Pełny tekst orzeczenia

Orzeczenie

z dnia 11 października 1989 r.
(K. 4/89)


Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Przewodniczący: sędzia TK Kazimierz Buchała

Sędziowie TK: Natalia Gajl
Kazimierz Działocha
Andrzej Kabat
Stanisław Pawela (sprawozdawca)

Protokolant: Piotr Kownacki

po rozpoznaniu w dniu 11 października 1989 r. na rozprawie z udziałem umocowanego przedstawiciela Sejmu PRL sprawy z wniosku Prokuratora Generalnego PRL o wydanie orzeczenia stwierdzającego niezgodność przepisów art. 14 ust. 2 i art. 16 ust. 3 ustawy z dnia 28 kwietnia 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych i ich rodzin (Dz. U. Nr 23, poz. 99; z 1985 r. Nr 20, poz. 85) z przepisami art. 5 pkt 5, art. 19 ust. 2 i 3, art. 67 ust. 2 oraz art. 70 Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej

orzeka:

przepisy art. 14 ust. 2 i art. 16 ust. 3 ustawy z dnia 28 kwietnia 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych i ich rodzin (Dz. U. Nr 23, poz. 99; z 1985 r. Nr 20, poz. 85) są niezgodne z przepisami art. 5 pkt 5, art. 19 ust. 3 oraz art. 67 ust. 2 Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

UZASADNIENIE

I

W piśmie procesowym złożonym w sprawie Kw. 1/89 Prokurator Generalny PRL na podstawie art. 19 uchwały Sejmu PRL z dnia 31 lipca 1985 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 39, poz. 184) wniósł o rozszerzenie przedmiotu orzekania przez zbadanie przez Trybunał Konstytucyjny czy przepisy art. 14 ust. 2 i art. 16 ust. 3 ustawy z dnia 28 kwietnia 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. Nr 23, poz. 99, z 1985 r. Nr 20, poz. 85) są zgodne z art. 5 pkt 5, art. 19 ust. 2 i 3, art. 67 ust. 2 oraz art. 70 Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

Trybunał Konstytucyjny postanowieniem z dnia 12 kwietnia 1989 r. wydanym w sprawie Kw. 1/89 powyższy wniosek postanowił rozpoznać w odrębnym postępowaniu z przyczyn wskazanych w uzasadnieniu tego postanowienia (k. 12-13 niniejszej sprawy).

W uzasadnieniu wniosku Prokurator Generalny PRL zawarł następującą argumentację.

Ustawodawca w powołanych przepisach ustawy z dnia 28 kwietnia 1983 r., przyznając w istocie dodatek z tytułu stażu pracy wykonywanej w Polsce Ludowej, wprowadził podmiotowe zróżnicowanie praw obywateli w zależności od tego, kiedy podjęto zatrudnienie. Zróżnicowanie to dotyczy praw obywateli o długoletnim stażu pracy i stawia w niekorzystnej a nawet krzywdzącej sytuacji prawnej tych obywateli PRL, którzy faktycznie legitymują się na obszarze Państwa Polskiego długoletnim stażem pracy. Rozwiązanie przyjęte w powołanych przepisach godzi zwłaszcza w weteranów pracy, którzy realizując w ramach swojej aktywności zawodowej także zadania w PRL spełniali je w najcięższym okresie odbudowy i rozbudowy kraju.

Z powyższych przyczyn wymienione unormowania naruszają konstytucyjną zasadę sprawiedliwości społecznej wyrażoną w art. 5 pkt 5 Konstytucji. Dla wspomnianych zróżnicowań nie stwarza podstaw również treść art. 19 ust. 2 i 3 Konstytucji. Omawiane unormowanie - zdaniem wnioskodawcy - nie pozostaje również w zgodności z zasadą równości obywateli wobec prawa wyrażoną w art. 67 ust. 2 Konstytucji.

Na rozprawie w dniu 12 października 1989 r. umocowany przedstawiciel Prokuratora Generalnego PRL podtrzymał w całości to stanowisko, powołując się dodatkowo na rozstrzygnięcie i uzasadnienie zawarte w orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego z dnia 9 maja 1989 r. sygn. akt Kw. 1 /89 dotyczące m. in. przepisów o podobnej treści zawartych w ustawie z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. Nr 40. poz. 267 z późn. zm.).

