Pełny tekst orzeczenia

Orzeczenie
z dnia 20 kwietnia 1993 r.
Sygn. akt (P. 6/92)


Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Przewodniczący: Sędzia TK Tomasz Dybowski

Sędziowie TK: Henryk Groszyk
Maria Łabor-Soroka
Wojciech Łączkowski
Remigiusz Orzechowski - sprawozdawca

Protokolant: Karol Radziwiłł

po rozpoznaniu w dniu 20 kwietnia 1993 r. na rozprawie sprawy z wniosku Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego z udziałem umocowanych przedstawicieli uczestników postępowania: Wnioskodawcy, Sejmu RP oraz Prokuratora Generalnego, o udzielenie odpowiedzi na następujące pytanie prawne: czy art. 85 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz. U. z 1991 r. Nr 30, poz. 127; zm.: z 1991 r. Nr 83, poz. 373; Nr 103, poz. 446 i Nr 107, poz. 464 oraz z 1992 r. Nr 91, poz. 455), wskazujący na możliwość określenia przez organ administracji w decyzji administracyjnej o podziale nieruchomości obligatoryjnych dla właściciela terminów zabudowy działek powstałych w wyniku podziału i wiążących z niedotrzymaniem tych terminów skutki, o jakich mowa w art. 29 i art. 45 tej ustawy - jest zgodny z konstytucyjnymi zasadami: ochrony własności, państwa prawnego oraz równości wobec prawa, wynikającymi z przepisów art. 7, art. 1 i art. 67 ust. 2 Konstytucji RP, utrzymanych w mocy przez art. 77 Ustawy Konstytucyjnej z dnia 17 października 1992 r.,

orzeka:

przepis art. 85 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz. U. z 1991 r. Nr 30, poz. 127; zm.: z 1991 r. Nr 83, poz. 373; Nr 103, poz. 446 i Nr 107, poz. 464 oraz z 1992 r. Nr 91, poz. 455), jest niezgodny z przepisami art. 7, art. 1 i art. 67 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, utrzymanymi w mocy przez art. 77 Ustawy Konstytucyjnej z dnia 17 października 1992 r.

Równocześnie Trybunał Konstytucyjny stwierdza, iż orzeczenie niniejsze nie jest ostateczne. Podlega, w myśl art. 7 ust. 2 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym, rozpatrzeniu przez Sejm, w terminie sześciu miesięcy od przedstawienia mu przez Trybunał Konstytucyjny niniejszego orzeczenia wraz z jego uzasadnieniem.


UZASADNIENIE


1.

a) Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, we wniosku z dnia 17 października 1992 r., zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego z następującym pytaniem prawnym:

czy art. 85 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz. U. z 1991 r. Nr 30, poz. 127 z późn. zm.), wskazujący na możliwość określenia przez organ administracji w decyzji administracyjnej o podziale nieruchomości obligatoryjnych dla właściciela terminów zabudowy działek powstałych w wyniku podziału i wiążący z niedotrzymaniem tych terminów skutki, o jakich mowa w art. 29 i art. 45 tej ustawy - jest zgodny z konstytucyjnymi zasadami: ochrony własności, państwa prawnego oraz równości wobec prawa, wynikającymi z przepisów art. 7, art. 1 i art. 67 ust. 2 Konstytucji RP, utrzymanych w mocy przez art. 77 Ustawy Konstytucyjnej z dnia 17 października 1992 r.

Pytanie to pozostaje w związku z rozpatrywaną przez Naczelny Sąd Administracyjny skargą Gminy Mońki w województwie białostockim na decyzję Wojewody Białostockiego, utrzymującą w mocy decyzję kierownika Urzędu Rejonowego w Mońkach zatwierdzającą podział określonej w tej decyzji nieruchomości oraz ustalającą, na podstawie art. 85 wspomnianej wcześniej ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r., termin zabudowy działek powstałych w wyniku podziału tej nieruchomości.

b) W ocenie Wnioskodawcy, postanowienia art. 85 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. w brzmieniu: "Art. 85. 1. Działki budowlane stanowiące własność osób fizycznych utworzone w wyniku podziału dokonanego zgodnie z przepisami i odpowiadające ustaleniom miejscowego szczegółowego planu zagospodarowania przestrzennego, powinny być zabudowane w terminie określonym w decyzji o podziale.

