Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III AUa 1210/15

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 14 grudnia 2015 r.

Sąd Apelacyjny - III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w G.

w składzie:

Przewodniczący:

SSA Grażyna Czyżak

Sędziowie:

SSA Daria Stanek

SSA Maciej Piankowski (spr.)

Protokolant:

sekr.sądowy Agnieszka Makowska

po rozpoznaniu w dniu 14 grudnia 2015 r. w Gdańsku

sprawy M. S.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G.

o wysokość kapitału początkowego

na skutek apelacji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G.

od wyroku Sądu Okręgowego w Gdańsku VIII Wydziału Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

z dnia 22 kwietnia 2015 r., sygn. akt VIII U 1217/14

zmienia zaskarżony wyrok w punkcie I ,w części, w ten sposób, że eliminuje z jego treści zwroty: „przy osiągniętym wynagrodzeniu całkowitym netto za cały ten okres w kwocie (...)” oraz „przy przyjęciu wynagrodzenia 1,80 (...) na godzinę”.

SSA Daria Stanek SSA Grażyna Czyżak SSA Maciej Piankowski

Sygn. akt III AUa 1210/15

UZASADNIENIE

Pozwany organ rentowy - Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G. decyzją z dnia 03.07.2014 r. ponownie ustalił ubezpieczonemu M. S. wysokość kapitału początkowego na dzień 01.01.1999 r. w kwocie 97.791,10 zł ze wskaźnikiem wysokości podstawy wymiaru 70,32% obliczonym z 10 kolejnych lat kalendarzowych, tj. od 01.01.1974 r. do 31.12.1983 r. Obliczając wysokość kapitału początkowego pozwany uwzględnił 21 lat, 11 miesięcy i 13 dni okresów składkowych. Organ rentowy podał, że do wyliczenia kapitału początkowego nie uwzględnił okresu zatrudnienia (...) od 21.05.1969 r. do 02.12.1969 r. oraz od 07.06.1971 r. do 08.09.1971 r. ponieważ w 2008 r. instytucja (...) potwierdziła jedynie zatrudnienie ubezpieczonego w okresie od 26.09.1979 r. do 04.06.1980 r. na terytorium Niemiec.

Ubezpieczony M. S. wniósł o uwzględnienie w wyliczeniu kapitału początkowego okresu zatrudnienia (...) od 21.05.1969 r. do 02.12.1969 r. oraz od 07.06.1971 r. do 08.09.1971 r.

Pozwany organ emerytalny wniósł o oddalenie odwołania i podtrzymał stanowisko wyrażone w zaskarżonej decyzji. Wskazał ponadto, że (...) instytucja ubezpieczeniowa D. R. B. pismem z dnia 14.03.2008 r. potwierdziła jedynie okres ubezpieczenia od 26.09.1979 r. do 04.06.1980 r. z tytułu pracy na terenie Niemiec.

Wyrokiem z dnia 22.04.2015 r. Sąd Okręgowy w Gdańsku VIII Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych zmienił zaskarżoną decyzję i zaliczył do stażu pracy okres zatrudnienia wnioskodawcy w Spółdzielni (...) w (...) od 21.05.1969 r. do 28.11.1969 r. przy osiągniętym wynagrodzeniu całkowitym netto za cały ten okres w kwocie (...) oraz od 10.10.1971 r. do 27.10.1971 r. przy przyjęciu wynagrodzenia 1,80 (...) na godzinę (pkt I), a w pozostałym zakresie odwołanie oddalił (pkt II).

Powyższe rozstrzygnięcie Sąd Okręgowy oparł na następujących ustaleniach i rozważaniach.

W dniu 20.06.2014 r. ubezpieczony (ur. (...)) złożył wniosek o ponowne ustalenie kapitału początkowego.

Decyzją z dnia 03.07.2014 r. pozwany ponownie ustalił ubezpieczonemu wysokość kapitału początkowego na dzień 01.01.1999 r. w kwocie 97.791,10 zł ze wskaźnikiem wysokości podstawy wymiaru 70,32% obliczonym z 10 kolejnych lat kalendarzowych, tj. od 01.01.1974 r. do 31.12.1983 r. Obliczając wysokość kapitału początkowego pozwany uwzględnił 21 lat, 11 miesięcy i 13 dni okresów składkowych.

