Pełny tekst orzeczenia

Orzeczenie
z dnia 23 lutego 1993 r.
Sygn. akt (K. 10/92)


Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Przewodniczący: Sędzia TK Kazimierz Działocha

Sędziowie TK: Tomasz Dybowski
Maria Łabor-Soroka - sprawozdawca
Janina Zakrzewska
Andrzej Zoll

Protokolant: Karol Radziwiłł

po rozpoznaniu w dniu 23 lutego 1993 r. na rozprawie sprawy z wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich z udziałem umocowanych przedstawicieli uczestników postępowania: Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i Prokuratora Generalnego o orzeczenie niezgodności art. 7 ust. 2 i art. 10 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. z 1991 r. Nr 7, poz. 24 ze zm.) z art. 1, art. 67 ust. 1 i 2, art. 70 ust. 2 pkt 1 i 2, art. 78 ust. 1 i 2 pkt 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej

orzeka:

1) przepis art. 7 ust. 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. z 1991 r. Nr 7, poz. 24; Nr 45, poz. 199; z 1991 r. Nr 103. poz. 448; Nr 104, poz. 450; Nr 107, poz. 464; z 1992 r. Nr 21, poz. 85; Nr 58, poz. 280) jest zgodny z art. 1 i nie jest niezgodny z art. 67 ust. 1 i 2, art. 70 ust. 2 pkt 1 i 2 oraz art. 78 ust. 1 i 2 pkt 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, pozostawionych w mocy art. 77 Ustawy Konstytucyjnej z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym (Dz. U. Nr 84, poz. 426),

2) przepis art. 10 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, powołanej w pkt 1 orzeczenia, w zakresie, w jakim nie uwzględnia małżonka wśród osób najbliższych ubezpieczonemu rolnikowi, którym przysługuje jednorazowe odszkodowanie z tytułu doznania stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu wskutek wypadku przy pracy rolniczej jest niezgodny z art. 1 i art. 67 ust. 2, natomiast nie jest niezgodny z art. 67 ust. 1, art. 70 ust. 2 pkt 1 i 2 i art. 78 ust. 1 i 2 pkt 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, pozostawionych w mocy art. 77 powołanej w pkt 1 orzeczenia Ustawy Konstytucyjnej.


UZASADNIENIE

I

Rzecznik Praw Obywatelskich we wniosku z dnia 18 maja 1992 r. wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego o orzeczenie niezgodności art. 7 ust. 2 i art. 10 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. Nr 7, poz. 24 z 1991 r. z późniejszymi zmianami) z art. 1, art. 67 ust. 1 i 2, art. 70 ust. 2 pkt 1 i 2, art. 78 ust. 1 i 2 pkt 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich w art. 10 ust. 1 pkt 2 w sposób wadliwy został określony krąg podmiotów uprawnionych do korzystania z jednorazowego odszkodowania. W myśl cytowanego przepisu świadczenie to przysługuje osobie najbliższej ubezpieczonemu rolnikowi, nie podlegającej ubezpieczeniu, jeżeli doznała ona trwałego uszczerbku wskutek wypadku przy pracy w rolnictwie, któremu uległa pomagając ubezpieczonemu rolnikowi, nie będąc jego pracownikiem, w pracach związanych z prowadzeniem działalności rolniczej. Przepis zawiera określenie osób najbliższych, wśród których nie znajduje się małżonek ubezpieczonego rolnika. Według Rzecznika Praw Obywatelskich tak skonstruowana definicja ustawowa narusza porządek prawny uznający pozycję pierwszeństwa małżonka przed innymi osobami spokrewnionymi z drugim małżonkiem, a także przed wychowankiem w zakresie obowiązku współdziałania dla dobra założonej przez nich rodziny. Powyższe zasady wynikają zdaniem wnioskodawcy z art. 23 i 27 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Tym samym nastąpiło naruszenie § 2 ust. 3 uchwały Nr 147 Rady Ministrów z dnia 5 listopada 1991 r. w sprawie zasad techniki prawodawczej (M.P. Nr 44, poz. 310).

