Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 15 grudnia 2015 r.

Sąd Apelacyjny w Krakowie Wydział III Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 15 grudnia 2015 r. w Krakowie

sprawy z wniosku B. C.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w K.

o rentę rodzinną

na skutek apelacji organu rentowego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w K.

od wyroku Sądu Okręgowego w Kielcach V Wydziału Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

z dnia 21 listopada 2014 r. sygn. akt V U 3523/14

uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Kielcach.

Sygn. akt III AUa 149/15

UZASADNIENIE

Wyrokiem z dnia 21 listopada 2014 r. Sąd Okręgowy w Kielcach – Sąd Pracy
i Ubezpieczeń Społecznych uchylił decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w K. z dnia 28 maja 2014 r. i przyznał B. C. rentę rodzinną po zmarłym w dniu 18 lipca 2011 r. R. C. od dnia 1 czerwca 2014 r.

Sąd Okręgowy ustalił, że wnioskodawczyni B. C., ur. dnia (...), w dniu 20 kwietnia 1974 r. zawarła związek małżeński z R. C.. Wyrokiem z dnia 9 stycznia 1996 r. wydanym w sprawie o sygn. akt I C 1410/95 Sąd Wojewódzki w Kielcach orzekł rozwiązanie przez rozwód małżeństwa zawartego pomiędzy R. C. i B. C., bez orzekania o winie którejkolwiek ze stron. Pomimo orzeczonego rozwodu wnioskodawczyni i jej były mąż nadal zamieszkiwali razem we wspólnym mieszkaniu, wychowywali córkę
i prowadzili wspólne gospodarstwo domowe, ponosząc wspólnie opłaty za mieszkanie, energię elektryczną, media i koszty wyżywienia. R. C. dokonywał także przelewów ze swojego konta na konto wnioskodawczyni, a nadto przekazywał jej gotówkę. R. C. cierpiał na chorobę alkoholową, przy czym już w czasie rozwodu podjął skutecznie leczenie i od tamtego czasu nie pił. R. C. pracował zawodowo do dnia śmierci, która nastąpiła w dniu 8 lipca 2011 r. W dniu 9 maja 2014 r. B. C. wystąpiła z wnioskiem o rentę rodzinną, lecz decyzją z dnia 28 maja 2014 r. organ rentowy odmówił jej prawa do przedmiotowej renty. W dniu 9 czerwca 2014 r. wnioskodawczyni wystąpiła ze skargą o wznowienie postępowania w sprawie renty rodzinnej po zmarłym R. C., powołując się na wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 maja 2014 r. (SK 61/13). Zaskarżoną w niniejszej sprawie decyzją z dnia 1 lipca
2014 r. organ rentowy odmówił wnioskodawczyni uchylenia w/w decyzji z dnia 28 maja 2014 r., odmawiającej jej prawa do renty rodzinnej po R. C..

