Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 312/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 26 marca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Iwona Koper
SSN Agnieszka Piotrowska
w sprawie z powództwa "O." Spółki z o.o. w R.
przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej "N." w R.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 26 marca 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Okręgowego
w G.
z dnia 20 września 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w G. do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Powódka O. Spółka z o.o. w R. wniosła o zasądzenie na jej rzecz od
pozwanej Spółdzielni Mieszkaniowej „N.” w R. kwoty 73.690,49 zł z odsetkami
ustawowymi tytułem zwrotu kwoty zapłaconej pozwanej na podstawie orzeczenia
sądowego, które następnie zostało zmienione.
W dniu 29 czerwca 2012 r. wydany został w sprawie nakaz zapłaty
w postępowaniu upominawczym, w którym orzeczono zgodnie z żądaniem pozwu.
W sprzeciwie od powyższego nakazu zapłaty pozwana wniosła o oddalenie
powództwa w całości, podnosząc że wierzytelność powódki została umorzona na
skutek złożenia przez pozwaną oświadczenia kompensacyjnego odebranego przez
powódkę w dniu 5 lipca 2011 r. Powódka zakwestionowała skuteczność potrącenia
dokonanego przez pozwaną, podnosząc, że potrącone należności, wskazane
w fakturach wystawionych przez pozwaną, nie dokumentują faktycznie istniejących
wierzytelności.
Wyrokiem z dnia 9 kwietnia 2013 r. Sąd Rejonowy w R. oddalił powództwo.
Ustalił, że na skutek powództwa pozwanej przeciwko poprzednikowi prawnemu
powódki, wyrokami Sądu Okręgowego w G. z dnia 14 października 2009 r., sygn.
akt … 246/05 oraz Sądu Apelacyjnego z dnia 14 października 2009 r., sygn. akt …
373/09 zasądzono na rzecz pozwanej łącznie kwoty 346.888,80 zł należności
głównej, koszty postępowania w kwocie 25.517,31 zł oraz odsetki ustawowe, które
na dzień 16 listopada 2009 r. wynosiły 106.438,15 zł. Z powodu wszczęcia przez
pozwaną postępowania egzekucyjnego i w celu uniknięcia przymusu
egzekucyjnego powódka w dniu 16 listopada 2009 r. zapłaciła pozwanej całość
należności. W wyniku skargi kasacyjnej powódki Sąd Najwyższy uchylił wyżej
wymieniony wyrok Sądu Apelacyjnego i przekazał sprawę do ponownego
rozpoznania. Po ponownym rozpoznaniu sprawy wyrok Sądu Okręgowego został
zmieniony wyrokiem z dnia 12 kwietnia 2011 r. poprzez oddalenie powództwa co do
kwoty 73.699,86 zł i odsetek ustawowych, a nadto zasądzenie dodatkowo kwoty
5.400 zł tytułem kosztów postępowania. Orzeczenie to jest prawomocne.
3
W dniu 17 sierpnia 2011 r. powódka w celu uniknięcia przymusu
egzekucyjnego wpłaciła pozwanej kwotę 5.400 zł przyznanych jej wyrokiem z dnia
12 kwietnia 2011 r. kosztów postępowania. Notą księgową z dnia 24 maja 2011 r.
pozwana uznała roszczenie powódki w zakresie obejmującym kwoty 5,75 zł i 3,63
zł wraz z odsetkami od dnia 24 lutego 2009 r. do dnia 24 maja 2011 r. i tę sumę
zapłaciła powódce.
Pozwana w dniu 4 lipca 2011 r. wystawiła notę księgową nr 2/2011, którą
potrąciła kwotę 73,690,49 zł tytułem wierzytelności powódki z kwotą 68.869,58 zł
tytułem należności głównej powiększonej o sumę odsetek ustawowych 8.577,36 zł
za opóźnienia w płatnościach. Jednoczenie pozwana wezwała powódkę do zapłaty
kwoty 3.736,45 zł tytułem różnicy w kwotach przedstawionych do potrącenia.
Suma przedstawiona przez pozwaną do potrącenia wynikała z siedemnastu faktur,
którymi pozwana obciążała powódkę z tytułu eksploatacji lokalu użytkowego oraz
noty odsetkowej z dnia 4 lipca 2011 r.
W ocenie Sądu Rejonowego przedmiotem powództwa było żądanie zwrotu
świadczenia nienależnego na podstawie art. 410 § 2 k.c. W wyniku ponownego
rozpoznania sprawy przez Sąd Apelacyjny odpadła pierwotna podstawa
świadczenia przez powódkę na rzecz pozwanej kwoty 73.690,49 zł. Jednakże
pozwana przedstawiła powódce do potrącenia z tą kwotą swoje wierzytelności
w kwocie przewyższającej wierzytelność powódki wynikające z faktur VAT, którymi
pozwana obciążyła powódkę z tytułu eksploatacji lokalu użytkowego. Powódka
podjęła próbę wykazania bezskuteczności oświadczenia o potrąceniu poprzez
zanegowanie zasadności należności, które pozwana przedstawiła do potrącenia.