2. Termin, o którym mowa w ust. 1, może być przedłużony. W razie nie zachowania terminów do rozpoczęcia i zakończenia budowy stosuje się art. 29 i art. 45",
- nie dadzą się pogodzić ze wspomnianymi wyżej przepisami Konstytucji RP. Przepisy art. 85 cechuje przy tym wyjątkowa surowość sankcji za nie dotrzymanie terminu zabudowy: przeniesienie własności działki na rzecz Skarbu Państwa lub gminy za odpowiednim wynagrodzeniem (art. 29) bądź obowiązek wnoszenia dodatkowych opłat rocznych (art. 45).

c) Postanowienia art. 85 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. wywierają, w ocenie Wnioskodawcy, daleko idące skutki w sferze prawa administracyjnego wynikające z treści tego przepisu, a także w sferze prawa cywilnego. W tym ostatnim wypadku wyłączają one możliwość swobodnego rozporządzania działkami przez to, że zmuszają właściciela do ich zabudowy w ustalonym przez organ administracji terminie, a w razie braku takich możliwości oraz dla uniknięcia wynikających z tego powodu konsekwencji - do przeniesienia ich własności (zbycia) na rzecz innej osoby, posiadającej możliwości ich zabudowy. Uciążliwość dla właściciela z tego powodu jest tym większa, im większa liczba działek powstała w wyniku podziału danej nieruchomości.

Przepis art. 85 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. nie uwzględnia także faktu, iż u podstaw podziału nieruchomości nie zawsze leży zamysł właściciela natychmiastowej zabudowy nowo utworzonych działek, bądź natychmiastowego ich zbycia. Nierzadko wchodzą w tych wypadkach w grę - zabudowa sukcesywna, sukcesywne zbywanie działek bądź zamierzenia o odleglejszym horyzoncie czasowym.

Sprzeczność art. 85 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. z art. 7 Konstytucji RP polega na tym, iż nie stwarza on żadnych podstaw do wprowadzenia w drodze ustaw zwykłych tego rodzaju ograniczeń w sferze własności, konkretyzowanych w decyzjach o charakterze władczym organów administracji państwowej.

Do ustanowienia tego rodzaju ograniczeń w sferze własności nie stwarza też podstaw miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego. Z planu tego nie wynikają bowiem dla właścicieli działek powstałych w wyniku podziału nieruchomości żadne obowiązki, tym bardziej że podział nieruchomości na działki dochodzi do skutku w wyniku jego wniosku. Jest wyrazem jego woli i stanowi przejaw korzystania z przysługującego mu prawa zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa.

d) Przypisując przepisowi art. 85 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. niezgodność z art. 1 Konstytucji RP proklamującym zasadę państwa prawnego - Wnioskodawca stoi na stanowisku, iż w myśl tej zasady uprawnienia organów państwowych do władczego wkraczania w sferę praw obywateli wynikać powinny z jasnych i jednoznacznie sformułowanych przepisów ustawowych. Tymczasem warunkowi temu nie odpowiada przepis art. 85. Zamieszczony w rozdziale ustawy obejmującym przepisy przejściowe i końcowe, wyposaża organy administracji rządowej w uprawnienia do ustalania wiążącego terminu zabudowy działek w decyzjach o podziale nieruchomości. Tymczasem przepisy ustawy dotyczące podziału nieruchomości (art. 10) nie zawierają jakiejkolwiek wzmianki dotyczącej zabudowy działek powstałych w wyniku podziału nieruchomości. W konsekwencji przepis art. 85, posiadający cechy przepisu kompetencyjnego, przesądza o materialno-prawnej sytuacji obywateli.