Do ustalenia wartości kapitału początkowego pozwany nie uwzględnił okresów od 21.05.1969 r. do 02.12.1969 r. oraz od 07.06.1971 r. do 08.09.1971 r. wskazując, iż (...) instytucja ubezpieczeniowa D. R. B. pismem z 14.03.2008 r. potwierdziła jedynie okres ubezpieczenia od 26.09.1979 r. do 04.06.1980 r. z tytułu pracy na terenie Niemiec.

W okresach od 21.05.1969 r. do 28.11.1969 r. oraz od 10.10.1971 r. do 27.10.1971 r. ubezpieczony był zatrudniony w Spółdzielni (...) - w (...) na stanowisku cukiernika. Z tytułu powyższego zatrudnienia ubezpieczony za okres od 21.05.1969 r. do 28.11.1969 r. osiągnął wynagrodzenie całkowite netto w kwocie 5.392 (...), w okresie zaś od 10.10.1971 r. do 27.10.1971 r. zatrudniony był z wynagrodzeniem 1,8 (...) na godzinę.

Sąd Okręgowy wyjaśnił, że stan faktyczny ustalił w oparciu o złożone przez strony dokumenty. Nie były one przez strony kwestionowane, zatem również Sąd Okręgowy uznał je za miarodajne dla dokonania ustaleń. Sąd ten ponadto dał wiarę zeznaniom ubezpieczonego albowiem zeznania te były spójne i znalazły również odzwierciedlenie w dokumentach zgromadzonych w aktach sprawy oraz aktach ubezpieczeniowych, którym Sąd Okręgowy dał wiarę.

Sąd Okręgowy zważył, że odwołanie zasługiwało na częściowe uwzględnienie.

Stosownie do treści art. 173 ust. 1 ustawy z dnia 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz. U. z 2009 r., nr 153, poz. 1227 ze zm.), dla ubezpieczonych urodzonych po dniu 31.12.1948 r., którzy przed dniem wejścia w życie ustawy opłacali składki na ubezpieczenie społeczne lub za których składki opłacali płatnicy składek, ustala się kapitał początkowy.

Kapitał początkowy stanowi równowartość kwoty obliczonej według zasad określonych w art. 174 pomnożonej przez wyrażone w miesiącach średnie dalsze trwanie życia ustalone zgodnie z art. 26 ust. 3 dla osób w wieku 62 lat (ust. 2).

Wartość kapitału początkowego ustala się na dzień wejścia w życie ustawy, tj. na dzień 01.01.1999 r. (ust. 3).

Zgodnie z treścią art. 174 ust. 3 ustawy , podstawę wymiaru kapitału początkowego ustala się na zasadach określonych w art. 15, 16, 17 ust. 1 i 3 oraz art. 18 tej ustawy, z tym że okres kolejnych 10 lat kalendarzowych ustala się z okresu od dnia 01.01.1980 r. do dnia 31.12.1998 r. Zgodnie zaś z treścią art. 15 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, podstawę wymiaru świadczenia rentowego, bądź emerytalnego stanowi rzeczywiście otrzymywane wynagrodzenie stanowiące podstawę wymiaru składek ubezpieczonego.