Powódka nie przedstawiła jednak dokumentacji księgowej za okres, w którym
pozwana wystawiła przedmiotowe faktury. Przyjęcie faktury, przez co rozumiane
jest nie tylko jej rzeczywiste odebranie, ale także zaksięgowanie, wywołuje skutki
także w zakresie prawa cywilnego, uzasadniając domniemanie podjęcia czynności
cywilnoprawnej o treści określonej w tym dokumencie. Faktura stanowi bowiem
dokument księgowy wystawiany w związku ze zdarzeniem cywilnoprawnym,
z którym przepisy ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług
wiążą obowiązek podatkowy w zakresie tego podatku. W sytuacji, w której nie miało
miejsce zdarzenie cywilnoprawne o treści podanej w fakturze, niedopuszczalne
4
byłoby przyjęcie tej faktury i w konsekwencji dokonanie odliczeń podatkowych.
Mimo że powódka nie przedstawiła ewidencji faktur, to przesłuchany w charakterze
strony prezes zarządu powódki przyznał, że faktury te zostały przez powódkę
zaksięgowane. Odebranie i zaksięgowanie faktur pozwanej przez powódkę stanowi
wyraz akceptacji podstawy jej wystawienia oraz warunków w niej określonych.
Zaksięgowanie faktur stanowi również swoisty wyraz uznania wyrażonego w tej
formie roszczenia jej wystawcy. Uwzględniając powyższe Sąd odstąpił od
rozpoznawania pozostałych zarzutów podniesionych przez powódkę odnośnie do
faktur przedstawionych przez pozwaną do potrącenia jako bezskutecznych
w przypadku zaksięgowania tych dokumentów.
Ponieważ przedstawiona przez pozwaną do potrącenia z wierzytelnością
powódki wierzytelność pozwanej była wymagalna i nadawała się do dochodzenia
przed sądem, to oświadczenie pozwanej o potrąceniu było skuteczne.
Obie wierzytelności umorzyły się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej,
którą w tym przypadku była wierzytelność dochodzona przez powódkę.
Uzasadniało to oddalenie powództwa. Podstawę prawną oceny Sądu pierwszej
instancji stanowiły przepisy art. 498 § 1 k.c., art. 6 k.c. oraz art. 232 k.p.c.
Apelacja powódki wniesiona od wyroku Sądu pierwszej instancji została
oddalona wyrokiem Sądu Okręgowego w G. z dnia 20 września 2013 r. Sąd ten
uznał za prawidłowe ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji oraz ich ocenę
prawną. Dodatkowo przyjął, że pozwana oświadczenie o potrąceniu wierzytelności
złożyła w dniu 4 lipca 2011 r. W tym dniu pozwana wystawiła też notę księgowa,
którą potrąciła kwotę 73,690,49 zł ze swoją wierzytelnością obejmującą kwotę
68.869,58 zł tytułem należności głównej powiększonej o sumę odsetek ustawowych
w kwocie 8.577,36 zł za opóźnienia w płatnościach. Jednocześnie pozwana
wezwała powódkę do zapłaty kwoty 3.736,45 zł tytułem różnicy w kwotach
przedstawionych do potrącenia. Suma przedstawiona przez pozwaną do potrącenia
wynikała z siedemnastu faktur, którymi pozwana obciążała powódkę z tytułu
eksploatacji lokalu użytkowego oraz noty odsetkowej z dnia 4 lipca 2011 r.
Oświadczenie kompensacyjne wraz z notą księgową, fakturami oraz pismem
wyjaśniającym powódka odebrała w dniu 5 lipca 2011 r. Już więc od chwili
otrzymania oświadczenia kompensacyjnego powódka była w posiadaniu kompletu
5
dokumentów uzasadniających złożone przez pozwaną oświadczenie o potrąceniu,
zatem już wówczas powódka powinna była podjąć czynności mające na celu
zanegowanie złożonego przez pozwaną oświadczenia o potrąceniu. Powódka
tymczasem nawet w złożonym pozwie z dnia 30 kwietnia 2012 r. zaniechała
powyższych czynności, wskazując jedynie na fakt wystawienia noty uznaniowej nr
2/2011 z dnia 4 lipca 2011 r. Przyjęcie przez pozwaną oświadczenia o potrąceniu
oraz fakt zaksięgowania faktur przedstawionych przez pozwaną do potrącenia ma
znaczenie nie tyle w zakresie utożsamienia powyższych czynności z uznaniem
roszczenia przez powódkę, co z powstaniem po jej stronie możliwości podjęcia
czynności mających na celu sprawdzenie, czy świadczenie jest zasadne co do
zasady i wysokości. Faktura nie stanowi źródła zobowiązania i spełnia przede
wszystkim funkcję rozliczeniową. Jednakże przepisy regulujące wystawianie
dokumentów prywatnych w postaci faktur VAT, nakładają daleko idące rygory na
podmioty uprawnione do ich wystawiania. W szczególności art. 106 ustawy z dnia
11 marca 2004 roku o podatku od towarów i usług nakłada obowiązek wystawienia
faktury dokumentującej rzeczywisty obrót gospodarczy, tj. odzwierciedlającej
prawdziwe zdarzenie gospodarcze. Przyjęcie faktur przez powódkę i ich
zaksięgowanie, stanowiło potwierdzenie pewnego zdarzenia cywilnoprawnego,
stworzenie domniemania dokonania czynności prawnych, wynikających z treści
faktur oraz zaistnienia obowiązku zapłaty za wykonaną czynność prawną. Powódka
w postępowaniu sądowym kwestionowała zasadność faktur przedstawionych przez
pozwaną do potrącenia. Jednakże przed wytoczeniem powództwa powódka przez
okres niespełna roku nie zwróciła pozwanej spornych faktur, nie kwestionowała ich
odbioru, nie odesłała ich i nie wniosła o dokonanie ich korekty. Z tych względów
Sąd Okręgowy uznał przedstawioną do potrącenia wierzytelność za wykazaną.