W swym wniosku Rzecznik Praw Obywatelskich stwierdza, iż zasada “pierwszeństwa” każdego z małżonków w sferze praw i obowiązków przed innymi osobami stanowiącymi rodzinę w szerszym tego pojęcia prawnego znaczeniu wynika nie tylko z Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego i konieczności stosowania odpowiednich zasad stanowienia prawa, lecz ma ona charakter zasady konstytucyjnej wynikającej z art. 78 ust. 1 i 2 pkt 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, który to przepis zakłada równość małżonków.

Niezgodność art. 10 ust. 1 pkt 2 ustawy z art. 78 ust. 1 i 2 pkt 1 ze względu na pominięcie w ustawie osoby małżonka i naruszenie zasady równości oznacza równocześnie niezgodność cytowanego przepisu z art. 67 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Zdaniem Wnioskodawcy cytowany przepis ustawy jest również niezgodny z art. 67 ust. 1 i art. 70 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, gdyż zawiera zawężenie zakresu podmiotowego osób podlegających ubezpieczeniu społecznemu rolników w stosunku do poprzednio obowiązującego przepisu art. 7 ust. 3 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i ich rodzin (Dz. U. z 1989 r. Nr 24, poz. 133 z późn. zm.).

Rzecznik Praw Obywatelskich podnosi, iż niewłaściwe konstruowanie prawa, z jakim mamy w tym przypadku do czynienia, podważa pewność jego działania i nie odpowiada konstytucyjnej zasadzie państwa prawnego.

W kwestii art. 7 ust. 2 wnioskodawca wskazuje, iż zakres podmiotowy i przedmiotowy tego przepisu nie jest tożsamy z zakresem art. 10 ust. 2 i nietrafne są argumenty organów stosujących prawo jakoby małżonek ubezpieczonego rolnika mógł skorzystać z dobrowolnego ubezpieczenia społecznego, wobec czego pominięcie go w wyliczeniu osób najbliższych z art. 10 ust. 1 pkt 2 jest zasadne.

Rzecznik Praw Obywatelskich podnosi, iż jeżeli dla małżonka rolnika ubezpieczonego działalność rolnicza nie stanowi stałego źródła utrzymania nie służy mu nawet ubezpieczenie dobrowolne.

Zdaniem wnioskodawcy oba cytowane przepisy ustawy działają od siebie niezależnie i dlatego też małżonek ubezpieczonego rolnika nie korzysta ze świadczeń ubezpieczeniowych nawet gdy zajdą warunki opisane w art. 10 ust. 1 pkt 2.

Oceniając ratio legis art. 7 ust. 2 wnioskodawca stwierdza, iż przepis ten narusza zasady systemowe przez wiązanie możliwości dobrowolnego ubezpieczenia ze źródłem utrzymania. Rzecznik Praw Obywatelskich twierdzi, iż ubezpieczenie dobrowolne powinno być uzależnione jedynie od faktu opłacania składek.

Z powyższych względów Rzecznik Praw Obywatelskich wniósł o uznanie kwestionowanych przepisów ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników za niezgodne z powołanymi na wstępie przepisami Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Prokurator Generalny, przedstawiając swoje stanowisko w piśmie z dnia 3 lipca 1992 r., podzielił stanowisko Rzecznika Praw Obywatelskich co do art. 10 ust. 1 pkt 2, uznając jednocześnie, iż art. 7 ust. 2 cytowanej ustawy jest zgodny z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej.

Zdaniem Prokuratora Generalnego, jeżeli chodzi o art. 7 ust. 2 ustawy z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników to jego prawdziwa wykładnia, a w szczególności interpretacja pojęcia “stałe źródło utrzymania” prowadzi do wniosku, iż warunek posiadania stałego źródła utrzymania z działalności rolniczej jest spełniony również wtedy, gdy obok wspomnianego źródła utrzymania występują także inne. Za taką interpretacją art. 7 ust. 2 przemawia, zdaniem Prokuratora Generalnego, treść art. 8 ust. 3 cytowanej ustawy. Nietrafne są więc zarzuty, iż w świetle art. 7 ust. 2 tej ustawy osoby posiadające innego rodzaju ubezpieczenie wyłączone są z zakresu przedmiotowego omawianego przepisu. Nie nastąpiło tym samym naruszenie zasad współżycia społecznego i sprawiedliwości społecznej.

