Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 309/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 maja 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jacek Gudowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Maria Szulc
SSN Dariusz Zawistowski
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie z powództwa K. G.
przeciwko B. M.-G.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 13 maja 2015 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 20 lutego 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Pozwana B. M.-G. nabyła od swej pasierbicy K. J., umową z dnia 29 grudnia
2009 r. zawartą w formie aktu notarialnego, nieruchomość położoną w K. za kwotę
800 000 zł płatną w dwu równych ratach, zobowiązując się do zapłaty odsetek w
wysokości 6% rocznie. Jednocześnie - na podstawie art. 777 § 1 pkt 4 k.p.c. -
poddała się egzekucji. Przed zawarciem umowy zapłaciła na poczet ceny kwotę
50 000 zł, a następnie w dniu 24 grudnia 2010 r. uiściła pierwszą ratę w wysokości
400 000 zł.
W dniu 8 grudnia 2011 r. K. J. podarowała swej matce - powódce K. G. -
swoją wierzytelność w stosunku do pozwanej, wynikającą z tytułu ceny sprzedaży
tej nieruchomości, w kwocie 447 342,47 zł z odsetkami od kwoty 400 000 zł,
liczonymi do dnia 25 grudnia 2010 r. Pismem z dnia 27 grudnia 2011 r.
zawiadomiła pozwaną, że dokonała przelewu przysługującej jej wierzytelności.
Pozwana nie uiściła przelanej wierzytelności, w związku z czym powódka
wystąpiła o nadanie klauzuli wykonalności aktowi notarialnemu obejmującemu
umowę sprzedaży nieruchomości z dnia 29 grudnia 2009 r. Postanowieniem z dnia
23 marca 2013 r. Sąd Rejonowy nadał tę klauzulę do kwoty 400 000 zł - na rzecz
powódki jako następczyni prawnej sprzedającej - oddalając wniosek w zakresie
odsetek. W tej sytuacji powódka wystąpiła o zasądzenie od pozwanej kwoty
102 353,15 zł, na którą złożyły się należności z tytułu umówionych odsetek od ceny
sprzedaży nieruchomości.
Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z dnia 30 sierpnia 2013 r., po ustaleniu
wysokości dochodzonej należności, uwzględnił powództwo do kwoty 81 410,68 zł,
natomiast w pozostałym zakresie je oddalił. Powołując się na w zasadzie bezsporny
stan faktyczny, ustalił również, że K. J. - jako córka - i pozwana - jako wdowa - są z
mocy ustawy spadkobierczyniami po A. G. i nabyły spadek po nim po połowie.
Przed Sądem Rejonowym w K. toczy się postępowanie o dział spadku po A. G., w
którym K. J. wniosła m.in. o rozliczenie długów spadkowych.
Wydając wyrok uwzględniający powództwo, Sąd Okręgowy oddalił zarzut
pozwanej mający wskazywać na - jej zdaniem - nieważność umowy sprzedaży
3
nieruchomości z dnia 29 grudnia 2009 r. z powodu sprzeczności z zasadami
współżycia społecznego, a także zarzut bezskuteczności tej umowy jako dokonanej
z pokrzywdzeniem pozwanej. Sąd nie uwzględnił również zgłoszonego przez
pozwaną zarzutu potrącenia z dochodzonej wierzytelności kwoty 112 735,83 zł,
którą - jak twierdziła - pokryła część długów spadkowych po A. G. Nie wziął także
pod uwagę potrącenia tej kwoty - jako aktu materialnoprawnego - dokonanego poza
toczącym się między stronami postępowaniem. W tym zakresie Sąd Okręgowy
przyjął, że uwzględnieniu potrącenia w niniejszym postępowaniu sprzeciwia się
unormowanie zawarte w art. 686 k.p.c. w związku z art. 1034 k.c.
Po rozpoznaniu apelacji pozwanej Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 20 lutego
2014 r. zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji w ten sposób, że uwzględnione
przez ten Sąd powództwo oddalił. Nie podzielił stanowiska, że w niniejszym
postępowaniu wyłączone jest uwzględnienie zarzutu potrącenia i przyjął, że poz-
wana - jako dłużnik - może skutecznie ponieść wobec powódki zarzut potrącenia
wierzytelności z tytułu spłaty długów spadkowych po A. G. W związku z tym, że
wysokość potrącanej kwoty przewyższa dochodzoną należność, Sąd Apelacyjny
powództwo oddalił.