Skoro powódka w chwili wytaczania powództwa miała świadomość
złożonego niespełna rok wcześniej przez pozwaną oświadczenia o potrąceniu, zaś
kwestionowała zasadność przedstawionych przez pozwaną do potrącenia
wierzytelności, a przy tym nie zwróciła pozwanej spornych faktur, nie
kwestionowała ich odbioru, nie odesłała ich oraz nie wniosła o dokonanie ich
korekty, to na niej spoczywał ciężar wykazania braku skuteczności potrącenia.
Powódka poza własnymi twierdzeniami nie zakwestionowała skutecznie wysokości
6
faktur VAT, którymi pozwana obciążyła powódkę z tytułu eksploatacji lokalu
użytkowego, a które to należności przedstawiła następnie powódce do potrącenia.
Słusznie zatem uznał Sąd Rejonowy, że pozwana skutecznie potrąciła swoje
wierzytelności z wierzytelnością powódki dochodzoną pozwem.
Wyrok Sądu Okręgowego został zaskarżony w całości skargą kasacyjną
wniesioną przez powódkę. W ramach podstawy kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 1
k.p.c. podniesiono zarzut naruszenia:
- art. 6 k.c.,
- art. 6 k.c. w zw. z art. 498 k.c.,
- art. 6 k.c. w zw. z art. 4 ust. 1 i 11
ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych,
- art. 4 ust. 8 zdanie ostatnie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych,
- art. 123 § 1 pkt 2 w zw. z art. 6 k.c.,
- art. 498 § 1 i § 2 k.c.,
- art. 106 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług,
- art. 86 ust. 10 pkt 1, ust. 11 i 13 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od
towarów i usług oraz art. 15 ust. 4d i 4e ustawy o podatku dochodowym od osób
prawnych,
- art. 498 k.c.
W ramach podstawy kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. zarzucono
naruszenie:
- art. 3 k.p.c. i art. 232 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.,
- art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji,
- art. 328 § 2 k.p.c. zw. z art. 391 § 1 k.p.c.,
- art. 213 § 2 k.p.c. w zw. z art. 229 k.p.c. oraz w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. względnie
art. 213 § 2 w zw. z art. 230 k.p.c. oraz w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., względnie art.
213 § 2 k.p.c. w zw. z art. 231 k.p.c. oraz w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.,
- art. 213 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. oraz art. 123 § 1 pkt 2 k.c.,
7
- art. 231 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.,
- art. 378 k.p.c. w zw. z art. 382 k.p.c. w zw. z art. 386 § 1 k.p.c., względnie art. 386
§ 4 k.p.c.,
- art. 382 k.p.c. w zw. z art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.,
- art. 187 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.,
- art. 378 § 1 k.p.c. oraz art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.,
- art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.
Powódka wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości oraz
poprzedzającego go wyroku Sądu pierwszej Instancji i przekazanie sprawy Sądowi
pierwszej instancji do ponownego rozpoznania względnie o uchylenie
zaskarżonego wyroku Sądu Okręgowego w całości i przekazanie sprawy temu
Sądowi do ponownego rozpoznania, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku
w całości i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez uwzględnienie powództwa
w całości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
I. Uzasadnienie Sądu drugiej instancji odpowiada kryteriom określonym w art.
328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. Zawiera bowiem jednoznacznie ustaloną
podstawę faktyczną i prawną rozstrzygnięcia. Ewentualne błędy w wywodzie
prawnym, czy nieodniesienie się przez Sąd do części zarzutów podniesionych
w apelacji nie są brakami tego rodzaju, aby uniemożliwiały przeprowadzenie
kontroli kasacyjnej zaskarżonego orzeczenia. Z tej przyczyny zarzuty naruszenia
art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. oraz art. 378 § 1 k.p.c. w zw. z art. 328 § 2
i art. 391 § 1 k.p.c. są bezzasadne. Wprawdzie Sąd Okręgowy nie wskazał przepisu
prawnego, na podstawie którego uznał, że ciężar dowodu wykazania, iż pozwanej
nie przysługuje potrącona wierzytelność obciąża powódkę, ale wskazał
jednoznacznie przyczyny swojego stanowiska, a mianowicie zastosowanie
w sprawie domniemania faktycznego uzasadniającego uznanie istnienia
wierzytelności pozwanej objętej potrąceniem. Abstrahując w tym miejscu od kwestii
prawidłowości posłużenia się przez Sąd Okręgowy domniemaniem faktycznym
w okolicznościach rozpoznanej sprawy należy wskazać, że stanowisko Sądu
8
drugiej instancji nawiązuje do wyjaśnionej w orzecznictwie sytuacji, w której
w trakcie postępowania sądowego dochodzi do przejścia ciężaru dowodu z jednej
na drugą stronę procesową. W razie bowiem sprostania przez stronę powodową
ciężarowi udowodnienia faktów uzasadniających jej roszczenie na stronie pozwanej
spoczywa ciężar udowodnienia ekscepcji i faktów uzasadniających jej zdaniem
oddalenie powództwa (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 20 kwietnia 1982 r.,
I CR 79/82, nie publ. oraz z dnia 9 sierpnia 2011 r., IBP 3/11, OSNP 2012, nr 19-20,
poz. 240). Podobnie dochodzi do zmiany strony, na której spoczywa ciężar dowodu,
jeżeli jedna ze stron swoim postępowaniem uniemożliwia lub poważnie utrudnia
wskazanie okoliczności drugiej stronie, na której spoczywa ciężar dowodu co do
tego, że okoliczności takie nie zachodziły (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
3 marca 1971 r., II PR 453/70, BSN 1971, nr 9, poz. 149).