Za zgodne z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej uznał Prokurator Generalny uzależnienie ubezpieczenia rolnika “na wniosek” od źródła jego utrzymania. Według Prokuratora Generalnego ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników odnosi się do określonej kategorii osób - prowadzących działalność rolniczą na własny rachunek lub też pozostających z rolnikiem we wspólnym gospodarstwie domowym, zamieszkujących na terenie tego gospodarstwa, w bliskim sąsiedztwie i stale pracujących w tym gospodarstwie (art. 6 pkt 2 ustawy) - wyodrębnionej ze względu na rodzaj wykonywanej pracy. Dlatego też uzasadnione jest uzależnienie ubezpieczenia na wniosek od prowadzenia działalności, o których mówi art. 7 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników.

Zdaniem Prokuratora Generalnego uzależnienie “dobrowolnego ubezpieczenia” wyłącznie od składki nie może być uzasadnione w sytuacji, gdy fundusz emerytalno-rentowy rolników zasilany jest dotacją z budżetu państwa. Nie występuje tym samym w jego ocenie niezgodność przedstawionego rozwiązania z art. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Prokurator Generalny podzielił pogląd Rzecznika Praw Obywatelskich, iż art. 10 ust. 1 pkt 2 jest niezgodny z Konstytucją. W swym stanowisku Prokurator Generalny wskazał na takie same konstytucyjne podstawy niezgodności jak Rzecznik Praw Obywatelskich, przytaczając równocześnie podobną argumentację.

II

Na rozprawie w dniu 23 lutego 1993 r. przedstawiciele Rzecznika Praw Obywatelskich i Prokuratora Generalnego podtrzymali swoje dotychczasowe stanowisko zawarte w pismach złożonych w sprawie. Przedstawiciel wnioskodawcy stwierdził jednakże, iż punkt odniesienia do kontroli zakwestionowanych przepisów ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników w postaci art. 78 ust. 1 i 2 pkt 1 Konstytucji może być wątpliwy, natomiast przedstawiciel Prokuratora Generalnego wnosił o stwierdzenie niezgodności tylko art. 10 ust. 1 pkt 2 powołanej ustawy i tylko z art. 1 i art. 67 ust. 2 Konstytucji.

Przedstawiciel Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej na wstępie wyjaśnił, iż kwestionowane przez Rzecznika Praw Obywatelskich przepisy ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników nie były przedmiotem debaty sejmowej ani debaty w komisjach, gdy idzie o problem poruszony przez wnioskodawcę, oraz że z protokołów posiedzeń komisji i innych materiałów sejmowych wynika jednoznacznie, iż nie było intencją projektodawców ustawy pominięcie w art. 10 ust. 1 pkt 2 małżonka rolnika jako osoby uprawnionej do korzystania z jednorazowego odszkodowania z tytułu wypadku przy pracy rolniczej.

Przedstawiciel Sejmu zajmując stanowisko w sprawie stwierdził, iż istnieje potrzeba uznania za niezgodny art. 10 ust. 1 pkt 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników z art. 1 Konstytucji w części wyrażającej zasadę sprawiedliwości i z art. 67 ust. 2 Konstytucji wobec naruszenia zasady równości. Gdy idzie natomiast o art. 7 ust. 2 kwestionowanej ustawy przedstawiciel Sejmu RP przychylił się do interpretacji przedstawionej przez Prokuratora Generalnego, a mianowicie, że jest to przepis, który przy prawidłowej interpretacji można stosować i nie narusza on zasady równości wobec prawa tych osób, które mogą być dodatkowo ubezpieczone na wniosek.