W tak ustalonym stanie faktycznym sprawy Sąd Okręgowy przyjął, że odwołanie zasługuje na uwzględnienie. Mając na uwadze treść art. 65 w zw. z art. 70 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jednolity: Dz. U. z 2015 r., poz. 748), Sąd pierwszej instancji odwołał się do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 maja 2014 r. (SK 61/13), w ramach którego przesądzono, iż art. 70 ust. 3 w/w ustawy o emeryturach i rentach z FUS w zakresie, w jakim uprawnienie małżonki rozwiedzionej do uzyskania renty rodzinnej uzależnia od wymogu posiadania w dniu śmierci męża prawa do alimentów z jego strony, ustalonych wyłącznie wyrokiem lub ugodą sądową, jest niezgodny z art. 67 ust. 1 w zw. z art. 32 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Przywołując w dalszej kolejności uzasadnienie stanowiska Trybunału, Sąd Okręgowy wskazał między innymi, że pozostawanie we wspólności małżeńskiej, która stanowi przesłankę nabycia prawa do renty rodzinnej w myśl
art. 70 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, nie może być postrzegane jako następstwo jedynie formalnie zawartego związku małżeńskiego, ale również jako wspólność małżeńska wynikająca lub powiązana z rzeczywistym korzystaniem
z praw i realizowaniem powinności małżeńskich, które do dnia śmierci ubezpieczonego współmałżonka kreują faktyczną wspólnotę małżeńską
w jej rozmaitych wymiarach: duchowym, materialnym lub rodzinnym,
a następnie - wskutek wystąpienia ryzyka ubezpieczeniowego (śmierci ubezpieczonego) - uruchamiają prawo ustawowo wskazanych osób bliskich do renty rodzinnej. Uwzględniając następnie wynikającą z powyższego orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego konieczność dokonania przez organ rentowy, a następnie sąd ubezpieczeń społecznych oceny czy małżonkowie do dnia śmierci jednego z nich pozostawali we wspólnocie małżeńskiej, Sąd Okręgowy odwołał się do uchwały składu siedmiu sędziów z dnia 26 października 2006 r. (III UZP 3/06), w której Sąd Najwyższy wskazał na potrzebę badania, czy utrzymywanie istotnych i rzeczywistych małżeńskich więzi gospodarczych nie wskazywało na zachowanie wspólności małżeńskiej, która wynikała z okazywania troski o wspólne rodzinne potrzeby
i wzajemnego poszanowania praw małżeńskich oraz rodzinnych. Kierując się powyższym stanowiskiem Trybunału Konstytucyjnego i Sądu Najwyższego, Sąd Okręgowy stwierdził, że zgromadzony w niniejszej sprawie materiał dowodowy
w postaci zeznań świadka A. A., korespondujących z twierdzeniami wnioskodawczyni, uzasadniał przyjęcie, że pomimo posiadania orzeczenia rozwodu B. C. i R. C. nadal żyli jak małżeństwo, razem zamieszkując, wychowując córkę i prowadząc wspólnie gospodarstwo domowe. W konsekwencji dokonanych ustaleń Sąd Okręgowy przyjął, iż chociaż w dniu śmierci męża wnioskodawczyni nie miała prawa do alimentów z jego strony ustalonego wyrokiem lub ugodą sądową, to przysługiwało jej prawo do renty rodzinnej. Mając powyższe na względzie Sąd pierwszej instancji, powołując się na w/w przepisy prawa materialnego oraz art. 477 ¹⁴ § 2 k.p.c. uchylił zaskarżoną decyzję organu rentowego
i przyznał wnioskodawczyni od dnia 1 czerwca 2014 r. prawo do renty rodzinnej
po zmarłym R. C..

Apelację od powyższego wyroku wywiódł organ rentowy - Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w K., zaskarżając wyrok w całości
i zarzucając mu: naruszenie prawa materialnego, a w szczególności art. 70 ust. 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jednolity: Dz. U. z 2015 r., poz. 748) oraz prawa procesowego
w postaci art. 477 ¹⁴ § 2 k.p.c. poprzez uchylenie decyzji z dnia 28 maja 2014 r.
W oparciu o tak sformułowane zarzuty organ rentowy wnosił o zmianę zaskarżonego orzeczenia i oddalenie odwołania lub jego uchylnie i przekazanie sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania. W uzasadnieniu wywodów apelacji, kwestionując stanowisko Sądu Okręgowego, organ rentowy zaakcentował, iż okoliczność wspólnego zamieszkiwała wnioskodawczyni z byłym mężem nie oznacza, iż zawarto i realizowano zgodne porozumienie dotyczące stałego i regularnego alimentowania rozwiedzionej małżonki. W powyższym kontekście organ rentowy wskazał, że ponoszenie wspólnych opłat za mieszkanie, kosztów wyżywienia, opłat za czynsz oraz energię elektryczną nie oznacza regularnego alimentowania, skoro zmarły mieszkając we wspólnym mieszkaniu i tak musiał ponosić koszty swojego w nim utrzymania, podobnie jak i był zobowiązany do wychowywania córki oraz zapewnienia jej środków materialnych. W ocenie organu rentowego powyższy stan rzeczy nie uzasadniał tym samym przyjęcia, że zmarły mąż wnioskodawczyni przekazywał dodatkowe - oddzielne środki na jej utrzymanie, a tym samym dokonywał regularnej alimentacji rozwiedzionej małżonki. Nadto organ rentowy zauważył, że zaskarżona w niniejszej sprawie została decyzja z dnia 1 lipca 2014 r., a nie decyzja z dnia 28 maja 2014 r., wobec czego jej uchylenie stanowiło naruszenie art. 477 ¹⁴ § 2 k.p.c., zgodnie z którym w razie uwzględnienia odwołania sąd – nie uchyla, lecz - zmienia zaskarżoną decyzję w całości lub w części i orzeka co do istoty sprawy.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja zasługuje na uwzględnienie.