e) Wreszcie, w ocenie Wnioskodawcy, przepis art. 85 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. pozostaje w sprzeczności z art. 67 ust. 2 Konstytucji RP. Ustala on bowiem obowiązek określenia terminu zabudowy działek jedynie w wypadku dokonania podziału nieruchomości na działki budowlane w postępowaniu administracyjnym. Nie dotyczy natomiast działek powstałych w wyniku podziału nieruchomości w postępowaniu sądowym. Stawia to pod tym względem w jednoznacznie nierównej sytuacji właścicieli działek powstałych w wyniku podziału nieruchomości w postępowaniu administracyjnym w stosunku do właścicieli działek powstałych w wyniku podziału nieruchomości w postępowaniu sądowym.

2.

Do sprawy konstytucyjności art. 85 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r., jako uczestnik postępowania, ustosunkował się Prokurator Generalny.

Podzielił on stanowisko Wnioskodawcy co do niezgodności tego przepisu z art. 7, art. 1 i art. 67 ust. 2 Konstytucji RP.

W ocenie Prokuratora Generalnego art. 85 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r., stwarzając podstawę prawną do ustalania, w drodze decyzji administracyjnej, terminu zabudowy działek budowlanych powstałych w wyniku podziału nieruchomości i to pod rygorem określonym w ust. 2 tego przepisu, narusza konstytucyjną zasadę ochrony własności. Wyłącza bowiem swobodę właściciela w rozporządzaniu rzeczą własną. Tymczasem z art. 7 Konstytucji RP wynika dla ustawodawcy zwykłego obowiązek zgodnego z tą zasadą kształtowania w ustawach treści prawa własności.

Uznając przepis art. 85 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. za niezgodny także z postanowieniami art. 1 i art. 67 ust. 2 - Prokurator Generalny podzielił także stanowisko Wnioskodawcy co do przesłanek tej niezgodności.

3.

Nie będąc uczestnikiem postępowania, na prośbę Trybunału Konstytucyjnego, w sprawie niniejszej wypowiedział się także Minister Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa.

Minister zwrócił przede wszystkim uwagę, iż podział nieruchomości na dziatki budowlane uzależniony jest, w myśl art. 10 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r., od zgodności z ustaleniami miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Bowiem u podstaw podziału nieruchomości na cele budowlane leży dążenie do umożliwienia realizacji tego planu. W konsekwencji tego nowo utworzone działki muszą być przeznaczone na cele budownictwa określone w tym planie. Muszą zatem m.in. swoją wielkością i kształtem umożliwiać realizację celów wynikających z miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. W tym sensie ustalenia tego planu wiążą właściciela nieruchomości.

Podział nieruchomości na działki budowlane odpowiadające ustaleniom miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dokonywany jest przy tym wyłącznie na wniosek właściciela nieruchomości. Do niego należy zatem z jednej strony decyzja co do podziału nieruchomości na działki budowlane, z drugiej zaś strony poddanie się rygorom wynikającym z treści art. 85 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. Podział nieruchomości na działki budowlane powinien, w ocenie Ministra Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa, następować z chwilą skonkretyzowania po stronie właściciela zamysłu zabudowy nowo utworzonych działek, bądź zbycia ich na cele budowlane. Podział nieruchomości, gdy właściciel nie zamierza w najbliższym czasie zabudować nowo utworzonych działek we własnym zakresie, ani też zbyć takich działek na cele budowlane podważałby sens podziału. Za takim rozumieniem art. 85 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. przemawia okoliczność, iż do czasu podziału nieruchomości właściciel nie doznaje żadnych ograniczeń w korzystaniu z nieruchomości. Może bez ograniczeń pobierać z niej pożytki i rozporządzać nieruchomością.

4.