III

1. Dla prawidłowego rozstrzygnięcia kwestii zgodności przepisów art. 7 ust. 2 i art. 10 ust. 1 pkt 2 ustawy z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników z przepisami Konstytucji należało na wstępie ustalić właściwy zakres obowiązywania i treść przepisów ustawy.

Art. 7 ust. 1 i 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników określa zakres podmiotowy ubezpieczenia wypadkowego, chorobowego i macierzyńskiego. Czyni to w ten sposób, że wskazuje podmioty odpowiednio nazwane oraz cechy jakimi muszą się one charakteryzować, aby korzystać z ubezpieczenia społecznego rolników w tych zakresach. Ubezpieczeniu takiemu można podlegać z mocy ustawy lub na wniosek. Z mocy ustawy podlega rolnik, którego gospodarstwo obejmuje obszar użytków rolnych powyżej 1 ha przeliczeniowego lub dział specjalny produkcji rolnej, a także domownik tego rolnika pod warunkiem, że osoby te nie podlegają innemu ubezpieczeniu i nie mają ustalonego prawa do emerytury lub renty (art. 7 ust. 1). Gdy idzie natomiast o prawo do ubezpieczenia na wniosek, to przepis art. 7 ust. 2 - kwestionowany przez wnioskodawcę - przyznaje prawo do ubezpieczenia rolnikowi lub domownikowi, których działalność rolnicza stanowi stałe źródło utrzymania i którzy nie należą do kategorii takich podmiotów, o których mowa w art. 7 ust. 1 ustawy, tj. podmiotów podlegających ubezpieczeniu z mocy ustawy.

Oba cytowane warunki muszą być spełnione łącznie, ale jak słusznie podnosi Prokurator Generalny, prawo do ubezpieczenia na wniosek nie może być uzależnione od innych dodatkowych warunków. W szczególności nie ma znaczenia na gruncie art. 7 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu rolników czy uprawniona osoba ma jeszcze jakieś inne źródła utrzymania poza działalnością rolniczą. Wynika to z konstrukcji art. 7 ustawy. W ustępie pierwszym tegoż artykułu ustawodawca wyraźnie sformułował przesłankę negatywną w postaci podlegania innemu ubezpieczeniu lub posiadania ustalonego prawa do renty czy emerytury. Przesłanka ta wyraźnie zawęża zakres podmiotowy przepisu art. 7 ust. 1, natomiast przepis art. 7 ust. 2 takich przesłanek negatywnych nie zawiera. Należy więc wnosić, iż jeżeli chodzi o warunki z art. 7 ust. 2 ustawy bada się jedynie stałość źródła utrzymania tam wymienionego, a występowanie jakichkolwiek innych źródeł utrzymania nie ma na gruncie tego przepisu prawnego znaczenia. Dodatkowym argumentem za wyżej przedstawioną interpretacją art. 7 ust. 2 może być treść art. 8 ust. 3 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, który dopuszcza ubezpieczenie wypadkowe na wniosek osób mających ustalone prawo do emerytury lub renty z innego tytułu niż ubezpieczenie rolnicze, a więc które mają jeszcze inne źródło utrzymania, pod warunkiem opłacania przez ubezpieczonego 1/3 składki na Fundusz Składkowy Ubezpieczenia Rolników. Powyższa wykładnia przepisu art. 7 ust. 2 wzięta została przez Trybunał Konstytucyjny przy rozpatrywaniu zarzutu o sprzecznym z zasadami sprawiedliwości podmiotowym zawężeniu treści tego przepisu ustawy.

Gdy idzie o wykładnię art. 10 ust. 1 pkt 2 ustawy to normuje on sytuację osoby, która nie podlega zasadniczo ubezpieczeniu społecznemu rolników. Może ona natomiast podlegać innym rodzajom ubezpieczeń, a pomimo to - przy wystąpieniu określonych w ustawie warunków - przysługuje takiej osobie prawo do jednorazowego odszkodowania wypadkowego z tytułu doznania stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu lub choroby zawodowej. Jest to więc regulacja szczególna w stosunku do art. 7.