W rozpoznawanej sprawie spór sprowadzał się do ustalenia czy w świetle
art. 65 w zw. z art. 67 i art. 70 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r.
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jednolity:
Dz. U. z 2015 r., poz. 748), wnioskodawczyni B. C. – posiadająca status małżonki rozwiedzionej jest osobą uprawnioną do renty rodzinnej po zmarłym byłym mężu R. C.. Stosownie do treści art. 65 ust. 1 ustawy o emeryturach
i rentach z FUS renta rodzinna przysługuje uprawnionym członkom rodziny osoby, która w chwili śmierci miała ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy lub spełniała warunki wymagane do uzyskania jednego z tych świadczeń. W myśl art. 67 ust. 1 w/w ustawy do renty rodzinnej uprawnieni są następujący członkowie rodziny spełniający warunki określone w art. 68-71: dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione (pkt 1); przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, w tym również w ramach rodziny zastępczej (pkt 2) oraz małżonek (wdowa
i wdowiec - pkt 3). Zgodnie zaś z treścią art. 70 ust. 1 w/w ustawy, wdowa ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli: w chwili śmierci męża osiągnęła wiek 50 lat lub była niezdolna do pracy (pkt 1) albo wychowuje co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym mężu, które nie osiągnęło 16 lat, a jeżeli kształci się w szkole - 18 lat życia, lub jeżeli sprawuje pieczę nad dzieckiem całkowicie niezdolnym do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym do pracy, uprawnionym do renty rodzinnej (pkt 2).
Nadto, w myśl art. 70 ust. 2 w/w ustawy, prawo do renty rodzinnej nabywa również wdowa, która osiągnęła wiek 50 lat lub stała się niezdolna do pracy po śmierci męża, nie później jednak niż w ciągu 5 lat od jego śmierci lub od zaprzestania wychowywania osób wymienionych w ust. 1 pkt 2. Stosownie zaś
do treści - kluczowego w niniejszej sprawie – art. 70 ust. 3 ustawy o emeryturach
i rentach z FUS, małżonka rozwiedziona lub wdowa, która do dnia śmierci męża nie pozostawała z nim we wspólności małżeńskiej, ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli oprócz spełnienia warunków określonych w ust. 1 lub 2 miała w dniu śmierci męża prawo do alimentów z jego strony ustalone wyrokiem lub ugodą sądową. Powyższy przepis stanowił przedmiot kontroli konstytucyjnej, w wyniku której wyrokiem z dnia 13 maja 2014 r. w sprawie o sygn. akt SK 61/13 (OTK-A 2014/5/52) Trybunał Konstytucyjny uznał, iż art. 70 ust. 3 w/w ustawy o emeryturach
i rentach z FUS w zakresie, w jakim uprawnienie małżonki rozwiedzionej do uzyskania renty rodzinnej uzależnia od wymogu posiadania w dniu śmierci męża prawa do alimentów z jego strony, ustalonych wyłącznie wyrokiem lub ugodą sądową, jest niezgodny z art. 67 ust. 1 w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. W tym miejscu podkreślić należy, iż choć dokonując wykładni art. 70 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, Sąd Okręgowy niewątpliwie trafnie odniósł się do powołanego powyżej wyroku Trybunału Konstytucyjnego, to jednocześnie błędnie zinterpretował przedmiotowe orzeczenie. Odwołując się do tezy wyroku Trybunału Konstytucyjnego i czyniąc z niej podstawę rozstrzygnięcia, Sąd Okręgowy w sposób nieuprawniony ograniczył się bowiem wyłącznie do ustalenia, a następnie przyjęcia, że skoro po dacie rozwodu wnioskodawczyni B. C. oraz jej były mąż R. C. nadal razem zamieszkiwali, wychowywali córkę i prowadzili wspólne gospodarstwo domowe
