Pełny tekst orzeczenia

18

Postanowienie
z dnia 2 marca 1989 r.
(U. 20/88)


Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Przewodniczący: sędzia TK Natalia Gajl

Sędziowie TK: A. Józefowicz
M. Łabor-Soroka (sprawozdawca)


po rozpoznaniu w dniu 2 marca 1989 r. na posiedzeniu niejawnym sprawy wszczętej z inicjatywy własnej Trybunału Konstytucyjnego z udziałem uczestników postępowania: Rady Ministrów, Prezesa Narodowego Banku Polskiego i Prokuratora Generalnego PRL o zbadanie:

czy przepisy § 2 ust. 4 zdanie końcowe oraz § 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 19 sierpnia 1985 r. w sprawie zasad rozliczeń pieniężnych jednostek gospodarki uspołecznionej (Dz. U. Nr 43, poz. 204; zm. 1988 r. Nr 11, poz. 86; z 1988 r. Nr 35, poz. 273) oraz przepisy zarządzenia Prezesa Narodowego Banku Polskiego z dnia 16 września 1985 r. w sprawie szczegółowych zasad rozliczeń pieniężnych jednostek gospodarki uspołecznionej (M. P. Nr 30, poz. 207; zm. z 1986 r. Nr 3, poz. 23) pozostają w zgodności z przepisami:

a) art. 22, art. 23 i art. 24 ustawy z dnia 26 lutego 1982 r. prawo bankowe (Dz. U. Nr 7, poz. 56; zm. z 1983 r. Nr 71, poz. 318)

b) art. 2 i art. 4 ustawy z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (Dz. U. z 1987 r. Nr 35, poz. 201)

c) art. 2 ust. 2 ustawy z dnia 16 września 1982 r. prawo spółdzielcze (Dz. U. Nr 30, poz. 210; z 1983 r. Nr 39, poz. 176; z 1986 r. Nr 39, poz. 192 i z 1987 r. Nr 33, poz. 181),

d) art. 19 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1932 r. prawo o stowarzyszeniach (Dz. U. Nr 94, poz. 808, z 1946 r. Nr 4 poz. 30; z 1949 r. Nr 41, poz. 293 i Nr 45, poz. 335; z 1950 r. Nr 44, poz. 40; Nr 53, poz. 489; z 1964 r. Nr 41, poz. 276; z 1974 r. Nr 22, poz. 131; z 1975 r. Nr 17, poz. 94; z 1983 r. Nr 39, poz. 176; z 1985 r. nr 30, poz. 167)

postanowił:

umorzyć postępowanie w tej tylko części, która dotyczy zbadania zgodności przepisów § 2 ust. 4 zdanie końcowe rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 19 sierpnia 1985 r. w sprawie zasad rozliczeń jednostek gospodarki uspołecznionej (Dz. U. Nr 43, poz. 204) oraz § 8 zarządzenia Prezesa Narodowego Banku Polskiego z dnia 16 września 1985 r. w sprawie szczegółowych zasad rozliczeń pieniężnych jednostek gospodarki uspołecznionej (M. P. Nr 30, poz. 207 zm. 1986 r. Nr 3) z powołanymi przepisami prawa bankowego, ustawy o przedsiębiorstwach państwowych i prawa spółdzielczego, a także rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1932 r. z poźn. zmianami.


UZASADNIENIE




Prezes Trybunału Konstytucyjnego wystąpił z wnioskiem o wszczęcie postępowania z inicjatywy własnej Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności przepisów § 1 § 2 ust. 4 zdanie końcowe oraz § 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 19 sierpnia 1985 r. w sprawie zasad rozliczeń pieniężnych jednostek gospodarki uspołecznionej (Dz. U. Nr 43, poz. 204, zm. z 1988 r. Nr 11, poz. 86; z 1988 r. Nr 35, poz. 273) oraz zarządzenia Prezesa Narodowego Banku Polskiego z dnia 16 września 1985 r. w sprawie szczegółowych zasad rozliczeń pieniężnych jednostek gospodarki uspołecznionej (M. P. Nr 30, poz. 207, zm. 1986 r. Nr 3, poz. 23) z wymienionymi w sentencji postanowienia przepisami ustaw i przepisem art. 19 rozporządzenia prawa o stowarzyszeniach.