Sąd Okręgowy wyraził pogląd, że dopuszczalne przed organem rentowym dowody w celu wykazania prawa do świadczenia określa rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 07.02.1983 r. w sprawie postępowania o świadczenia emerytalno – rentowe i zasad wypłaty tych świadczeń (Dz. U. nr 10, poz. 49 ze zm.). Z § 21 ust. 1 tego rozporządzenia wynika, że środkiem dowodowym, stwierdzającym okresy zatrudnienia, są pisemne zaświadczenia zakładów pracy, wydane na podstawie posiadanych dokumentów oraz legitymacje ubezpieczeniowe, a także inne dowody z przebiegu ubezpieczenia. Środkiem dowodowym stwierdzającym okresy zatrudnienia mogą być również, zgodnie z § 21 ust. 5 cyt. wyżej rozporządzenia, legitymacje służbowe, legitymacje związków zawodowych, umowy o pracę, wpisy w dowodach osobistych oraz pisma kierowane przez zakłady pracy do pracownika w czasie trwania zatrudnienia (np. powołaniu, mianowaniu, angażowaniu, zwolnieniu, wyróżnieniu, udzieleniu urlopu). Zgodnie zaś z § 22 rozporządzenia okresy zatrudnienia mogą być udowodnione zeznaniami świadków, gdy zainteresowany wykaże, że nie może przedstawić zaświadczenia zakładu pracy; zeznania świadków przedstawia osoba ubiegająca się o przyznanie świadczenia. Stosownie zaś do § 20 pkt 1 ww. rozporządzenia, środkiem dowodowym stwierdzającym wysokość zarobku lub dochodu stanowiącego podstawę wymiaru emerytury lub renty są dla pracowników - zaświadczenie zakładów pracy wystawione według wzoru ustalonego przez ZUS albo legitymacja ubezpieczeniowa zawierająca wpisy dotyczące okresów zatrudnienia i wysokości osiąganych zarobków. Należy jednak zwrócić uwagę na to, że zgodnie z ugruntowanym orzecznictwem i utartą praktyką w postępowaniu przed sądem ubezpieczeń społecznych w postępowaniu sądowym nie obowiązują ograniczenia, co do środków dowodowych stwierdzających wysokość zarobków lub dochodów stanowiących podstawę wymiaru emerytury lub renty określone w § 20 rozporządzenia Rady Ministrów z 07.02.1983 r. w sprawie postępowania o świadczenia emerytalno-rentowe i zasad wypłaty tych świadczeń (tak: Sąd Najwyższy w wyroku z 25.07.1997 r., II UKN 186/97, OSNP 1998/11/342). W postępowaniu sądowym mogą być więc przeprowadzone dowody z innych dokumentów niż wymienione w § 20 cyt. rozporządzenia Rady Ministrów z 07.02.1983 r. W postępowaniu przed sądami pracy i ubezpieczeń społecznych okoliczności mające wpływ na prawo do świadczeń lub ich wysokość mogą być udowadniane wszelkimi środkami dowodowymi, przewidzianymi w kodeksie postępowania cywilnego. Ograniczenia dowodowe zawarte w § 22 cyt. rozporządzenia dotyczą wyłącznie postępowania przed tymi organami (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 02.02.1996 r., II URN 3/95, OSNP 1996/16/239, Lex nr 24774). W sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych w postępowaniu sądowym, zgodnie z art. 473 k.p.c., nie stosuje się także przepisów ograniczających dopuszczalność dowodu z zeznań świadków i przesłuchania stron. W postępowaniu przed sądem, także wówczas, gdy przedmiotem sporu jest podstawa wymiaru świadczeń ubezpieczeniowych, fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie mogą być dowodzone wszelkimi dostępnymi środkami, a do sądu należy ocena ich wiarygodności (vide: wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 04.03.1997 r., III AUa 105/97, Apel-W-wa, 1997/2/7; wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku III AUr 294/93, PS-wkł. 1994/3/6). Nadto, ustawa z 18.04.1985 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych (Dz. U. nr 20, poz. 85 ze zm.), nakazująca stosowanie w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych przepisy Kodeksu postępowania cywilnego (art. 1 ust. 3 wym. ustawy), nie zawiera ograniczeń dowodowych.

Sąd Okręgowy stwierdził, że ubezpieczony udowodnił, iż w okresach od 21.05.1969 r. do 28.11.1969 r. oraz od 10.10.1971 r. do 27.10.1971 r. był zatrudniony w Spółdzielni (...) (...)j. Nadto, udowodnił również, że z tytułu powyższego zatrudnienia za okres od 21.05.1969 r. do 28.11.1969 r. osiągnął wynagrodzenie całkowite netto w kwocie 5.392 (...); w okresie zaś od 10.10.1971 r. do 27.10.1971 r. zatrudniony był z wynagrodzeniem 1,8 (...) na godzinę. Jak wskazał, pracował w pełnym wymiarze czasu pracy - 8h dziennie. Do jego obowiązków należała produkcja wyrobów cukierniczych.

Ubezpieczony udowodnił powyższe okoliczności umowami o pracę, wpisami w legitymacji ubezpieczeniowej oraz zaświadczeniem o zatrudnieniu i wynagrodzeniu.