Na rozprawie uczestnicy postępowania podtrzymali zajęte wcześniej stanowiska, udzielając jedynie dodatkowych, szczegółowych wyjaśnień w tym zakresie. Przedstawiciel Sejmu, w przedstawionych ustnych wyjaśnieniach stwierdził, iż w aktach dotyczących postępowania ustawodawczego w Sejmie brak jest jakiejkolwiek wzmianki pozwalającej na ustalenie motywów, jakie legły u podstaw rozstrzygnięcia przyjętego w art. 85 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. Oceniając zaś ten przepis pod względem prawnym podzielił stanowisko Wnioskodawcy i Prokuratora Generalnego w kwestii konstytucyjności tego przepisu.

5.

a) Ustosunkowując się do sprawy konstytucyjności przepisu art. 85 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. Trybunał Konstytucyjny odniósł się w pierwszej kolejności do istoty (charakteru) prawa własności. W rozstrzyganej bowiem sprawie problemem podstawowym jest dopuszczalność ustanawiania w ustawach zwykłych norm prawnych ograniczających, w określonym zakresie, uprawnienia właściciela wypływające z prawa własności, a w konsekwencji - także zakres ochrony tego prawa. Trybunał Konstytucyjny uczynił to w nawiązaniu do zajętego w tej kwestii stanowiska we wcześniejszym swoim orzeczeniu, mianowicie w orzeczeniu z dnia 28 maja 1991 r., w sprawie oznaczonej sygn. akt K. 1/91.

W ocenie Trybunału Konstytucyjnego treść przepisu art. 7 Konstytucji RP jest niewątpliwie wyrazem dążenia ustrojodawcy do umacniania prawa własności oraz ochrony tego prawa w naszym systemie prawnym. Znajduje to swój wyraz w rozwiązaniach przyjętych tak w Konstytucji jak i w znajdujących w niej swoje oparcie przepisach ustaw zwykłych odnoszących się do prawa własności. Ocena tych rozwiązań prowadzi do wniosku, iż prawo własności traktowane jest w naszym systemie prawnym jako prawo podmiotowe o najszerszej treści i w porównaniu z innymi prawami - jako prawo najsilniejsze w stosunku do rzeczy. Zarazem wszak nie jest prawem absolutnym (ius infinitum), a więc prawem niczym w swojej treści nie ograniczonym. Przeciwnie - do istoty tego prawa należą - z jednej strony swoboda korzystania z rzeczy własnej (pobierania z niej pożytków i rozporządzania rzeczą własną - art. 140 kc), z drugiej zaś strony pewne ograniczenia tej swobody, stanowiące swoistą granicę istoty prawa własności, a w konsekwencji - także granicę ochrony tego prawa.

Pojmowanie bowiem prawa własności jako prawa absolutnego do rzeczy prowadziłoby w wielu wypadkach do naruszenia interesów innych podmiotów. Mogłoby obrócić się także przeciwko samym właścicielom rzeczy. Stąd też sprawa pewnych ograniczeń w korzystaniu z rzeczy własnej zyskała aprobatę w nauce prawa oraz znalazła odzwierciedlenie w przepisach prawa, w tym w przepisach ustawy zasadniczej.

Gdy chodzi o rozstrzygnięcia o znaczeniu podstawowym, dotyczące istoty (charakteru) prawa własności oraz zakresu ochrony tego prawa, znajdujemy je przede wszystkim w art. 7 i art. 1 Konstytucji RP. Pierwszy z nich proklamuje zasadę pełnej ochrony prawa własności, a zatem swobody korzystania z rzeczy (pobierania z niej pożytków i rozporządzania rzeczą), drugi zaś proklamujący zasadę państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej, zawierający w sobie m.in. zasadę dobra ogółu (interesu ogólnego) stwarza podstawę do ograniczeń tej swobody z punktu widzenia interesu ogólnego.