Niezasadny jest zarzut naruszenia art. 213 § 2 k.p.c. w zw. z art. 229 k.p.c.
oraz w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., względnie art. 213 § 2 w zw. z art. 230 k.p.c. oraz
w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., względnie art. 213 § 2 zw. z art. 231 k.p.c. oraz w zw.
z art. 391 § 1 k.p.c., nadto zarzut naruszenia art. 213 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1
i art. 123 § 1 pkt 2 k.c. Sąd drugiej instancji nie przyjął, aby zaistniała sytuacja
procesowa podpadała pod hipotezę art. 213 § 2 k.p.c. (uznanie powództwa)
w związku z przyznaniem faktów przez stronę powodową (art. 229 k.p.c.),
uznaniem faktów za przyznanych przez sąd (art. 230 k.p.c.), zastosowanym
domniemaniem faktycznym (art. 231 k.p.c.) lub uznaniem roszczenia (art. 123 § 1
pkt 2 k.c.). Sąd nie oceniał też jakichkolwiek przesłanek określonych w art. 213 § 2
k.p.c., tj. sprzeczności uznania z prawem lub zasadami współżycia społecznego
albo zamiaru obejścia prawa, wyłączających związanie sądu uznaniem powództwa.
Ubocznie dodać należy, iż w razie przyjęcia, że w sprawie doszło do uznania
powództwa – co w istocie miałoby dotyczyć uznania przez stronę powodową
podniesionego przez pozwaną zarzutu potrącenia – zbędne byłoby odwoływanie
się przez Sąd do konstrukcji domniemania faktycznego. Już samo zastosowanie art.
231 k.p.c. świadczy o tym, że Sąd dokonał samodzielnych ustaleń fatycznych i na
ustalonej przez siebie podstawie faktycznej rozstrzygnął merytorycznie spór między
stronami, w którym pozwana podniosła zarzut nieistnienia wierzytelności
dochodzonej przez powódkę wskutek jej umorzenia w związku ze złożonym przez
9
pozwaną przed wszczęciem postępowania sądowego oświadczeniem o potrąceniu.
Odwołanie się w skardze kasacyjnej do art. 213 § 2 k.p.c. stanowi więc
samodzielną, a zarazem nieuzasadnioną próbę powódki kwalifikacji stanowiska
prawnego Sądu drugiej instancji, które doprowadziło do wydania niekorzystnego
dla niej orzeczenia.
Niezasadny jest także zarzut naruszenia art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1
Konstytucji. Pomijając, że zarzut naruszenia przepisów Konstytucji nie może być
przedmiotem samodzielnego zarzutu kasacyjnego podniesionego w ramach
podstawy kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c., to nie można uznać, aby powódka
została pozbawiona prawa do bezstronnego sądu, oraz, aby w postępowaniu
naruszono obowiązek przestrzegania zasady równego traktowania przez to, że Sąd
meriti przyjął, iż na powódce spoczywa ciężar dowodu nieistnienia albo istnienia
w innej wysokości wierzytelności pozwanej poddanej do potrącenia
z wierzytelnością powódki w sytuacji, w której - według oceny tego Sądu - istniały
podstawy do ustalenia istnienia potrąconej przez pozwaną wierzytelności na
podstawie zastosowanego domniemania faktycznego. Nawet błędna ocena prawna
Sądu drugiej instancji tej kwestii, uzasadniająca zarzut naruszenia odpowiednich
przepisów prawa materialnego lub procesowego, nie oznacza zarazem naruszenia
wskazanych wyżej przepisów konstytucyjnych.
Uzasadniony jest natomiast zarzut naruszenia art. 187 § 1 k.p.c. przez
przyjęcie, że strona powodowa miała obowiązek przedstawienia już w pozwie
faktów i dowodów mających znaczenie dla ewentualnych przyszłych zarzutów,
które w sprawie mogła podnieść strona przeciwna, w szczególności mających
znaczenie dla oceny ewentualnego zarzutu pozwanej potrącenia dochodzonej
wierzytelności z wierzytelnością pozwanej. Zgodnie z art. 187 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c.,
pozew powinien zawierać m.in. dokładne określone żądanie oraz przytoczenie
okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie. Na tej podstawie powód ma
obowiązek przedstawienia faktów uzasadniających jego żądanie. Nie ma natomiast
obowiązku przytaczania i odnoszenia się do okoliczności, które mogą być podstawą
ewentualnego zarzutu strony przeciwnej, w tym przypadku o istnieniu dochodzonej
wierzytelności mimo złożenia przed wszczęciem postępowania przez stronę
pozwaną oświadczenia o jej potrąceniu z wierzytelnością wzajemną. Wniesienie
10
pozwu przeciwko pozwanej obejmującego żądanie zasadzenia określonej
wierzytelności, która wcześniej została objęta oświadczeniem pozwanej
o potrąceniu, było dostatecznym wyrazem stanowiska powódki o nieskuteczności
złożonego przez pozwaną oświadczenia o potrąceniu. Z tych względów niezasadne
było wyciąganie wobec strony powodowej negatywnych konsekwencji prawnych
odnoszących się do ciężaru dowodu istnienia spornej wierzytelności pozwanej
wobec powódki także z tej przyczyny, że powódka nie odniosła się już w pozwie do
potrącenia dokonanego przez stronę przeciwną przed wniesieniem pozwu.