Zatem – w ocenie Sądu Okręgowego - zasadnym jest uwzględnienie do stażu pracy ubezpieczonego okresów od 21.05.1969 r. do 28.11.1969 r. oraz od 10.10.1971 r. do 27.10.1971 r. oraz ustalenie podstawy wymiaru jej kapitału początkowego przy przyjęciu zarobków za ww. okres wykonywania zatrudnienia.

Co do pozostałych okresów nieuwzględnionych przez pozwanego do ustalenia wartości kapitału początkowego ubezpieczonego Sąd Okręgowy wskazał, że w tej kwestii stanowisko ZUS, z uwagi na brak środków dowodowych potwierdzających zatrudnienie, jest uzasadnione.

Na ubezpieczonym spoczywa obowiązek przedłożenia dokumentów niezbędnych nie tylko do przyznania prawa do świadczenia, ale również mających wpływ na jego wysokość (por. wyrok Sądu Najwyższego z 28.03.2001 r., II UKN 297/00, Lex 48122).

Na podstawie art. 217 § 2 k.p.c., Sąd Okręgowy nie uwzględnił wniosku pozwanego o dopuszczenie dowodu z zeznań świadka T. N. i wskazał, że świadek, który złożył pisemne oświadczenie w sprawie zamieszkuje obecnie na terenie Niemiec. Nadto świadek ten miał zeznawać ponad osnowę złożonych przez stronę wiarygodnych dokumentów. W związku z tym, Sąd Okręgowy uznał, że powoływanie dowodu z zeznań świadka jest zbędne i może posłużyć jedynie przedłużeniu postępowania, co jest sprzeczne z postulatem szybkości postępowania sądowego.

Mając powyższe na uwadze, na mocy art. 477 ( 14) § 2 k.p.c. w związku z powołanymi przepisami, Sąd Okręgowy w pkt. I wyroku zmienił zaskarżoną decyzję i zaliczył do stażu pracy okres zatrudnienia wnioskodawcy w Spółdzielni (...) w (...) od 21.05.1969 r. do 28.11.1969 r. przy osiągniętym wynagrodzeniu całkowitym netto za cały ten okres w kwocie 5.392 (...) oraz od 10.10.1971 r. do 27.10.1971 r. przy przyjęciu wynagrodzenia 1,80 (...) na godzinę, zaś w pozostałym zakresie - na podstawie art. 477 ( 14 )§ 1 k.p.c. - odwołanie oddalił.

Apelację od powyższego orzeczenia wywiódł pozwany organ rentowy, który zaskarżył w części punkt I wyroku, zarzucając naruszenie art. 174 ustawy z dnia 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 2013 r., poz. 1440 ze zm.) w związku z § 10 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 01.04.1985 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru emerytur i rent (jednolity tekst: Dz. U. z 1989 r., nr 11, poz. 63 ze zm.) poprzez przyjęcie do ustalenia podstawy wymiaru kapitału początkowego wynagrodzenia w kwocie 5.392 (...) za okres od 21.05.1969 r. do 28.11.1969 r. oraz wynagrodzenia 1.80 (...) za godzinę za okres od 10.10.1971 r. do 27.10.1971 r.

Apelujący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku we wskazanej części poprzez przyjęcie do ustalenia podstawy wymiaru kapitału początkowego kwot określonych w przepisach rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 01.04.1985 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru emerytur i rent, tj. kwoty wynagrodzenia przysługującego w tych okresach pracownikowi zatrudnionemu w kraju w takim samym lub podobnym charakterze, w jakim pracownik był zatrudniony przed wyjazdem za granicę, a ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku we wskazanej części i przekazanie sprawy do ponownego rozpatrzenia przez Sąd I instancji.