W konsekwencji tego co zostało powiedziane wyżej, Konstytucja RP, proklamując w art. 7 zasadę pełnej ochrony własności wyrażającą się w swobodzie korzystania z rzeczy własnej, nie wyklucza możliwości ustanawiania określonych ograniczeń tej swobody gdy wymaga tego interes ogólny. Przy czym Konstytucja, jako ustawa zasadnicza, nie tylko nie musi, ale i nie powinna kwestii tych normować w sposób szczegółowy. Zgodnie z ugruntowaną w tej mierze praktyką prawotwórczą Konstytucja normuje te kwestie jedynie w sposób ogólny, zaś kwestie szczegółowe normują, mające swoje oparcie w Konstytucji, ustawy zwykłe.

Granice swobody korzystania z rzeczy własnej, a w konsekwencji także granice ochrony własności, stanowią niewątpliwie swoiste ograniczenie właściciela. Nie mogą być wszak utożsamiane z ograniczeniami rzeczywistymi, ustanowionymi na rzecz konkretnie oznaczonych osób trzecich, takimi, jak służebności, użytkowanie, najem czy dzierżawa. Ich celem i sensem jest ustalanie jedynie, w interesie ogólnym, granic swobodnego korzystania z rzeczy własnej. Przykładem takich ograniczeń mogą być przepisy Kodeksu cywilnego nakazujące uwzględnienie społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa oraz zasad współżycia społecznego przy wykonywaniu prawa własności, przepisy tego Kodeksu określane mianem prawa sąsiedzkiego, niektóre przepisy o ochronie środowiska, o planowaniu przestrzennym, Prawa budowlanego, Prawa wodnego, o ochronie dóbr kultury i inne.

Ustalenie granic swobody korzystania z rzeczy własnej, a w konsekwencji i granic ochrony prawa własności jest przeciwstawieniem się pojmowania prawa własności jako prawa absolutnego.

b) Przechodząc do oceny konstytucyjności przepisu art. 85 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. należy zgodzić się przede wszystkim z Wnioskodawcą i Prokuratorem Generalnym, iż przepis ten wprowadza istotne ograniczenia uprawnień właścicieli działek budowlanych, o których mowa w tym przepisie, tak w sferze prawa administracyjnego, jak też w sferze prawa cywilnego.

Ograniczenia w sferze prawa administracyjnego wynikają z faktu, iż w razie nie dotrzymania ustalonego przez organ administracji terminu zabudowy działki w grę wchodzą skutki przewidziane w art. 85 ust. 2. W sferze prawa cywilnego - ograniczenia te wyłączają natomiast swobodę korzystania z rzeczy własnej, zwłaszcza gdy przyjąć założenie Wnioskodawcy, iż woli podziału nieruchomości na działki budowlane nie zawsze towarzyszy wola jej właściciela zabudowy bądź zbycia nowo utworzonych działek bezpośrednio po dokonaniu podziału nieruchomości.

W tych ograniczeniach uprawnień właściciela działek wypływających z prawa własności Wnioskodawca i Prokurator Generalny upatrują niezgodności art. 85 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. z art. 7 Konstytucji RP. Podzielając ten pogląd, w ocenie Trybunału Konstytucyjnego, niekonstytucyjność tego przepisu wynika także z innych jeszcze względów.

Przede wszystkim z treści przepisu art. 85 wspomnianej ustawy wynika, iż obowiązek zabudowy nowo utworzonych działek budowlanych wynika wprost z ustawy, a jedynie termin zabudowy pozostawiony został do rozstrzygnięcia w decyzji administracyjnej o podziale nieruchomości. Przepis art. 85 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. nie określa jednak równocześnie jakichkolwiek przesłanek materialno-prawnych przesądzających o obowiązku i terminie zabudowy takich działek. W przepisie tym nie można w szczególności dopatrzeć się jakiejkolwiek wskazówki, iż sprawę zabudowy i terminu zabudowy nowo utworzonych działek wiąże się z jakimkolwiek interesem ogólnym, usprawiedliwiającym ingerencję organu administracji państwowej w sferę prawa własności, o czym była szeroko mowa we wcześniejszych rozważaniach na temat istoty i charakteru prawa własności. Odwołanie się art. 85 do planu zagospodarowania przestrzennego jako przesłanki dopuszczającej podział nieruchomości na działki budowlane nic pod tym względem nie zmienia, jako że z planów tych, w ich obecnym kształcie, nie wynikają jakiekolwiek obowiązki zabudowy omawianych tu działek, jakkolwiek plany te w szerokim zakresie uwzględniają w swoich rozstrzygnięciach interes ogólny.