Sąd drugiej instancji nie odniósł się, naruszając w ten sposób art. 382 k.p.c.,
do części materiału dowodowego, tj. pisma powódki z dnia 25 lipca 2011 r. –
zawierającego oświadczenie powódki o nieuznaniu oświadczenia pozwanej
o potrąceniu z dnia 4 lipca 2011 r. (k. 121), pism powódki stanowiących odpowiedzi
na wystawione przez pozwaną wezwania do zapłaty (k. 127-129) i dokumentu
w postaci opinii biegłej wydanej w sprawie o sygn. akt … 125/10 (k. 130). Było to
konsekwencją, co wywieść można z analizy oceny prawnej Sądu Okręgowego
przedstawionej w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, że dla zastosowania
w sprawie konstrukcji domniemania faktycznego przesądzające znaczenie miały
okoliczności w postaci przyjęcia i zaksięgowania przez powódkę faktur
wystawionych przez pozwaną. Zatem wobec nie zwrócenia tych faktur przez
powódkę i nie żądania ich korekt inne fakty i dowody dla wykazania
kwestionowania przez powódkę zasadności należności ujętych przez pozwaną
w fakturach albo sporu co do ich wysokości, Sąd uznał za prawnie irrelewantne.
Jednakże, co zostanie bliżej wyjaśnione w dalszej części uzasadnienia,
zastosowanie domniemania faktycznego, tak jak ocena dowodów, nie może
polegać na selektywnym wyborze pewnych okoliczności uzasadniających
zastosowanie domniemania z pominięciem innych faktów mających znaczenie dla
ustalenia spornego faktu. Wskazane dowody – nie wdając się w ich ocenę –
zmierzały do wykazania, że powódka przed wszczęciem postępowania sądowego
kwestionowała wobec pozwanej istnienie jej wierzytelności poddanej do potrącenia
oraz jej zasadność.
II. Zgodnie z art. 6 k.c., ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie,
która z faktu tego wywodzi skutki prawne. Przepis ten, adresowany do sądu,
11
określa która ze stron powinna wykazać fakty, z których wyciąga dla siebie
korzystne skutki prawne, a w konsekwencji którą też dotkną skutki niepowodzenia
ich udowodnienia (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 15 lipca 2010 r., IV CSK
25/10, nie publ. oraz z dnia 29 kwietnia 2011 r., I CSK 517/10, nie publ.). Przez
fakty w rozumieniu wymienionego wyżej przepisu należy rozumieć wszelkie
okoliczności, z którymi normy prawa materialnego wiążą skutki prawne, w tym więc
powstanie i treść stosunku prawnego. Uwzględniając treść tego przepisu
wierzyciela dochodzącego od dłużnika spełnienia świadczenia obciąża ciężar
wykazania przysługującej mu wobec dłużnika wierzytelności, tj. wykazania
wszystkich faktów, z którymi właściwe przepisy materialne wiążą powstanie
wierzytelności o określonej treści i rozmiarze.
Taką samą zasadę należy przyjąć w odniesieniu do wierzyciela, który jako
pozwany w postępowaniu sądowym broni się zarzutem potrącenia własnej
wierzytelności z wierzytelnością dochodzoną przez powoda. Potrącenie jest
dokonywane za pomocą oświadczenia woli wierzyciela złożonego dłużnikowi,
a zarazem wierzycielowi wzajemnemu. Wskutek złożenia oświadczenia
o potrąceniu dochodzi do umorzenia obu wierzytelności do wysokości
wierzytelności niższej (art. 498 § 2 k.c.). Oświadczenie o potrąceniu staje się
skuteczne z chwilą dojścia do adresata - wierzyciela, a zarazem dłużnika
potrącającego - przy czym, jak stanowi art. 499 zdanie drugie k.c., ma moc
wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe, czyli od chwili, kiedy
zaistniał stan potrącalności wierzytelności. Ze względu na skutek określony w art.
498 § 2 k.c., potrącenie spełnia funkcję egzekucyjną, gdyż potrącający
zaspokaja się z tego, co powinien świadczyć swojemu wierzycielowi. Poza tym
potrącenie spełnia funkcję zapłaty, gdyż zwalnia dłużnika od realnego spełnienia
świadczenia wierzycielowi (por. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z dnia 4 września 2013 r., III CZP 26/13, OSNC 2014, nr 6,
poz. 55 i wskazane w nim orzecznictwo). W razie sporu co do skuteczności
dokonanego potrącenia, to potrącającego - z uwagi na funkcję, jaką spełnia
potrącenie – obciąża ciężar wykazania, że przysługiwała mu wobec dłużnika-
wierzyciela wzajemnego określona wierzytelność poddana do potrącenia, gdyż to
on stara się wyciągnąć z podniesionego zarzutu potrącenia korzystne dla siebie
12
skutki prawne (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 16 listopada 1998 r., I CKN
892/97, nie publ., z dnia 14 lutego 2002 r., V CKN 745/00, nie publ., z dnia
9 września 2004 r., II CK 483/03, nie publ. z dnia 20 grudnia 2006 r., IV CSK
299/06, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 września 1983 r., I CZ 105/83,
nie publ.). Samo zgłoszenie zarzutu potrącenia w procesie o zapłatę wierzytelności
wzajemnej nie oznacza bowiem, że rzeczywiście nastąpiły skutki materialnoprawne
określone w art. 498 i 499 k.c. (por. m.in. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
29 września 2010 r., V CSK 43/10, nie publ. oraz z dnia 23 sierpnia 2012 r., II CSK
21/12, nie publ.). Ciężaru dowodu istnienia i wysokości wierzytelności poddanej do
potrącenia nie zmieniają nawet takie czynności dłużnika-wierzyciela wzajemnego
podjęte przez niego przed wszczęciem postępowania sądowego, które można
zakwalifikować jako uznanie niewłaściwe długu. W takim bowiem przypadku
wywołują one jedynie skutki przewidziane w prawie materialnym polegające na
przerwaniu biegu terminu przedawnienia (art. 123 § 1 pkt 2 k.c.), podobnie jak
uznanie właściwe długu. W orzecznictwie przyjmuje się, że nawet uznanie długu
wywołuje jedynie skutki materialnoprawne określone w art. 123 § 1 pkt 2 k.c.