Uzasadniając apelację pozwany podał, że podziela stanowisko Sądu I instancji uwzględniające do stażu pracy okresy zatrudnienia ubezpieczonego w (...) od 21.05.1969 r. do 28.11.1969 r. oraz od 10.10.1971 r. do 27.10.1971 r. Jednak, zdaniem apelującego, apelacja jest zasadna w zakresie przyjęcia przez Sąd do ustalenia podstawy wymiaru kapitału początkowego wynagrodzeń uzyskanych przez wnioskodawcę w markach niemieckich. Zgodnie z art. 174 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS podstawę wymiaru kapitału początkowego ustala się na zasadach określonych w art. 15, 16, 17 ust. 1 i 3 oraz art. 18, z tym że okres kolejnych 10 lat kalendarzowych ustala się z okresu przed dniem 01.01.1999 r. Przepisy zaś art. 15 cyt. ustawy stanowią, że podstawę wymiaru emerytury i renty stanowi ustalona w sposób określony w ust. 4 i 5 przeciętna podstawa wymiaru składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe lub na ubezpieczenie społeczne na podstawie przepisów prawa polskiego w okresie kolejnych 10 lat kalendarzowych. Szczegółowe zasady ustalania podstawy wymiaru emerytur i rent określa natomiast rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 01.04.1985 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru emerytur i rent. Przepisy § 10 tego rozporządzenia wprost wskazują jakie kwoty przyjmuje się do ustalenia podstawy wymiaru osób zatrudnionych za granicą. Zgodnie z tymi przepisami, jeżeli w okresie, z którego wynagrodzenie przyjmuje się do ustalenia podstawy wymiaru, pracownik był zatrudniony za granicą, do ustalenia podstawy wymiaru przyjmuje się za okresy tego zatrudnienia:

1) kwoty, od których za te okresy opłacono składkę na ubezpieczenie społeczne w kraju, albo

2) jeżeli okres zatrudnienia za granicą przypada przed dniem 01.01.1991 r. - kwoty wynagrodzenia przysługującego w tych okresach pracownikowi zatrudnionemu w kraju w takim samym lub podobnym charakterze, w jakim pracownik był zatrudniony przed wyjazdem za granicę.

Brak jest zatem podstaw do przyjęcia do ustalenia podstawy wymiaru kapitału początkowego kwot wskazanych w wyroku Sądu Okręgowego. Dodatkowo apelujący wskazał, że Sąd I instancji błędnie przyjął wynagrodzenie w markach Niemieckiej Republiki Federalnej ((...)), zamiast w markach (...) ( (...)).

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje.

Apelacja zasługiwała na uwzględnienie.

Na wstępie należy podkreślić, że zgodnie z art. 476 § 2 k.p.c., sprawą z zakresu ubezpieczeń społecznych jest sprawa, w której wniesiono odwołanie od decyzji organu rentowego. Zakres rozpoznania i orzeczenia (przedmiot sporu) w tych sprawach wyznaczony jest zatem w pierwszej kolejności przedmiotem decyzji organu rentowego zaskarżonej do sądu ubezpieczeń społecznych (por. postanowienia Sądu Najwyższego z 13.05.1999 r., II UZ 52/99, OSNAPiUS 2000 nr 15, poz. 601 oraz z 18.01.2008 r. II UZ 43/07, Lex nr 442809; wyrok Sądu Najwyższego z 04.12.2009 r., III UK 44/09, Lex nr 578157), a w drugim rzędzie przedmiotem postępowania sądowego, określonego zakresem odwołania (por. postanowienia Sądu Najwyższego z 11.04.2006 r., II UZ 1/06; z 13.10.2009 r., II UK 234/08, Lex nr 553692). Reasumując, zakres i przedmiot rozpoznania sądowego wyznacza treść decyzji organu rentowego oraz treść odwołania, które nie może wykraczać poza przedmiot objęty decyzją. Decyzja zapada po przeprowadzeniu postępowania administracyjnego, a w późniejszym postępowaniu, wywołanym odwołaniem do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych, zgodnie z systemem orzekania w sprawach z tego zakresu, sąd rozstrzyga o prawidłowości zaskarżonej decyzji (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 13.05.1999 r., II UZ 52/99, OSNAPiUS 2000 nr 15, poz. 601 oraz uzasadnienie wyroku z 02.10.2008 r., I UK 88/08, OSNP 2010 nr 7-8, poz. 100, a nadto wyrok z 06.09.2000 r., II UKN 685/99).

Powtórzyć zatem trzeba, że organ rentowy w zaskarżonej decyzji (ustalającej ponownie wartość kapitału początkowego) nie uwzględnił okresu zatrudnienia ubezpieczonego w (...) od 21.05.1969 r. do 02.12.1969 r. oraz od 07.06.1971 r. do 08.09.1971 r. W odwołaniu od powyższej decyzji ubezpieczony domagał się jedynie uwzględnienie zatrudnienia(...)w powyższych okresach. Przedmiotu sporu nie stanowiła natomiast wysokość podstawy wymiaru składek w powyższych okresach.