Ratio legis art. 10 ust. 1 pkt 2 polega na rozciągnięciu świadczeń o charakterze odszkodowawczym na osoby, które pracę w gospodarstwie rolnym wykonują z tytułu tzw. “pomocy rodzinnej”, często nie wykazującej cechy stałości. W takim przypadku osoby te nie będą zainteresowane ubezpieczeniem na wniosek, nawet gdyby takie prawo w świetle art. 7 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu rolników im przysługiwało. Należy w związku z tym podzielić pogląd wnioskodawcy, iż oba przepisy działają niezależnie od siebie i dotyczą innych sytuacji faktycznych. Dlatego też błędnym jest pogląd, w myśl którego nie przyznanie małżonkowi ubezpieczonego rolnika uprawnienia z art. 10 ust. 1 pkt 2 może być zrekompensowane dobrowolnym ubezpieczeniem z art. 7 ust. 2. Małżonek rolnika spełniający kryteria, o których mowa w art. 10 ust. 1 pkt 2 ustawy może przecież nie czerpać stałego dochodu z działalności rolniczej i w takiej sytuacji nie mieści się w zakresie podmiotowym art. 7 ust. 2 ustawy. Nie mieści się także w art. 10 ust. 1 pkt 2, bo nie jest osobą najbliższą w rozumieniu tego przepisu. Jest więc, jak słusznie pisze wnioskodawca we wniosku, pozbawiony jakichkolwiek uprawnień. Wykluczenie osoby małżonka z kręgu osób najbliższych, o których mowa w art. 10 ust. 1 pkt 2, stawia tego ostatniego niewątpliwie w gorszej sytuacji w porównaniu z osobami zaliczanymi do najbliższych w tym przepisie.

2. Przechodząc do oceny zgodności kwestionowanych we wniosku przepisów art. 7 ust. 2 oraz art. 10 ust. 1 pkt 2 ustawy z przepisami konstytucyjnymi Trybunał Konstytucyjny stanął na stanowisku, że podstawą tej oceny mogą być przede wszystkim przepisy art. 1 w części wyrażającej zasadę sprawiedliwości społecznej, art. 67 ust. 1 i 2 i art. 70 ust. 2 pkt 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, pozostawionych w mocy Ustawą Konstytucyjną z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym (Dz. U. Nr 84, poz. 426). Zdaniem wnioskodawcy podstawę taką stanowi również art. 78 ust. 1 i 2 pkt 1 Konstytucji i dlatego TK musiał rozpatrzyć także zarzut o sprzeczności ustawy z tym przepisem Konstytucji. Trybunał Konstytucyjny jednak już w tym miejscu, a więc niejako na wstępie swoich rozważań na temat konstytucyjności ustawy stwierdza jego bezzasadność. Kryterium płci nie odgrywa roli ani w przepisie art. 7 ust. 2 ani w art. 10 ust. 1 pkt 2 ustawy. Uprawnionym do złożenia wniosku z art. 7 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu rolników może być tak mężczyzna, jak i kobieta. Również zakres osób uprawnionych wg. art. 10 ust. 1 pkt 2 ustawy nie zależy od ich płci. Z tego względu przedmiotowy zarzut Rzecznika Praw Obywatelskich Trybunał uznał za bezpodstawny. Nota bene Wnioskodawca nie usiłował we wniosku uzasadniać swojego stanowiska co do rzekomej niezgodności tego przepisu ustawy z art. 78 ust. 1 i 2 pkt 1 Konstytucji, ograniczając się do prostego stwierdzenia tej niezgodności. Uzasadnienia takiego nie przedstawił także na rozprawie.