W skardze kasacyjnej powódki zarzucono naruszenie art. 505 pkt 4 k.c.
przez błędną wykładnię oraz art. 686 w związku z art. 688 i 618 § 2 k.p.c. przez
rozstrzygnięcie w przedmiocie zarzutu potrącenia obejmującego roszczenie, które
nie mogło być w tym postępowaniu osądzone. Wniosła o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Prokurator Generalny, działając na podstawie art. 3988
§ 1 k.p.c., zajął
stanowisko, że skarga kasacyjna jest uzasadniona i w związku z tym powinna być
uwzględniona.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Model postępowań o dział spadku, zniesienie współwłasności oraz o podział
majątku wspólnego małżonków po ustaniu wspólności majątkowej - ustanowiony
przepisami art. 151 dekretu z dnia 8 listopada 1946 r. o postępowaniu spadkowym
(Dz.U. Nr 63, poz. 346 ze zm.) oraz art. 38 dekretu z dnia 8 listopada 1946 r.
o postępowaniu niespornym z zakresu prawa rzeczowego (Dz.U. Nr 63, poz. 345
4
ze zm.) - został oparty na założeniu, że orzeczenie sądu nie może ograniczać się
tylko do podziału rzeczy i praw majątkowych, ale powinno obejmować cały kom-
pleks stosunków zachodzących między współwłaścicielami (spadkobiercami),
łączących się ze wspólnością majątku. Współcześnie normę konstrukcyjną tego
modelu w postępowaniu o dział spadku stanowi art. 686 k.p.c., stosowany - przez
art. 688 k.p.c. - wespół z art. 618 § 2 i 3 k.p.c. (por. także art. 567 § 3 k.p.c.).
Zgodnie z tym przepisem, w postępowaniu o dział spadku sąd rozstrzyga
o wzajemnych roszczeniach między współspadkobiercami, wśród których są także
są wymienione expressis verbis roszczenia z tytułu poczynionych na spadek
nakładów oraz spłaconych długów spadkowych. Celem postępowania o dział
spadku jest więc komplementarne i ostateczne dokonanie podziału majątku
spadkowego oraz rozliczenia między spadkobiercami.
Z art. 686 w związku z art. 618 § 2 k.p.c. wynika również, że z chwilą
wszczęcia postępowania o dział spadku kształtuje się i utrwala wyłączna
właściwość sądu prowadzącego postępowanie działowe w zakresie wszystkich
roszczeń w tym przepisie przewidzianych. Dochodzi także do obligatoryjnej,
ustawowej kumulacji roszczeń wymienionych w art. 686 k.p.c., w związku z czym
odrębne postępowanie w sprawach dotyczących tych roszczeń nie może się
toczyć; wszczęcie odrębnej sprawy nie jest dopuszczalne, a sprawy będące w toku
są przekazywane do sądu prowadzącego postępowanie działowe lub łączone z tą
sprawą (por. § 146 w związku z § 137 rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości
z dnia 23 lutego 2007 r. - Regulamin urzędowania sądów powszechnych, jedn.
tekst: Dz.U. z 2014 r., poz. 259).
Użycie w art. 686 k.p.c. sformułowania, że w postępowaniu o dział spadku
sąd „rozstrzyga o wzajemnych roszczeniach spadkobierców”, co w niniejszej
sprawie dotyczy roszczeń z tytułu spłaconych długów spadkowych, skłania do
podjęcia rozważań, czy sformułowanie to dotyczy także roszczeń objętych
procesowym zarzutem potrącenia, podniesionym przez spadkobiercę w innej
sprawie. W szczególności chodzi więc o to, czy - zważywszy na art. 686 i 688
w związku z art. 618 § 2 k.p.c. - z chwilą wszczęcia postępowania o dział spadku
może się toczyć odrębne postępowanie w sprawie, której przedmiotem jest
rozliczenie przez spadkobiercę - w wyniku zgłoszenia zarzutu potrącenia - roszczeń
5
z tytułu spłaconych długów spadkowych. Odpowiedź na to pytanie zależy od oceny
charakteru zarzutu potrącenia i jego znaczenia dla dochodzenia roszczeń.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego, a także w piśmiennictwie, zarysowały
się w tej kwestii dwa stanowiska. Początkowo przeważał pogląd, że zgłoszony
przez pozwanego zarzut potrącenia nie zmierza do realizacji przysługującego mu
roszczenia, lecz jest wyłącznie środkiem obrony; w sentencji wyroku sąd
nie rozstrzyga o wierzytelności przedstawionej do potrącenia, lecz o żądaniu
pozwu, potrącenie więc stanowi przesłankę o charakterze prejudycjalnym
(np. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 1987 r., III CZP 69/87, OSNC
1989, nr 4, poz. 64, i z dnia 4 sierpnia 2005 r., III CZP 53/05, OSNC 2006, nr 2,
poz. 30, oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 6 września 1983 r., IV CR 260/83,
OSNCP 1984, nr 4, poz. 59, z dnia 11 września 1987 r., I CR 184/87, nie publ.,
z dnia 29 października 1997 r., II CKN 365/97, OSNC 1998, nr 4, poz. 66, z dnia
27 lutego 2004 r., V CK 190/03, „Biuletyn SN” 2004, nr 7, s. 10, oraz z dnia
26 maja 2006 r., V CSK 105/06, OSP 2007, nr 5, poz. 61).