Na obecnym etapie postępowania jest bezsporne, że okresy pracy ubezpieczonego w (...) od 21.05.1969 r. do 02.12.1969 r. oraz od 07.06.1971 r. do 08.09.1971 r. należało zaliczyć do stażu zatrudnienia. Pozwany organ rentowy w powyższym zakresie nie objął apelacją wyroku Sądu Okręgowego.

Sporne natomiast jest rozstrzygnięcie Sądu Okręgowego ujęte w pkt I wyroku, w części, w jakiej Sąd ten wyjął, że ubezpieczony od 21.05.1969 r. do 28.11.1969 r. „osiągnął wynagrodzenie całkowite netto za cały ten okres w kwocie 5.392 (...)” oraz, że w okresie od 10.10.1971 r. do 27.10.1971 r. uzyskiwał wynagrodzenie „1,80 (...) na godzinę”.

W ocenie Sądu Apelacyjnego Sąd Okręgowy niezasadnie objął swoim rozstrzygnięciem powyższe ustalenia w zakresie wysokości osiągniętego wynagrodzenia „całkowitego netto” oraz wynagrodzenia „na godzinę”, gdyż po pierwsze kwestia ta nie była przedmiotem zaskarżonej decyzji, a nadto ubezpieczony w odwołaniu nie wskazywał, aby domagał się poczynienia takich ustaleń. Niezależnie od tego należy też podzielić zarzut apelacji, że ubezpieczony pracę wykonywał w (...), a tym samym jego wynagrodzenie było wyrażone w walucie tego kraju ( (...)), a nie w walucie jaka obowiązywała w (...) ((...)).

Najistotniejsze jest jednak, że rację ma apelujący, iż Sąd Okręgowy naruszył przepisy prawa materialnego.

Zgodnie bowiem z art. 174 ust. 1 i 3 ustawy z 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jednolity: Dz. U. z 2015 r., poz. 748 ze zm.) kapitał początkowy ustala się na zasadach określonych w art. 53, z uwzględnieniem ust. 2-12. Według zaś ust. 3 tego artykułu, podstawę wymiaru kapitału początkowego ustala się na zasadach określonych w art. 15, 16, 17 ust. 1 i 3 oraz art. 18. Przepisy zaś art. 15 cyt. ustawy stanowią, że podstawę wymiaru emerytury i renty stanowi ustalona w sposób określony w ust. 4 i 5 przeciętna podstawa wymiaru składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe lub na ubezpieczenie społeczne na podstawie przepisów prawa polskiego w okresie kolejnych 10 lat kalendarzowych. Szczegółowe zasady ustalania podstawy wymiaru emerytur i rent określa natomiast rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 01.04.1985 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru emerytur i rent (tekst jednolity: Dz.U. z 1989 r., nr 11, poz. 63 ze zm.).

Przepisy § 10 w/w rozporządzenia wprost wskazują jakie kwoty przyjmuje się do ustalenia podstawy wymiaru osób zatrudnionych za granicą. Zgodnie z tymi przepisami, jeżeli w okresie, z którego wynagrodzenie przyjmuje się do ustalenia podstawy wymiaru, pracownik był zatrudniony za granicą, do ustalenia podstawy wymiaru przyjmuje się za okresy tego zatrudnienia:

1) kwoty, od których za te okresy opłacono składkę na ubezpieczenie społeczne w kraju, albo

2) jeżeli okres zatrudnienia za granicą przypada przed dniem 01.01.1991 r. - kwoty wynagrodzenia przysługującego w tych okresach pracownikowi zatrudnionemu w kraju w takim samym lub podobnym charakterze, w jakim pracownik był zatrudniony przed wyjazdem za granicę.

Określone w przepisie art. 15 zasady ustalenia podstawy wymiaru emerytury mają więc zastosowanie także do okresów przypadających przed wejściem w życie ustawy emerytalnej i wprowadzonej równocześnie ustawy z dnia 13.10.1998 r. ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. nr 137, poz. 887 ze zm.), kiedy nie prowadzono indywidualnych kont emerytalnych. W rozpoznawanej sprawie kluczowa jest jednak regulacja szczególna, a mianowicie § 10 w/w rozporządzenia Rady Ministrów z 01.04.1985 r.