Trybunał Konstytucyjny nie podzielił także zarzutu Rzecznika Praw Obywatelskich o niezgodności art. 7 ust. 2 ustawy z art. 1 i art. 67 ust. 2 Konstytucji. Przede wszystkim ze względu na przytoczoną na wstępie interpretację cytowanego przepisu nietrafny jest argument wnioskodawcy jakoby osoby, które uzyskały prawo do świadczeń w oparciu o pozarolnicze systemy ubezpieczeń, nie wchodziły w zakres podmiotowy art. 7 ust. 2 ustawy. Z ustaleń Trybunału Konstytucyjnego wynika, że osoby te mogą być podmiotami uprawnień wynikających z tego przepisu ustawy. Tym samym nie zachodzi sprzeczność z zasadami sprawiedliwości społecznej, ani zasadą równości w prawie.

Trybunał Konstytucyjny nie podzielił także twierdzenia Rzecznika Praw Obywatelskich, iż ubezpieczenie powinno być powiązane tylko z płaceniem składki, a nie ze źródłem utrzymania. Nie ma ono podstawy w obowiązującym prawie, w szczególności nie wynika z art. 1 ani z art. 70 ust. 2 pkt 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Należy tu podzielić pogląd Prokuratora Generalnego, który twierdzi, iż w sytuacji dotowania funduszu emerytalno-rentowego rolników przez budżet państwa powiązanie ubezpieczenia jedynie z faktem płacenia składki byłoby rozwiązaniem nieuzasadnionym. W ustawie budżetowej na rok 1992 w dziale “Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego Fundusz Emerytalno-Rentowy” składki od rolników stanowią kwotę 1 biliona 548 miliardów, dotacje zaś z budżetu kwotę 26 bilionów 570 miliardów. Gdy idzie o rok 1993 przewiduje się w ustawie budżetowej, że składki będą wynosić 2 biliony 193 miliardy a dotacje z budżetu 31 bilionów 140 miliardów.

Sposób finansowania ubezpieczeń społecznych rolników sprawia, iż składka ubezpieczeniowa nie jest świadczeniem ekwiwalentnym (i to w wysokim stopniu), a struktura organów ubezpieczeniowych nie pozwala jeszcze na ich samodzielną, niezależną od państwa, działalność. Budżet państwa musi więc w dużym stopniu finansować świadczenia z ubezpieczeń społecznych rolników. W takiej sytuacji, i gdy do tego oddzielną regulacją prawną tworzy się osobny system ubezpieczeń dla rolników, zasadnym jest uzależnienie prawa do świadczeń zarówno od charakteru wykonywanej pracy jak i od źródła utrzymania. Z powyższych zatem także względów Trybunał Konstytucyjny nie stwierdził niezgodności art. 7 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu rolników z art. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej w części wysławiającej zasadę sprawiedliwości społecznej.

Oceniając zgodność art. 7 ust. 2 ustawy z odpowiednimi przepisami art. 7 Konstytucji należy stwierdzić, iż powołany przepis Konstytucji zawiera normę, w myśl której organy państwa są zobowiązane do rozwoju systemu ubezpieczeń społecznych. W myśl ukształtowanego na tle tego przepisu orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego (K. 1 /88, K. 14/91) “rozwój” oznacza w tym przypadku konstytucyjną gwarancję ustawowych warunków ubezpieczenia społecznego na określonym poziomie. Równie silnie podkreśla się jednak, że powyższe twierdzenie nie oznacza zakazu modyfikacji prawa ubezpieczeń, wręcz odwrotnie - nowe zasady ustroju społecznego Rzeczypospolitej Polskiej nakazują reformę prawa ubezpieczeń społecznych po myśli tych zasad i z uwzględnieniem stopnia rozwoju gospodarczego kraju.

Ograniczając się do oceny art. 7 ust. 2 ustawy w świetle przedmiotowego przepisu Konstytucji, Trybunał Konstytucyjny doszedł do wniosku, że art. 7 ust. 2 ustawy nie zawiera rozwiązań mniej korzystnych w porównaniu z poprzednio obowiązującymi regulacjami prawnymi, w szczególności w porównaniu z ustawą z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników. Nie zachodzi zatem także z tego względu jego niezgodność z powołanymi przepisami art. 70 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej ani z art. 67 ust. 1.