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 listopada 2011 r., II CSK 70/11, nie publ.).
Nie wpływa ono jednak na ciężar dowodu w razie późniejszego sporu między
stronami co do istnienia lub wysokości uznanej wierzytelności. Należy mieć bowiem
na uwadze, że prawie polskim nie jest znane abstrakcyjne uznanie długu, tj. takie
uznanie, które jest samoistnym źródłem zobowiązania, powstającym niezależnie od
tego, czy uznany dług istniał w rzeczywistości (por. orzeczenie Sądu Najwyższego
z dnia 1 maja 1961 r., I CR 540/60, OSNC 1963, nr 3, poz. 53).
III. Artykuł 231 k.p.c. stanowi, że sąd może uznać za ustalone fakty mające
istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, jeżeli wniosek taki można
wyprowadzić z innych ustalonych faktów (domniemanie faktyczne). Przepis ten,
obok przepisów zawartych w art. 228, art. 229, art. 230 i art. 234 k.p.c., pozwala
sądowi na dokonanie ustaleń faktycznych w inny sposób niż poprzez
przeprowadzenie postępowania dowodowego. Zastosowanie tego przepisu polega
na ustaleniu określonego faktu (lub jego braku) istotnego dla rozstrzygnięcia
sprawy za pomocą wnioskowania uwzględniającego reguły logicznego
rozumowania, zasady wiedzy i doświadczenia życiowego na podstawie innych
13
ustalonych w sprawie faktów. Skorzystanie z możliwości poczynienia ustaleń
faktycznych przy zastosowaniu domniemania faktycznego, powinno mieć miejsce
tylko w razie braku bezpośrednich środków dowodowych albo gdy istnieją znaczne
utrudnienia dla wykazania istotnego dla rozstrzygnięcia sprawy faktu (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 2010 r., I CSK 11/10, z dnia 12 kwietnia
2001 r., II CKN 410/00, nie publ. i z dnia 18 maja 2012 r., IV CSK 486/11, nie publ.
oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 2014 r., V CSK 87/13, nie
publ.). Domniemanie faktyczne nie powinno być stosowane wtedy, gdy wynik
rozumowania, na którym jest oparte, jest w dużym stopniu niepewny,
a jednocześnie istnienie obiektywna możliwość, nie wiążąca się z nadmiernymi
trudnościami, wykazania spornego faktu przez stronę środkami dowodowymi.
Zastosowanie domniemania faktycznego zawsze należy ocenić in concreto przy
uwzględnieniu wszystkich okoliczności danej sprawy. Zastosowanie art. 231 k.p.c.
nie wpływa na ciężar dowodu w znaczeniu materialnoprawnym (wynikającym z art.
6 k.c.), gdyż pozwala jedynie na ustalenie spornego faktu bez przeprowadzenia
postępowania dowodowego. W takim wypadku twierdzenia i dowodzenia wymagają
jedynie fakty składające się na podstawę faktyczną domniemania (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 27 lipca 2010 r., II CSK 119/10, nie publ.). W razie
zastosowania domniemania faktycznego strony, na której spoczywał ciężar dowodu,
nie dotkną negatywne konsekwencje wynikające z nieprzedstawienia przez nią
dowodów na okoliczność, z której istnieniem wiąże ona korzystne dla siebie skutki
prawne. Innymi słowy, zastosowanie domniemania faktycznego zwalnia tę stronę
z konieczności przedstawienia bezpośrednich dowodów na sporny fakt, jeżeli
wykaże ona inne okoliczności uzasadniające ustalenie istotnego dla rozstrzygnięcia
sprawy faktu na podstawie wnioskowania opartego na podstawie art. 231 k.p.c.
IV. Uwzględniając powyższe uwagi o charakterze ogólnym, to pozwaną jako
powołującą się na umorzenie dochodzonej wierzytelności wskutek złożenia przez
nią oświadczenia o potrąceniu, obciążał, zgodnie z art. 6 k.c., ciężar dowodu
okoliczności świadczących o powstaniu i wysokości wierzytelności wobec powódki
poddanej do potrącenia z wierzytelnością dochodzoną powództwem. Tym bardziej,
jeśli uwzględni się także rodzaj tej wierzytelności obejmującej opłaty eksploatacyjne
należne pozwanej spółdzielni mieszkaniowej, do której mają zastosowania
14
szczególne reguły prawne zawarte w art. 4 ust. 1, ust. 11
i ust. 8 ustawy z dnia 15
grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (obecnie jedn. tekst: Dz.U.