Obok tego poglądu w judykaturze Sądu Najwyższego był jednak stale
obecny pogląd przeciwny, zrównujący zgłoszenie zarzutu potrącenia z szeroko
rozumianym dochodzeniem roszczenia. Sąd Najwyższy podnosił, że nie ma
istotnej różnicy między realizacją roszczenia w wyniku postawionego w sprawie
zarzutu potrącenia a jego dochodzeniem w drodze pozwu; zarówno skutki
materialnoprawne (umorzenie wierzytelności wzajemnej), jak i skutki procesowe
(litispendencja oraz res iudicata) są w tych sytuacjach identyczne albo bardzo
zbliżone (por. np. orzeczenie z dnia 4 listopada 1963 r., 1 CR 857/59,
"Nowe Prawo" 1964, nr 12, s. 1218, oraz wyroki z dnia 4 lutego 2000 r., II CKN
730/08, nie publ., z dnia 18 kwietnia 2000 r., III CKN 720/98, nie publ., i z dnia
4 października 2006 r., II CSK 202/06, OSNC-ZD 2008, nr A, poz. 5, a także
postanowienie z dnia 24 lipca 2013 r., V CZ 44/13, OSNC 2014, nr 4, poz. 44).
Szczególne znaczenie w omawianym zakresie należy przypisać uchwale składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 19 października 2007 r., III CZP 58/07
(OSNC 2008, nr 5, poz. 44), z której jasno wynika, że skoro podniesienie przez
pozwanego zarzutu potrącenia przerywa bieg przedawnienia jego roszczenia,
to zarzut ten - jako czynność przedsięwzięta bezpośrednio w celu dochodzenia
6
roszczenia w rozumieniu art. 123 § 1 pkt 1 k.c. - stanowi formę szeroko
rozumianego dochodzenia roszczeń.
W tym stanie rzeczy, podzielając przedstawiony pogląd, Sąd Najwyższy
uznał postawiony w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia prawa procesowego za
uzasadniony. Jego trafność podlega wzmocnieniu przez to, że tylko
w postępowaniu o dział spadku – w kontekście wszystkich składników majątku
spadkowego, zarówno aktywów, jak i pasywów, a także przy uwzględnieniu
i analizie wszystkich łączących się z nimi roszczeń - możliwa jest pełna
i prawidłowa ocena wierzytelności przedstawionej do potrącenia w niniejszej
sprawie. W szczególności, biorąc pod uwagę całokształt sytuacji, jaka powstała po
otwarciu spadku po A. G., sąd spadku oceni, czy wierzytelność pozwanej wynika z
tytułu spłaconych długów spadkowych, przeciwko komu ona przysługuje i w jakim
zakresie. Należy przy tym zważyć, że pojęcie „długi spadkowe” użyte w art. 686
k.p.c. nie jest oczywiste, w związku z czym konieczne jest nie tylko sięgnięcie do
przepisów prawa materialnego, ale także podjęcie wszechstronnej oceny stanu
faktycznego, co jest możliwe tylko w postępowaniu o dział spadku. Istotne jest
także to - co wprawdzie między spadkobiercami po A. G. może mieć drugorzędne
znaczenie, ale czego nie można pomijać - że różne są zasady odpowiedzialności
za długi spadkowe; obok odpowiedzialności solidarnej proklamowanej w art. 1034 §
1 k.c., może wchodzić także odpowiedzialność pro rata parte oparta na art. 411 pkt
1 k.c. Sąd spadku samodzielnie i z uwzględnieniem całego kontekstu sytuacji
spadkobierców po A. G. oceni również, jak w rozważanym wypadku należy
rozumieć pojęcie długów „spłaconych”, a zwłaszcza czy kryją się pod nim wszystkie
formy zaspokojenia długów spadkowych.
Należy podkreślić, że w niektórych postępowaniach ustawodawca - kierując
się różnymi motywami - wyłącza lub istotnie ogranicza dopuszczalność
stawiania i uwzględniania procesowego zarzutu potrącenia (np. art. 493 § 3,
art. 5054
§ 2 i art. 1087 k.p.c.), zatem rozwiązanie przyjęte w odniesieniu do
postępowania o dział spadku, ograniczające możliwość potrącania poza tym
postępowaniem wierzytelności z tytułu roszczeń przewidzianych w art. 686 k.p.c.,
nie stanowi wyjątku. Co istotne, nie chodzi w tym wypadku o materialnoprawny
zakaz potrącania (art. 505 k.c.), lecz o zakaz (ograniczenie) skutecznego
7
ponoszenia w określonych sprawach i w określonych sytuacjach procesowego
zarzutu potrącenia.
W konsekwencji - zważywszy, że w toczącym się postępowaniu o dział
spadku po A. G. złożono wniosek o rozliczenie długów spadkowych - Sąd Naj-
wyższy orzekł, jak w sentencji (art. 39815
§ 1 oraz art. 108 § 2 w związku
z art. 39821
i 391 § 1 k.p.c.).