W uzasadnieniu wniosku Prezes Trybunału Konstytucyjnego stwierdził przede wszystkim, że przepisy powołanego rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 19 sierpnia 1985 r. zawierają w swej treści unormowania wykraczające poza zakres upoważnienia udzielonego w art. 23 prawa bankowego, zwłaszcza gdy chodzi o przepisy: § 1 ust. 3, § 2 ust. 4 zdanie końcowe i § 4.

W ocenie wnioskodawcy Prezesa TK, subdelegacja zawarta w § 4 powołanego rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 19 sierpnia 1985 r. ma charakter samoistny i nie znajduje podstawy w żadnym z przepisów powołanej ustawy prawo bankowe. Takie unormowanie budzi wątpliwości tak co do legalności § 4 powołanego rozporządzenia, jak i wydanego na podstawie tego przepisu zarządzenia Prezesa Narodowego banku Polskiego z dnia 16 września 1985 r. w sprawie szczegółowych zasad rozliczeń pieniężnych jednostek gospodarki uspołecznionej (M. P. Nr 30, poz. 207; zm. z 1986 r. Nr 3. poz. 23).

Prezes Trybunału Konstytucyjnego wnosząc o zbadanie zgodności przepisów: § 2 ust. 4 in fine powołanego rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 19 sierpnia 1985 r. oraz powołanego zarządzenia Prezesa NBP z powołanymi przepisami ustaw stanowiącymi podstawę kontroli wskazał na szczególne uchybienie unormowania zawartego w przepisie § 2 ust. 4 in fine powołanego rozporządzenia i w § 8 wymienionego zarządzenia z dnia 16 września 1985 r. Według wnioskodawcy wymienione przepisy określające istotę rozliczeń pieniężnych jednostek gospodarki uspołecznionej w formie" polecenia pobrania" nie tylko wykraczają poza upoważnienia ustawowe, lecz również kolidują z autonomią stron umowy rachunku bankowego wynikającą z treści art. 725 kodeksu cywilnego oraz z przepisem art. 22 prawa bankowego, który stanowi podstawę dla jednostek gospodarki uspołecznionej do swobodnego dysponowania środkami pieniężnymi na rachunku bankowym (poza ograniczeniem wynikającym z art. 24 prawa bankowego).

Przepisy te zarazem naruszają zasadę samodzielności przedsiębiorstw państwowych wyrażoną w art. 2 i art. 4 ust. 2 powołanej ustawy o przedsiębiorstwach państwowych oraz autonomię spółdzielczych jednostek organizacyjnych wynikającą z art. 2 § 1 i § 2 ustawy z dnia 16 września 1982 r. prawo spółdzielcze i stowarzyszeń w zakresie ich działalności gospodarczej.

Wstępne rozpoznanie wniosku ograniczające się do porównania przepisów: § 4 i § 2 ust. 4 in fine powołanego rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 19 sierpnia 1985 r. w sprawia zasad rozliczeń pieniężnych jednostek gospodarki uspołecznionej, także w tej wersji treści tego ostatniego przepisu, która wynika z rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 8 października 1988 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie zasad rozliczeń pieniężnych jednostek gospodarki uspołecznionej (Dz. U. Nr 35, poz. 273) oraz przepisów zarządzenia Prezesa Narodowego Banku Polskiego z dnia 16 września 1985 r. w sprawie szczegółowych zasad rozliczeń pieniężnych jednostek gospodarki uspołecznionej (M. P. Nr 30, poz. 207, zm. z 1986 r. Nr 3, poz. 23) z powołanymi w sentencji przepisami prawa bankowego, ustawy o przedsiębiorstwach państwowych i prawa spółdzielczego, a także z art. 19 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1932 r. z późn. zmianami - nasunęło Trybunałowi Konstytucyjnemu poważne wątpliwości co do merytorycznej i formalno - prawnej ich zgodności. W związku z tym Trybunał Konstytucyjny w postanowieniu z dnia 14 grudnia 1988 r. doszedł do przekonania, że istnieje uzasadniona potrzeba merytorycznego zbadania kwestionowanej regulacji prawnej i wszczął postępowanie w zakresie jaki wynika z sentencji postanowienia.