z 2013 r., poz. 1222 ze zm.). W sporze dotyczącym wysokości opłat
eksploatacyjnych ciężar wykazania prawidłowości naliczenia prawidłowości tych
opłat, a następnie ich zmiany, obciąża spółdzielnię niezależnie od tego, czy jest
ona powódką, czy pozwaną w sprawie (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
17 listopada 2004 r., IV CK 215/04 i IV CK 220/04, nie publ. oraz z dnia
3 października 2014 r., V CNP 66/13, nie publ.). Sąd drugiej instancji ustalił
istnienie i wysokość tej wierzytelności na podstawie domniemania faktycznego
opartego na przesłankach wnioskowania, którymi były wystawienie faktur przez
pozwaną oraz ich przyjęcie i zaksięgowanie przez powódkę bez ich zwrotu lub
żądania ich korekt. Konsekwencją tego stanowisko było to, że z jednej strony
pozwanej nie dotknęły negatywne konsekwencje wynikające z nieprzedstawienia
innych dowodów na okoliczność istnienia i wysokość wierzytelności pozwanej
wobec powódki, a z drugiej strony uznanie, że powódkę obciążał ciężar dowodu,
że pozwanej nie przysługuje potrącona wierzytelność lub, że przysługuje, ale
w innej wysokości.
Mimo, że z przepisów prawa podatkowego wynika, pod rygorem
konsekwencji karnych (por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 30 września 2003 r., I KZP 22/03, OSNKW 2003, nr 9-10, poz. 75),
obowiązek odzwierciedlenia w fakturze przez podatnika zobowiązanego do jej
wystawienia, rzeczywistego zdarzenia gospodarczego, z którym właściwe przepisy
podatkowe wiążą obowiązek zapłaty określonego podatku, to do dokumentu tego
nie ma zastosowanie domniemanie prawdziwości danych zawartych w fakturze.
Faktura jest dokumentem prywatnym, a nie dokumentem urzędowym. Nie ma
wobec niej zastosowania przepis art. 244 § 1 k.p.c. Również przepisy prawa
podatkowego nie zawierają szczególnych uregulowań nadającym fakturom
szczególną moc dowodową. Wobec tego do faktury ma zastosowanie jedynie
domniemanie przewidziane w art. 245 k.p.c. (por. m.in. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 7 listopada 2007 r., II CNP 129/07, nie publ. oraz wyrok NSA w Warszawie
z dnia 12 maja 2010 r., I FSK 1290/09, nie publ.). Wbrew stanowisku Sądu drugiej
instancji, z art. 106 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług
15
(jedn. tekst: Dz.U. z 2011 r. Nr 177, poz. 1054 ze zm. - dalej: „u.p.t.u.”) nie wynikają
szczególne obowiązki odbiorcy faktury w odniesieniu do treści zawartej w fakturze.
Wręcz przeciwnie, z art. 106 ust. 1 tej ustawy wynika, że obowiązek wystawienia
faktury stwierdzającej rzeczywiste zdarzenie gospodarcze spoczywa na jej
wystawcy. Według szczegółowych zasad - zawartych w rozporządzeniu Ministra
Finansów z dnia 28 marca 2011 r. w sprawie zwrotu podatku niektórym podatnikom,
wystawiania faktur, sposobu ich przechowywania oraz listy towarów i usług,
do których nie mają zastosowania zwolnienia od podatku od towarów i usług
(Dz.U. z 2011 r. Nr 68, poz. 360 ze zm. – dalej: „rozporządzenie”) - obowiązujących
w okresie po wystawieniu przez pozwaną faktur stwierdzających wierzytelność
pieniężną wobec powódki poddaną do potrącenia, nabywca towaru lub usługi, który
otrzymał fakturę, mógł wystawić jedynie fakturę nazywaną notą korygującą,
wymagającą akceptacji wystawcy faktury, która mogła dotyczyć jedynie drobnych
pomyłek danych faktury (§ 15 ust. 1 rozporządzenia). Nota korygująca nie mogła
jednak obejmować danych, o których mowa w § 5 pkt 8-15 rozporządzenia, tj. m.in.
miary i ilości (liczby) dostarczonych towarów lub zakresu wykonanych usług, ceny
jednostkowej towaru lub usługi bez kwoty podatku (ceny jednostkowej netto),
wartości dostarczonych towarów lub wykonanych usług, objętych transakcją, bez
kwoty podatku (wartość sprzedaży netto), sumy wartości sprzedaży netto
z podziałem na sprzedaż objętą poszczególnymi stawkami podatku i sprzedaż
zwolnioną od podatku, kwoty podatku, od sumy wartości sprzedaży netto,
z podziałem na kwoty dotyczące poszczególnych stawek podatku oraz kwoty
należności ogółem. Jedynie wystawca faktury, zgodnie z § 13 i 14 rozporządzenia,
był uprawniony do wystawienia faktury korygującej zawierającej zmianę
pozostałych pozycji faktury. Przepisy prawa podatkowego nie zawierały także
przepisów regulujących procedurę rozwiązywania sporu między wystawcą
i odbiorcą faktury dotyczącego prawidłowości danych ujętych w fakturze. Przyjęcie
i zaksięgowanie faktury przez jej odbiorcę nie było przeszkodą do kwestionowania
wobec wystawcy faktury istnienia lub wysokości należności ujętej w fakturze.