(a zatem były mąż w dalszym ciągu przyczyniał się do wspólnego utrzymania rodziny), to okoliczności te były wystarczające do przyjęcia realizacji po stronie wnioskodawczyni wszystkich przesłanek uprawniających ją do renty rodzinnej po zmarłym rozwiedzionym małżonku na podstawie art. 70 ust. 3 ustawy o emeryturach
i rentach z FUS. Sąd Okręgowy najwyraźniej nie zauważył bowiem, iż na gruncie przedmiotowego wyroku Trybunału niezgodność z Konstytucją art. 70 ust. 3 ustawy
o emeryturach i rentach z FUS została ograniczona jedynie do zakresu, w jakim uprawnienie małżonki rozwiedzionej do uzyskania renty rodzinnej uzależnia się od wymogu posiadania w dniu śmierci męża prawa do alimentów z jego strony, ustalonych wyłącznie wyrokiem lub ugodą sądową. Innymi słowy niekonstytucyjność tego przepisu Trybunał upatrywał wyłącznie w tym, że przepis art. 70 ust. 3 w/w ustawy formułuje wymóg ustalenia alimentów od byłego męża przed dniem jego śmierci wyłącznie wyrokiem lub ugodą sądową. Jak bowiem w ramach obszernego uzasadnienia uwydatnił Trybunał Konstytucyjny, małżonkowie rozwiedzeni, którzy
w drodze zgodnego porozumienia ustalają sposób realizacji obowiązku alimentacyjnego ciążącego na jednym z nich względem drugiego, nie mogą ponosić ujemnych następstw w postaci nierównego traktowania w zakresie prawa do renty rodzinnej w porównaniu z osobami, które kwestie wzajemnej alimentacji ustaliły
w wyroku lub ugodzie sądowej (zob. także wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach
z dnia 16 września 2015 r., III AUa 987/15). Tym samym zakwestionowany przez Trybunał został tylko i wyłącznie sam wymóg sądowego potwierdzenia prawa do alimentów ze strony rozwiedzionego małżonka jako zbyt daleko idący.
W konsekwencji Trybunał podkreślił, iż w kontekście nabycia prawa do renty rodzinnej przez rozwiedzionego małżonka wystarczające jest wykazanie przez niego, że spełnia przesłanki do uzyskania alimentów ze strony zmarłego rozwiedzionego małżonka, po którym ubiega się o przedmiotową rentę. Równocześnie w powyższym zakresie Trybunał Konstytucyjny zauważył, iż obowiązek alimentacyjny pomiędzy rozwiedzionymi małżonkami regulują wprost przepisy art. 60 § 1-3 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej w skrócie jako k.r.o.; tekst jednolity: Dz. U.
z 2015 r., poz. 2082). I tak stosownie do dyspozycji art. 60 § 1 k.r.o., małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia i który znajduje się w niedostatku, może żądać od drugiego małżonka rozwiedzionego dostarczania środków utrzymania w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego. Zgodnie zaś z treścią § 2 powołanego przepisu, jeżeli jeden
z małżonków został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, a rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, sąd na żądanie małżonka niewinnego może orzec, że małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się
w niedostatku. Przepis art. 60 § 3 k.r.o. statuuje zaś zasadę, w myśl której obowiązek dostarczania środków utrzymania małżonkowi rozwiedzionemu wygasa w razie zawarcia przez tego małżonka nowego małżeństwa. Jednakże gdy zobowiązanym jest małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia, obowiązek ten wygasa także z upływem pięciu lat od orzeczenia rozwodu, chyba że ze względu na wyjątkowe okoliczności sąd, na żądanie uprawnionego, przedłuży wymieniony termin pięcioletni.