Umocowany przedstawiciel Sejmu PRL, który w sprawie nie zajął stanowiska na piśmie, na rozprawie w całości podzielił stanowisko zawarte we wniosku Prokuratora Generalnego PRL. Podobnie też, jak w sprawie sygn. akt Kw. 1/89, stwierdził, że omawiane przepisy ustawy z dnia 28 kwietnia 1983 r. uzależniły dodatki do renty inwalidzkiej i renty rodzinnej za staż pracy tylko od okresu zatrudnienia w Polsce Ludowej, przez co pozbawiły prawa do tego dodatku tych obywateli, którzy pracę zawodową rozpoczęli przed powstaniem Polski Ludowej, a w okresie po powstaniu ludowego państwa jedynie uzupełnili swój staż ubezpieczeniowy. W ocenie przedstawiciela Sejmu PRL to zróżnicowanie uprawnień pracowników o identycznym stażu pracy w zależności od faktów od nich niezależnych (rok urodzenia, rok powstania Polski Ludowej), a więc od warunków niemożliwych do spełnienia przez niektórych ubezpieczonych, uzależnia nie tylko zarzut dyskryminującego działania prawa, ale i dyskwalifikuje przepis z punktu widzenia zasad legislacji.

Zdaniem przedstawiciela Sejmu - stanowisko Trybunału Konstytucyjnego wyrażone w orzeczeniu z dnia 9 maja 1989 r. sygn. akt Kw. 1 /89 w analogicznej kwestii dotyczącej przepisów ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin w całej rozciągłości odnosi się do przedmiotu niniejszej sprawy.

Trybunał Konstytucyjny wysłuchał również dopuszczonego do udziału w rozprawie przedstawiciela Federacji Związków Zawodowych Pracowników Kolei Państwowych w Warszawie.

Poparł on wniosek Prokuratora Generalnego PRL i stwierdził, że wspomniane przepisy dyskryminujące pracowników o najdłuższym stażu pracy mają - z przyczyn naturalnych - coraz mniejsze zastosowanie, jednak odnoszą się do znacznej jeszcze grupy szczególnie wdów i dzieci po byłych pracownikach kolejowych.

W toku toczącego się przed Trybunałem Konstytucyjnym postępowania zostały zbadane wszystkie istotne okoliczności sprawy, co pozwoliło Trybunałowi na wydanie orzeczenia.

II

Przepis art. 14 ust. 2 ustawy z dnia 28 kwietnia 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych i ich rodzin stanowi, że “kolejową rentę inwalidzką zwiększa się o 1 % podstawy jej wymiaru za każdy rok ponad 20 lat zatrudnienia w Polsce Ludowej, łącznie z okresami równorzędnymi i zaliczalnymi do okresów zatrudnienia”. Podobnie przepis art. 16 ust. 3 przyjmuje, że “kolejową rentę rodzinną zwiększa się o 1 % podstawy jej wymiaru za każdy pełny rok ponad 20 lat zatrudnienia w Polsce Ludowej zmarłego pracownika, łącznie z okresami równorzędnymi i zaliczalnymi do okresów zatrudnienia”.

W ocenie Trybunału Konstytucyjnego, to - wynikające z powołanych wyżej przepisów - podmiotowe zróżnicowanie praw obywateli w zależności od tego, kiedy podjęli zatrudnienie, w efekcie pozbawia prawa do wymienionego w tych przepisach dodatku tych obywateli, którzy pracę zawodową rozpoczęli przed powstaniem Polski Ludowej a w okresie po powstaniu ludowego państwa jedynie uzupełnili swój staż ubezpieczeniowy. W konsekwencji pozbawia tego dodatku również osoby uprawnione do renty rodzinnej po śmierci takiego pracownika kolejowego.

To dyskryminujące działanie omawianych przepisów prawa jest przede wszystkim niezgodne z konstytucyjną zasadą sprawiedliwości społecznej (art. 5 pkt 5 Konstytucji).

W orzeczeniu z dnia 9 maja 1989 r. sygn. akt Kw. 1 /89 Trybunał Konstytucyjny rozstrzygając analogiczną kwestię stwierdził, że powojenna państwowość polska oparła się na założeniu ciągłości państwa i prawa. Na gruncie ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin potwierdzeniem tego jest w szczególności art. 9 tej ustawy, który za okresy zatrudnienia na obszarze Państwa Polskiego nakazuje uważać m. in. okresy zatrudnienia wykonywanego na terenach wchodzących w skład Państwa Polskiego przed ustaleniem jego obecnych granic.