O kwestionowaniu przez odbiorcę faktury zasadności należności ujętych w fakturze
mogło więc świadczyć każde jego zachowanie, z którego wynikało, że nie akceptuje
on, co do zasady lub wysokości, obowiązku odzwierciedlonego w fakturze.
16
Nietrafnie było więc założenie Sądu drugiej instancji, które legło u podstaw
zastosowania art. 231 k.p.c., że prawnie relewantne jest wyłącznie zachowanie
dłużnika, a zarazem odbiorcy faktury, polegające na odmowie przyjęcia faktury i jej
odesłaniu bez zaksięgowania.
Wystawiona faktura umożliwia jej odbiorcy ujęcia danych zawartych
w fakturze w dokumentach finansowych, a w konsekwencji uwzględnienia
w rozliczeniu podatku dochodowego, w tym przypadku, od osób prawnych, jako
elementu kosztów uzyskania przychodu (por. art. 15 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
o podatku dochodowym od osób prawnych, obecnie: jedn. tekst: Dz.U. z 2014 r.,
poz. 851 ze zm.), czy też umożliwia realizację prawa podatnika podatku od towarów
i usług do obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego (art. 86
ust. 1 u.p.t.u.). Zaksięgowanie, a następnie niezasadne uwzględnienie danych
z faktury nieprzedstawiającej rzeczywistego zdarzenia gospodarczego w rozliczeniu
podatkowym odbiorcy faktury może rodzić jego odpowiedzialność karnoskarbową
i aktualizować obowiązek dokonania odpowiednich korekt w związku z niezasadnie
obniżonym podatkiem dochodowym lub nieprawidłowym rozliczeniem podatku od
towarów i usług. Czynności te - dokonane wobec organu podatkowego, a więc
podmiotu trzeciego wobec stosunku prawnego, i mające znaczenie dla oceny
istnienia wysokości zobowiązania podatkowego odbiorcy faktury – nie stanowią
jednak z punktu widzenia przepisów prawa cywilnego ani oświadczenia woli, ani
wiedzy w stosunku do drugiej strony stosunku prawnego, będącej wystawcą faktury.
Co najwyżej, w konkretnych okolicznościach czynności te mogą być potraktowane
jako uznanie niewłaściwe długu, rodzące skutki materialnoprawne w postaci
przerwy biegu terminu przedawnienia, bez jednak dalszych konsekwencji
polegających na zmianie zasad ciężaru dowodu istnienia spornej wierzytelności
między stronami czynności prawnej, z której wierzytelność ta wynika w razie sporu
o jej istnienie lub wysokość. Powyższe argumenty uzasadniają wniosek, że wynik
rozumowania o istnieniu spornej wierzytelności pozwanej wyprowadzony z faktu
wystawienia faktury, a następnie jej przyjęcia i zaksięgowania przez powódkę bez
odesłania pozwanej jest w znacznym stopniu niepewny.
Niezależnie od powyższego faktura, która może spełniać także różne funkcje
na płaszczyźnie cywilnoprawnej (wezwania do zapłaty, pokwitowania itp.), jest
17
powszechnie uznawana za jeden z dowodów, w oparciu o który sąd może
samodzielnie lub z uwzględnieniem innych dowodów ustalić treść stosunku
prawnego łączącego strony, a w konsekwencji mający znaczenie dla ustalenia
istnienia i rozmiaru wierzytelności wynikającej z tego stosunku prawnego. Istnienie
bezpośrednich dowodów, wykazujących chociażby częściowo część okoliczności
istotnych dla zastosowania norm prawa materialnego właściwych dla oceny
istnienia i wysokości spornej wierzytelności, jak również dowodów przeciwnych,
powinna wyłączać możliwość zastosowania domniemania faktycznego.
Tym bardziej w sytuacji, w której sporna wierzytelność była tego rodzaju, że nie
było przeszkód w przedstawieniu bezpośrednich dowodów wykazujących istnienie
i wysokość potrąconej wierzytelności. Przedstawienie tych dowodów przez
pozwaną nie było także związane z nadmiernymi trudnościami.
Uwzględniając powyższe Sąd drugiej instancji, naruszając art. 6 k.c., błędnie
przyjął, że z uwagi na ustalenie faktu wystawienia faktur przez pozwaną, w której
ujęto potrąconą przez pozwaną wierzytelność, oraz przyjęcia tych faktur i ich
zaksięgowanie bez ich zwrotu lub żądania korekt przez powódkę, zachodziły
przesłanki uzasadniające zastosowanie domniemania faktycznego dla ustalenia
istnienia i wysokości potrąconej wierzytelności z tym skutkiem, że ciężar dowodu
nieistnienia tej wierzytelności lub istnienia jej w innej wysokości spoczywał na
powódce. W następstwie naruszenia art. 6 k.c. doszło także do naruszenia art. 3
k.p.c. i art. 232 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. poprzez bezzasadne zwolnienie
pozwanej z ciężaru wykazania skuteczności dokonanego potrącenia. Wobec braku
pewnej podstawy faktycznej rozstrzygnięcia bezprzedmiotowe jest rozważanie
zarzutu naruszenia prawa materialnego - art. 498 § 1 i 2 k.c.
Wskazane w uzasadnieniu naruszenia przepisom postępowania, które
mogły mieć istotny wpływ na wynik sprawy, gdyż w ich następstwie doszło do
ustalenia, że pozwana skutecznie dokonała potracenia wzajemnej wierzytelności
z wierzytelnością dochodzoną przez powódkę, jak również naruszenia przepisów
prawa materialnego uzasadniały uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 108
§ 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.
18