Nie można w związku z tym zgodzić się też ze stanowiskiem Ministra Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa, iż podział nieruchomości na działki budowlane powinien nastąpić z chwilą podjęcia przez jej właściciela decyzji o zabudowie nowo utworzonych działek bądź o zbyciu ich na cele budowlane bezpośrednio po dojściu do skutku podziału nieruchomości. W ocenie Ministra podział nieruchomości na działki budowlane w innych warunkach pozbawiony byłby sensu. Stanowisko Ministra Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa nie znajduje niestety swojego oparcia ani w przepisach o podziale nieruchomości, ani o planowaniu przestrzennym.

W konsekwencji należy uznać, iż przepis art. 85 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. pozostaje w sprzeczności z art. 7 Konstytucji RP na skutek ograniczeń, jakie pociąga za sobą w sferze uprawnień właścicieli działek budowlanych powstałych w wyniku podziału nieruchomości wypływających z prawa własności.

Przepis art. 85 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. pozostaje w sprzeczności z art. 7 Konstytucji RP także z tego powodu, iż dopuszczając do ustalania terminów rozpoczęcia i zakończeń zabudowy nowo utworzonych działek budowlanych bez określenia jakichkolwiek przesłanek materialno-prawnych, które przesądzałyby o tych terminach, stwarza stan niepewności po stronie właścicieli tych działek co do ich uprawnień do rzeczy własnej oraz ogranicza możliwości obrony swoich praw wynikających z prawa własności.

Trybunał Konstytucyjny podzielił również stanowisko Wnioskodawcy i Prokuratora Generalnego co do tego, iż uprawnienia organów państwowych do władczego wkraczania w sferę praw obywateli wynikać powinny z jasnych i jednoznacznych w swojej treści przepisów ustawowych, jak też co do tego, iż przepis art. 85 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. nie spełnia tych warunków, przez co pozostaje w sprzeczności z art. 1 Konstytucji RP.

Mylący przede wszystkim co do stanu prawnego wynikającego z tego przepisu jest fakt zamieszczenia go w rozdziale ustawy obejmującym przepisy przejściowe i końcowe, mimo iż przepis ten, ze względu na swoją treść, nie może być zaliczony do tej kategorii przepisów. Ustala on obowiązek zabudowy wymienionych w nim działek budowlanych w terminie określonym przez organ administracji rządowej w decyzji o podziale nieruchomości na działki budowlane. Tymczasem przepisy o podziale nieruchomości (art. 10 omawianej ustawy) pomijają tę kwestię milczeniem.

Ten nie dość klarowny pod względem legislacyjnym sposób rozstrzygnięcia przez art. 85 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. kwestii zabudowy działek budowlanych, uzasadnia zarzut Wnioskodawcy co do niezgodności tego przepisu z art. 1 Konstytucji RP.

Trybunał Konstytucyjny podzielił również pogląd Wnioskodawcy i Prokuratora Generalnego co do niezgodności przepisów art. 85 omawianej ustawy z art. 67 ust. 2 Konstytucji RP przez to, iż stawia w jednoznacznie nierównej sytuacji właścicieli działek budowlanych powstałych w wyniku podziału nieruchomości w drodze postępowania sądowego.

Reasumując, z powodów przedstawionych wyżej, należało orzec jak następuje.