Wstępna ocena przedstawionych zagadnień pozwoliła stwierdzić, że stosowanie formy "polecenia pobrania" w rozliczaniach jednostek gospodarki uspołecznionej, a także między tymi jednostkami, a jednostkami gospodarki nie uspołecznionej i osobami fizycznymi w szerszym zakresie niż to przewiduje art. 24 powołanej ustawy prawo bankowe lub gdy nie godzi się strona umowy rachunku bankowego jest sprzeczne z wolą ustawodawcy i poprzez naruszenie umowy rachunku bankowego, narusza prawa podmiotowe strony tej umowy. Ponadto wstępna ocena pozwoliła również na stwierdzenie, że Rada Ministrów nie wykonała obligatoryjnego upoważnienia ustawowego, wynikającego z art. 23 powołanej ustawy prawo bankowe w zakresie określenia zasad rozliczeń pieniężnych wymienionych jednostek gospodarki uspołecznionej, lecz przekazała w części te uprawnienia na rzecz Prezesa NBP (§ 4), mimo braku podstaw ustawowych do uregulowania tej problematyki na podstawie dwustopniowej delegacji legislacyjnej. We wstępnej ocenie Trybunału Konstytucyjnego porównanie przepisów wymienionych w sentencji postanowienia, nasunęło poważne wątpliwości nawet gdy się przyjmie, z uwagi na treść art. 725, 732 i 733 kodeksu cywilnego, że swobodna wola stron regulowana w umowie rachunku bankowego ich praw i obowiązków jest nadal ograniczona. Źródłem bowiem tych ograniczeń mogą być przepisy szczegółowe stanowione w ustawie.

Prezes Narodowego Banku Polskiego w piśmie z dnia 28 stycznia 1989 r. wniósł o umorzenie postępowania w części dotyczącej zbadania zgodności z przepisami wymienionymi we wniosku Prezesa TK, przepisów: § 2 ust. 4 zdanie końcowe rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 19 sierpnia 1985 r. oraz § 8 zarządzenia Prezesa Narodowego Banku Polskiego z dnia 16 września 1985 r. wobec zmian, które doprowadziły do zgodności ich treści z postulatami wysuniętymi we wniosku Prezesa TK.

Trybunał Konstytucyjny ustalił i zważył, co następuje.

W toku postępowania Rada Ministrów rozporządzeniem z dnia 8 października 1988 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie zasad rozliczeń pieniężnych jednostek gospodarki uspołecznionej (Dz. U. Nr 35, poz. 273), które weszło w życie z dniem 1 stycznia 1989 r. (§ 3) wprowadziła w rozporządzeniu z dnia 19 sierpnia 1985 r. w sprawie zasad rozliczeń pieniężnych jednostek gospodarki uspołecznionej (Dz. U. Nr 43, poz. 204 i z 1988 r. Nr 11, poz. 86), odnoszące się do przedmiotu sprawy, zmiany polegające na skreśleniu w § 2 ust. 4 w zdaniu końcowym wyrazów "formie polecenia pobrania w zakresie ustalonym przez Prezesa Narodowego Banku oraz". Jednakże w § 2 rozporządzenia z dnia 8 października 1988 r. ustalono, że "w okresie do dnia 31 grudnia 1991 r. mogą być rozliczane w formie polecenia pobrania, bez konieczności uzgodnienia tej formy rozliczeń w umowie, należności dotyczące przewoźnego, opłat dodatkowych i kar za przetrzymywanie wagonów, przypadające na rzecz przedsiębiorstwa państwowego Polskie Koleje Państwowe.