Również przepisy ustawy z dnia 28 kwietnia 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin stanowią, że za okresy zatrudnienia na kolei uważa się okresy pozostawania w stosunku pracy w kolejowych jednostkach organizacyjnych, w czasie których pracownik pobierał wynagrodzenie lub zasiłki z ubezpieczenia społecznego: chorobowy, macierzyński lub opiekuńczy (art. 6). Przy ustalaniu okresów zatrudnienia jako warunku przyznania kolejowej emerytury, renty inwalidzkiej czy renty rodzinnej ustawa ta nie wprowadza żadnego rozróżnienia w zależności od tego czy zatrudnienie to miało miejsce przed, czy po powstaniu Polski Ludowej (por. art. 11, 13 i 15 ustawy z dnia 28 kwietnia 1983 r.).

Przedmiotowe przepisy art. 14 ust. 2 i art. 16 ust. 3 ustawy z dnia 28 kwietnia 1983 r. są także niezgodne z konstytucyjną zasadą równości wobec prawa (art. 67 ust. 2). Należy zauważyć, że w świetle art. 70 pkt 1 Konstytucji obywatele PRL mają prawo do ochrony zdrowia oraz do pomocy w razie choroby lub niezdolności do pracy. Konstytucja nie dzieli przy tym obywateli na tych, którym to prawo przysługuje z tytułu zatrudnienia w Polsce Ludowej i na tych, którym ono przysługuje z tytułu zatrudnienia w Polsce w innym okresie (w okresie międzywojennym).

W odniesieniu do niniejszej sprawy, podobnie jak i do powoływanej już w tych motywach sprawy Kw. 1 /89 zakończonej orzeczeniem z dnia 9 maja 1989 r., ma zastosowanie wykładnia konstytucyjnej zasady równości przyjęta w szeregu orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego. Jeśli uwzględnić treść kwestionowanych przepisów emerytalnych w niniejszej sprawie - można do nich odnieść następującą syntezę wykładni konstytucyjnej zasady równości, zawartą w orzeczeniu z dnia 9 marca 1988 r. sygn. akt U. 7/87:

“Trybunał Konstytucyjny stoi na stanowisku, że konstytucyjna zasada równości wobec prawa (równości w prawie) w ujęciu najszerszej - w porównaniu z innymi przepisami Konstytucji PRL w tej materii - formuły art. 67 ust. 2 Konstytucji polega na tym, że wszystkie podmioty prawa (adresaci norm prawnych), charakteryzujące się daną cechą istotną (relewantną) w równym stopniu, mają być traktowane równo. A więc według jednakowej miary, bez różnicowań zarówno dyskryminujących, jak i faworyzujących”.

W przedmiotowej ustawie z dnia 28 kwietnia 1983 r. w przepisach art. 14 ust. 2 i art. 16 ust. 3 zróżnicowano podmioty przynależne do tej samej klasy ze względu na ich cechę istotną, jaką w danym przypadku jest zatrudnienie na obszarze Państwa Polskiego. Mianowicie jedną grupę tych podmiotów ustawa faworyzuje (osoby zatrudnione w Polsce Ludowej ponad okres wynoszący 20 lat), drugą dyskryminuje (osoby, które były zatrudnione przed powstaniem Polski Ludowej).

Trybunał Konstytucyjny doszedł do przekonania, że to zróżnicowanie pozostaje również w sprzeczności z konstytucyjną zasadą “każdemu według jego pracy” (art. 19 ust. 3 Konstytucji).

Wprawdzie czas, w którym Trybunał Konstytucyjny rozstrzyga o konstytucyjności przedmiotowych przepisów sprawia, że przepisy te mają zastosowanie do coraz mniejszej liczby pracowników kolejowych, jednakże - jak to wyjaśniono na rozprawie - przepisy te stosuje się szerzej do wdów po zmarłych pracownikach kolejowych i do ich dzieci, jeżeli są uprawnieni do otrzymania kolejowej renty rodzinnej.

Z tych wszystkich przyczyn Trybunał Konstytucyjny - podzielając stanowisko Prokuratora Generalnego PRL jako wnioskodawcy i stanowisko umocowanego przedstawiciela Sejmu PRL - stwierdził niezgodność przepisów art. 14 ust. 2 i art. 16 ust. 3 ustawy z dnia 28 kwietnia 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych i ich rodzin z przepisami art. 5 pkt 5, art. 19 ust. 3 oraz art. 67 ust. 2 Konstytucji PRL.