Do chwili obecnej nie zostały wydane nowe przepisy wykonawcze, zapowiadane w art. 22 pkt 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, w myśl którego Rada Ministrów, została upoważniona do określenia w drodze rozporządzenia szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru emerytury i renty, uwzględniających m.in. przypadki, w których podstawę wymiaru emerytury lub renty dla pracowników zatrudnionych za granicą ustala się na podstawie wynagrodzenia przysługującego pracownikom zatrudnionym w tym okresie w kraju w tym samym lub podobnym charakterze, w jakim pracownik był zatrudniony przed wyjazdem za granicę, albo na podstawie kwot ryczałtowych. Jednoznaczne stanowisko w powyższym zakresie zajął Sąd Najwyższy, który w wyroku z dnia 09.01.2012 r., II UK 74/11 (LEX nr 1130386) stwierdził wprost, iż w przedmiotowej sytuacji zastosowanie znajduje rozporządzenie Rady Ministrów z 01.04.1985 r. wydane na podstawie upoważnienia ustawowego zawartego w art. 22 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 14.12.1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. nr 40, poz. 267 ze zm.) stanowiącego, że Rada Ministrów w drodze rozporządzenia określa zasady ustalania podstawy wymiaru świadczeń, gdy pracownik zatrudniony był za granicą, szczególnie gdy porówna się z jednej strony zakresy delegacji określone w obu ustawach (tekst jedn.: w ww. ustawie o zaopatrzeniu emerytalnym z 1982 r. oraz w ustawie o emeryturach i rentach z FUS), z drugiej zaś strony treść tych regulacji. Co więcej, również w wyroku z dnia 04.03.2010 r., II UK 306/09 (OSNP 2011 nr 17-18, poz. 236) Sąd Najwyższy wskazał, że podstawę wymiaru emerytury (renty) pracownika skierowanego do pracy za granicą przed 01.01.1991 r. stanowi wynagrodzenie zastępcze, o którym mowa w § 10 pkt 2 cyt. rozporządzenia Rady Ministrów z 01.04.1985 r., zachowujące moc i znajdujące dalej zastosowanie na podstawie art. 194 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Jak dobitnie zaznaczył Sąd Najwyższy, brak jest normy prawnej, według której wynagrodzenia otrzymywane w czasie zatrudnienia za granicą stanowiłyby w pełni (w pełnej wysokości) podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne, według tych samych zasad, jakie obowiązują dla zatrudnionych w kraju. Innymi słowy, uprawnione jest stwierdzenie, że przepis § 10 rozporządzenia z 01.04.1985 r., dotyczący podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne zatrudnianych za granicą, stanowi regulację szczególną i samodzielną, skoro wprowadza inną niż powszechna podstawę wymiaru składek obowiązującą dla zatrudnianych w kraju.

W świetle zaprezentowanych wyżej przepisów prawa oraz ich wykładni jakichkolwiek wątpliwości nie mogła zatem budzić teza, że również w przypadku ubezpieczonego - jako pracownika pracującego za granicą przed dniem 01.01.1991 r. podstawę wymiaru świadczenia stanowić mogło tylko i wyłącznie wynagrodzenie zastępcze, o którym mowa w § 10 pkt 2 ww. rozporządzenia. Jak bowiem trafnie w wyroku z 04.03.2010 r., I UK 306/09 (OSNP 2011/17-18/236) uwypuklił Sąd Najwyższy, z § 10 rozporządzenia z 01.04.1985 r. wynika alternatywa rozłączna i jej drugi człon (zdanie z pkt 2 stwierdzające, że „jeżeli okres zatrudnienia za granicą przypada przed dniem 1 stycznia 1991 r., to do ustalenia podstawy wymiaru przyjmuje się za okresy tego zatrudnienia kwoty wynagrodzenia przysługującego w tych okresach pracownikowi zatrudnionemu w kraju w takim samym lub podobnym charakterze, w jakim pracownik był zatrudniony przed wyjazdem za granicę") nie jest uwarunkowany od niespełnienia się normy z pierwszego przepisu (tekst jedn.: zdania z pkt 1, stwierdzającego, że "jeżeli w okresie, z którego wynagrodzenie przyjmuje się do ustalenia podstawy wymiaru, pracownik był zatrudniony za granicą, to do ustalenia podstawy wymiaru przyjmuje się za okresy tego zatrudnienia kwoty, od których za te okresy opłacono składkę na ubezpieczenie społeczne w kraju"). Norma prawna wynikająca z tego przepisu jest zatem taka, że wyłącznie dla zatrudnionych za granicą do końca 1990 r. do ustalenia podstawy wymiaru przyjmuje się wynagrodzenie zastępcze, którego wysokość powinien potwierdzić pracodawca, zatrudniający pracownika przed jego wyjazdem za granicę.