Z kolei zgodnie z zarządzeniem Prezesa Narodowego Banku Polskiego z dnia 22 października 1988 r. zmieniającym zarządzenie w sprawie szczegółowym zasad rozliczeń pieniężnych jednostek gospodarki uspołecznionej (M. P. Nr 31, poz. 282), które weszło w życie również z dniem 1 stycznia 1989 r. (§ 2), kwestionowany przepis § 8 otrzymał nowe brzmienie, zgodnie z którym tylko tytuły wykonawcze lub prawomocne tytuły egzekucyjne oraz dokumenty mające moc tytułów mogą być składane do realizacji w banku prowadzącym rachunek dłużnika".

W toku postępowania nastąpiła także zmiana niektórych przepisów stanowiących podstawę kontroli a mianowicie ustawą z dnia 31 stycznia 1989 r. prawo bankowe (Dz. U. Nr 4, poz. 21), która weszła w życie z dniem ogłoszenia (art. 122) tj. 10 lutego 1989 r. uchylono ustawę z dnia 26 lutego 1982 r. - prawo bankowe (Dz. U. Nr 7, poz. 56, z 1983 r. Nr 71, poz. 318 i z 1987 r. Nr 33, poz. 181), z wyjątkiem art. 96 ust. 1 pkt 1, dotyczącego Banku Gospodarstwa Krajowego.

Przepis art. 121 ust. 1 wymienionej ustawy z dnia 31 stycznia 1989 r. stanowi jednakże, że: "Z zastrzeżeniem ust. 2, do czasu wydania aktów wykonawczych przewidzianych w niniejszej ustawie, nie dłużej jednak niż przez okres sześciu miesięcy, obowiązują dotychczasowe akty wykonawcze". Z dalszej treści tego przepisu wynika, iż zastrzeżenie to nie dotyczy przedmiotowych rozporządzeń z dnia 19 sierpnia 1985 r. i 8 października 1988 r. oraz zarządzenia Prezesa NBP z dnia 16 września 1985 r.

W tym stanie rzeczy Trybunał Konstytucyjny uznał za stosowne w związku z utratą mocy obowiązującej przepisów: § 2 ust. 4 zdanie końcowe powołanego rozporządzenia z dnia 19 sierpnia 1985 r. oraz § 8 zarządzenia Prezesa NBP z dnia 16 września 1985 r. przed wydaniem orzeczenia, umorzyć postępowanie na podstawie art. 4 ust. 2 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym tylko jednak w części dotyczącej tych przepisów.

Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14 grudnia 1988 r. o wszczęciu postępowania obejmuje również rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 8 października 1988 r. w zakresie sposobu rozliczeń w formie "polecenia pobrania" (§ 2 wymienionego rozporządzenia), jak też § 4 powołanego rozporządzenia z dnia 19 sierpnia 1985 r. i zarządzenia Prezesa NBP z dnia 16 września 1985 r., które to akty prawne nadal obowiązują ze względu na treść art. 121 ust. 1 powołanej ustawy z dnia 31 stycznia 1989 r. prawo bankowe. Istnieje przeto potrzeba porównania tych przepisów z wymienionymi w sentencji postępowania o wszczęciu postępowania z inicjatywy własnej Trybunału Konstytucyjnego przepisami ustaw, z wyjątkiem uchylonej ustawy z dnia 26 lutego 1982 r. prawo bankowe, w tym konieczność porównania § 4 rozporządzenia z dnia 19 sierpnia 1985 r. z art. 42 ust. 2 Konstytucji PRL.