W kwestii art. 10 ust. 1 pkt 2 ustawy Trybunał Konstytucyjny uznał, iż narusza on konstytucyjne zasady sprawiedliwości społecznej i równości w prawie.

Zgodnie z przyjętą linią orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego i poglądami doktryny kryteria zasady równości wymienione w art. 67 ust. 2 Konstytucji maja jedynie charakter przykładowy, a przestrzeganie samej zasady można ocenić z punktu widzenia innych, nie wyrażonych wprost w tym przepisie kryteriów. W przedmiotowej ustawie ustawodawca określa sytuację prawną osób będących osobami najbliższymi dla ubezpieczonego rolnika, rozstrzygając jednoznacznie kto jest osobą najbliższą w świetle ustawy. Kryterium oceny zachowania zasady równości stanowi więc w tym przypadku prawne pojęcie “osoby najbliższej”.

W systemie prawa polskiego funkcjonuje pojęcie osoby bliskiej a także najbliższej, przez którą rozumie się przede wszystkim małżonka. Tak jest w art. 23 i 27 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, w art. 120 § 5 Kodeksu karnego, gdzie jako osobę najbliższą w pierwszej kolejności wymienia się małżonka, oraz w art. 221 ustawy z dnia 16 września 1982 r. - Prawo spółdzielcze (Dz. U. Nr 30, poz. 210 ze zm.).

Stosownie do treści art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 10 kwietnia 1974 r. - Prawo lokalowe (Dz. U. z 1987 r. Nr 30, poz. 165 ze zm.) do osób bliskich najemcy należą tylko osoby enumeratywnie wymienione w tym przepisie, a mianowicie: wstępni, zstępni, rodzeństwo, dzieci rodzeństwa, powinowaci w tej samej linii lub stopniu, osoby przysposobione oraz ich małżonkowie i zstępni, osoby przysposabiające, osoby małoletnie przyjęte na podstawie orzeczenia sądu opiekuńczego na wychowanie, a także osoby pozostające faktycznie we wspólnym pożyciu. Definicja ta wprawdzie nie wymienia jako osoby bliskiej małżonka najemcy, ale jest oczywistym, że jest on osobą bliską ze względu na treść art. 10 ust. 3 Prawa lokalowego. Zgodnie bowiem z treścią tego przepisu oboje małżonkowie wspólnie zajmujący lokal mieszkalny z mocy prawa są jego najemcami.

Uprzywilejowana jest sytuacja małżonka w art. 931 § 1 i art. 932 Kodeksu cywilnego, bowiem gdy dziedziczy on w zbiegu z dziećmi spadkodawcy, nie może otrzymać części mniejszej niż jedna czwarta całości spadku, a gdy dziedziczy w zbiegu z rodzicami bądź rodzeństwem, bądź z rodzicami i rodzeństwem spadkodawcy jego udział wynosi połowę spadku.

W związku z powyższym należy przyjąć, iż dotychczas w polskim systemie prawa małżonek był uważany bez wątpienia za osobę najbliższą i pojęcie to należy odnieść do terminologii art. 10 ust. 2 pkt 1 ustawy.

Wprowadzając do ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników pojęcie osoby najbliższej, do której nie zalicza się małżonka ubezpieczonego rolnika, należałoby wskazać jakie względy przemawiają za takim bezpodstawnym zróżnicowaniem, lecz względów tych nie wskazano. Od pojęć ustawodawstwa zwykłego, ukształtowanych i utrwalonych w nim zasad nie powinno odstępować się bez uzasadnionych ku temu powodów.