Zasadę terytorialności - z wyłączeniem regulacji międzypaństwowych - potwierdza art. 15 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, zgodnie z którym podstawę wymiaru emerytury i renty stanowi przeciętna podstawa wymiaru składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe lub na ubezpieczenie społeczne na podstawie przepisów prawa polskiego oraz przepis art. 18 tej ustawy.

Przepisy te wyrażają zatem regułę przyjmowania do podstawy wymiaru przeciętnej podstawy wymiaru składki należnej w Polsce, odprowadzanej w kraju, nawet jeśli praca była wykonywana za granicą. Składki gromadzone w zagranicznych instytucjach ubezpieczeniowych mogą stanowić podstawę do ustalenia świadczeń jedynie przez te instytucje, stosownie do obowiązujących je przepisów i zawartych umów. Składki opłacane w tych instytucjach nie zasilają Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, więc nie mogą stanowić podstawy wymiaru emerytury wypłacanej przez polski organ rentowy. Przy ustalaniu średnich miesięcznych dochodów jako podstawy wymiaru emerytury nie są wliczane dochody uzyskiwane za granicą ani też nie uznaje się okresów ubezpieczenia za granicą jako okresów o dochodach zerowych, lecz okresy te są pomijane (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11.01.2005 r., I UK 135/04, OSNP 2005 Nr 14, poz. 217). Jako podstawę wymiaru świadczeń z uwzględnieniem okresu pracy za granicą, bez opłacenia składki przed dniem 01.01.1991 r., na postawie obowiązującego z mocy art. 194 ustawy o emeryturach i rentach rozporządzenia Rady Ministrów z 01.04.1985 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru emerytur i rent, przyjmuje się kwoty wynagrodzenia przysługującego w tych okresach pracownikowi zatrudnionemu w kraju w takim samym lub podobnym charakterze, w jakim pracownik był zatrudniony przed wyjazdem za granicę (§ 10 pkt 2 obowiązujący od 01.01.1990 r., Dz. U. z 1990 r. Nr 71, poz. 418).

Biorąc powyższe pod uwagę należało uznać, że błędnie Sąd Okręgowy dokonał ustaleń w zakresie wysokości osiąganego wynagrodzenia w przedmiotowych okresach, a ponadto błędnie oznaczono walutę, w jakiej wynagrodzenie było ubezpieczonemu wypłacone. Trzeba też raz jeszcze wskazać, że w niniejszym postępowaniu nie było spornej kwestii odnośnie wysokości podstawy wymiaru świadczeń.

Z powyższych względów Sąd Apelacyjny na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. zmienił zaskarżony wyrok w pkt I w części w ten sposób, że wyeliminował z jego treści zwroty: „przy osiągniętym wynagrodzeniu całkowitym netto za cały ten okres w kwocie (...)” oraz „przy przyjęciu wynagrodzenia 1,80 (...) na godzinę”.

Na marginesie należy ponadto stwierdzić, że Sąd Okręgowy błędnie zastosował przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 07.02.1983 r. w sprawie postępowania o świadczenia emerytalno-rentowe i zasad wypłaty tych świadczeń (Dz. U. nr 10, poz. 49 ze zm.), gdyż akt ten nie obowiązuje od dnia 23.11.2011 r. Powyższe rozporządzenie od dnia 23.11.2011 r. zostało zastąpione przez rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 11.10.2011 r. w sprawie postępowania o świadczenia emerytalno-rentowe (Dz. U. nr 237, poz. 1412). Powyższe naruszenie norm prawa materialnego nie miało jednak wpływu na przedmiotowe rozstrzygnięcie.

SSA Maciej Piankowski SSA Grażyna Czyżak SSA Daria Stanek