanowienie
SN z dnia 5 października 2005 r., II KK 139/05, LEX nr 157553; postanowienie SN
z dnia 25 maja 2005 r., III KK 90/05, LEX nr 151688). Jedynie wyjątkowo i to na
posiedzeniu (a nie na rozprawie) w przedmiocie wniosku prokuratora o umorzenie
postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy i o zastosowanie środków
zabezpieczających, podejrzany może nie wziąć w nim udziału, jeżeli z opinii
biegłych wynika, że byłoby to niewskazane, a sąd nie uzna jego udziału za
konieczny.
W realiach niniejszej sprawy – co znajduje odzwierciedlenie chociażby w
protokole rozprawy z dnia 9 grudnia 2013 roku – Sąd Rejonowy nie tylko pouczył
oskarżonego, że nie zostanie dopuszczony do udziału w rozprawie (k. 688), ale i
zapewnił asystę dwóch funkcjonariuszy Policji, którzy w razie takiej ewentualności
mieli uniemożliwić oskarżonemu wzięcie udziału w rozprawie. Tym samym pogląd
Sądu odwoławczego, że A. L. nie został pozbawiony możliwości udziału w
rozprawie w dniu 9 grudnia 2013 roku, a jego absencja powodowana była
wyłącznie jego wyborem należy uznać za oczywiście błędny. Oskarżony podjął
przecież próbę uzyskania informacji, w jaki sposób traktować informacje zawarte w
zawiadomieniu o terminie rozprawy, w odpowiedzi na co poinformowano go, że
„zapis, że oskarżony nie zostanie dopuszczony do osobistego udziału w rozprawie
oznacza, że oskarżony nie zostanie doprowadzony na tą rozprawę przez policję” (k.
681).
W konsekwencji powyższego zupełnie niezrozumiałe jest także wydanie na
rozprawie w dniu 9 grudnia 2013 roku postanowienia na podstawie art. 376 § 2
k.p.k. o prowadzeniu rozprawy pod nieobecność oskarżonego, „który po złożeniu
wyjaśnień nie stawił się na termin rozprawy, pouczony o niemożności wzięcia w niej
udziału” (k. 689). Zgodnie z tym przepisem sąd może prowadzić rozprawę w
dalszym ciągu pomimo nieobecności oskarżonego, jeżeli oskarżony po złożeniu
wyjaśnień, zawiadomiony o terminie rozprawy odroczonej lub przerwanej, nie stawił
się na tę rozprawę bez usprawiedliwienia. Skoro w niniejszej sprawie wyraźnie
uniemożliwiono oskarżonemu uczestnictwo w rozprawie to nie sposób było
jednocześnie uznać, że A. L. nie stawił się na nią bez usprawiedliwienia. W tym
zakresie wystarczające wydaje się jednocześnie przywołanie orzecznictwa Sądu
8
Najwyższego, zgodnie z którym „wyjątkowy przepis art. 376 § 2 k.p.k. nie może być
interpretowany rozszerzająco” (zob. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 lutego
2014 r., V KK 415/13, LEX nr 1428997). Jeżeli natomiast Sąd Okręgowy wywodzi,
że „biegli niemożność udziału oskarżonego w postępowaniu sądowym ściśle
powiązali wyłącznie z obawą ewentualnego nagannego zachowania się na sali
rozpraw, żywiąc przy tym obawę zakłócania rozpraw przez A. L. za”, to wystarczy
wskazać, że A. L. uczestniczył trzykrotnie w rozprawie przed Sądem Rejonowym
oraz w rozprawie przed Sądem Okręgowym (k. 788) i z protokołów tych rozpraw nie
wynika, aby tego rodzaju zachowania miały rzeczywiście miejsce. Gdyby zaś do
takich sytuacji dochodziło, to Sąd powinien skorzystać z możliwości, jakie
przewiduje art. 375 § 1 k.p.k., a nie przepis art. 354 pkt 2 k.p.k., który – jak
wskazano to wyżej – nie mógł mieć zastosowania w omawianej sprawie.
Podsumowując stwierdzić należy, że skoro Sąd Rejonowy na podstawie
załączonych do akt sprawy opinii ustalił, że oskarżony A. L. nie może brać udziału
w postępowaniu z uwagi na chorobę psychiczną, którą należy rozumieć jako
długotrwałą przeszkodę uniemożliwiającą prowadzenie postępowania to
obowiązkiem Sądu było wpierw rozważenie możliwości zawieszenia postępowania
w oparciu o przepis art. 22 § 1 k.p.k. na czas trwania przeszkody. Sąd Rejonowy
uznał jednak za konieczne prowadzenie rozprawy, do udziału w której nie dopuścił
oskarżonego, którego obecność była obowiązkowa, a w efekcie zakończył
postępowanie wydaniem wyroku i w konsekwencji dopuścił się uchybienia z art.
439 § 1 pkt 11 k.p.k.
Zgodnie z treścią art. 439 § 1 pkt 11 k.p.k. w przypadku wystąpienia
wskazanego wyżej uchybienia sąd odwoławczy powinien był uchylić zaskarżone
orzeczenie niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów. Mimo to
Sąd Okręgowy utrzymał wadliwy wyrok w mocy, w związku z czym niezbędne
okazało się uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu Okręgowego i utrzymanego nim
w mocy wyroku Sądu Rejonowego oraz przekazanie sprawy temu Sądowi do
ponownego rozpoznania.
Jednocześnie zarządzono zwrot na rzecz oskarżonego A. L. opłaty od
kasacji w kwocie 450 (czterysta pięćdziesiąt) złotych.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w wyroku.
9