Z przedstawionej na początku analizy treści art. 10 ust. 1 pkt 2 ustawy o ubezpieczeniu rolników wynika, iż sytuacja prawna małżonka ubezpieczonego rolnika jest gorszą przez niemożność ubiegania się o jednorazowe odszkodowanie od osób uznanych za osoby najbliższe. Położenia tego, w istocie dyskryminującego, nie rekompensuje uprawnienie z art. 7 ust. 2 ustawy ze względu na inny zakres przedmiotowy obu kwestionowanych we wniosku przepisów ustawy. Należy więc uznać, iż ustawodawca posługując się kryterium osób najbliższych dokonał wśród nich nieuzasadnionego zróżnicowania przez wykluczenie z tego kręgu małżonka ubezpieczonego rolnika. Nastąpiło tym samym naruszenie zasady sprawiedliwości społecznej i zasady równości, tj. art. 1 i art. 67 ust. 2 Konstytucji.

W kwestii zgodności art. 10 ust. 1 pkt 2 ustawy z art. 70 ust. 2 pkt 1 i 2 Konstytucji Trybunał Konstytucyjny nie podzielił argumentacji wnioskodawcy. Wykluczając osobę małżonka ubezpieczonego rolnika z kręgu uprawnionych do odszkodowania, tj. z zakresu pojęcia osób najbliższych temu rolnikowi ustawa, mimo że stanowi zawężenie zakresu podmiotowego osób mogących się ubiegać o jednorazowe odszkodowanie, nie narusza powołanych przepisów art. 70 Konstytucji z następujących względów.

Przepis art. 10 ust. 1 pkt 2 dotyczy tylko takiej sytuacji, w której następuje wypłata jednorazowego odszkodowania dla osób najbliższych ubezpieczonemu rolnikowi, które mogą podlegać innym rodzajom ubezpieczenia, a nie podlegają ubezpieczeniu na podstawie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników. To uregulowanie stanowi zatem dodatkowe ubezpieczenie osób najbliższych ubezpieczonemu rolnikowi, które doznały uszczerbku na zdrowiu przy pracy rolniczej i jako takie nie może być oceniane ani z punktu widzenia “rozwoju” ubezpieczeń ani gwarancji zachowania dotychczasowych warunków ubezpieczania.

Trybunał Konstytucyjny nie podzielił też poglądu wnioskodawcy jakoby nastąpiło naruszenie zasady państwa prawnego przez nie stosowanie przez ustawodawcę zasady właściwego konstruowania prawa i podważenie tym samym zaufania społecznego do państwa.

Niewłaściwości, które zostały podniesione we wniosku, spowodowały naruszenie art. 1 Konstytucji gdy idzie o zasadę sprawiedliwości społecznej i - osobno - art. 67 ust. 2 Konstytucji. Nie oznacza to jednak, iż każde naruszenie Konstytucji wywołuje automatycznie niezgodność z zasadą państwa prawnego. Należy też podnieść, że Rzecznik Praw Obywatelskich nie wskazał i nie uzasadnił w swym wniosku, jaka norma państwa prawnego została naruszona. Właściwe konstruowanie prawa jest kryterium zbyt ogólnym (nieokreślonym), aby w oparciu o nie formułować sąd o niezgodności z zasadą państwa prawnego.

Podnoszone przez wnioskodawcę naruszenie art. 23 i 27 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz § 2 ust. 3 uchwały nr 147 Rady Ministrów z 5 listopada 1991 r. w sprawie zasad techniki prawodawczej (MP Nr 44, poz. 310) nie stanowi niezgodności hierarchicznej norm, gdyż nie mamy w tym wypadku do czynienia z normami wyższego i niższego rzędu. Można by mówić jedynie o ich niespójności, która powinna skutkować sygnalizację Trybunału Konstytucyjnego do Sejmu RP. Ze względu jednak na uznanie art. 10 ust. 1 pkt 2 ustawy o ubezpieczeniu rolników za niezgodny z Konstytucją sygnalizacja taka jest bezprzedmiotowa.

Z powyższych powodów Trybunał Konstytucyjny na podstawie art. 1 i art. 2 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. z 1991 r. Nr 109, poz. 470) orzekł niezgodność przepisu art. 10 ust. 1 pkt 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników w części kwestionowanej z art. 1, art. 67 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, przepisów pozostawionych w mocy powołaną Ustawą Konstytucyjną z 17 października 1992 r.