Z przywołanych unormowań wynika zatem jednoznacznie, że ex lege obowiązek alimentacyjny obciąża jedynie niektórych z rozwiedzionych małżonków
i w ściśle określonych warunkach. W szczególności na gruncie art. 60 § 1 k.r.o. pierwsza z przesłanek dotyczący orzeczenia o winie, a zatem zależna jest od treści wyroku rozwodowego, a druga wymaga dokonania ustaleń faktycznych celem stwierdzenia, czy małżonek, który nie został uznany za wyłącznie winnego znajduje się w niedostatku, a zatem – zgodnie z ukształtowanym na tym tle
orzecznictwie - w sytuacji, w której nie może własnymi siłami zaspokoić swoich usprawiedliwionych potrzeb w całości lub w części; przy czym usprawiedliwione potrzeby te takie, których zaspokojenie zapewni uprawnionemu małżonkowi normalne warunki bytowania, odpowiednie do jego stanu zdrowia i wieku
(tak zwłaszcza Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 września 2000 r., I CKN 872/00).

Mając powyższe na uwadze podkreślić zatem należy, że na gruncie niniejszej sprawy ustalenia wymagało czy wnioskodawczyni B. C. spełniała przesłanki do otrzymania od zmarłego byłego męża alimentów na zasadach określonych w art. 60 § 1-3 k.r.o., albowiem to właśnie te unormowania określają przesłanki wymagane do uzyskania prawa do świadczeń alimentacyjnych ze strony rozwiedzionego małżonka. Oczywistym jest zatem, że w razie zaistnienia pomiędzy małżonkami rozwodu, uzyskanie przez jednego z nich prawa do renty rodzinnej po drugim – zmarłym rozwiedzionym małżonku, możliwe jest tylko i wyłącznie przy spełnieniu stosownych przesłanek usankcjonowanych w ramach art. 60 k.r.o. Należy bowiem zauważyć, że przepisy ustawy o emeryturach i rentach z FUS nie przewidują ogólnego prawa do renty rodzinnej przez małżonka niezależnie od posiadanego przez niego statusu
(tj. statusu małżonka pozostającego aktualnie w związku małżeńskim, małżonka
w separacji czy małżonka rozwiedzionego). Małżonek rozwiedziony nie został bowiem zaliczony do kategorii członków rodziny osoby zmarłej przez art. 67 ustawy
o emeryturach i rentach z FUS, nawet gdyby po rozwodzie w dalszym ciągu tworzył rodzinę z dziećmi pochodzącymi z rozwiązanego przez rozwód związku małżeńskiego. Bezspornym jest zatem, że w przypadku rozwiedzionego małżonka podstawę prawną roszczenia o przyznanie renty rodzinnej stanowić może tylko
i wyłącznie art. 70 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS przy jednoczesnym spełnieniu warunków wynikających z dyspozycji art. 60 k.r.o. (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 stycznia 2011 r., III UK 69/2010). Jak bowiem trafnie zauważył organ rentowy, przy braku realizacji przesłanek z art. 60 k.r.o., samo stałe
i dobrowolne przyczynianie się do utrzymania jednego z rozwiedzionych małżonków przez drugiego, nie spełnia wymogu dotyczącego alimentów, określonego w art. 70 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS.

W konkluzji dokonanych wywodów podkreślić zatem należy, że skoro rozstrzygnięcie niniejszej sprawy sprowadzało się do oceny czy wnioskodawczyni spełnia przesłanki do renty rodzinnej po zmarłym rozwiedzionym małżonku, to tym samym koniecznym było poczynienie ustaleń co do istnienia po jej stronie przesłanek usankcjonowanych w ramach art. 60 k.r.o. (w tym w szczególności w zakresie sytuacji materialnej wnioskodawczyni celem stwierdzenia, czy znajduje się ona
w niedostatku), pociągające za sobą wymóg przeprowadzenia w tym zakresie postępowania dowodowego w całości i ponownej oceny realizacji przez wnioskodawczynię warunków unormowanych w art. 70 ust. 3 ustawy o emeryturach
i rentach z FUS. Dopiero bowiem przeprowadzenie postępowania dowodowego
w całości w w/w zakresie pozwoli dokonać prawidłowych rozważań prawnych, weryfikujących zaskarżoną decyzję organu rentowego.

Mając na względzie powyższe, Sąd Apelacyjny, uznając za niezbędne orzeczenie o istocie zagadnienia, na podstawie przepisu art. 386 § 4 k.p.c. uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Kielcach.