Pełny tekst orzeczenia

748/II/B/2014

POSTANOWIENIE
z dnia 13 maja 2009 r.
Sygn. akt Ts 289/07

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Marek Kotlinowski,

po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej P.G. w sprawie zgodności:
1) art. 4011 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) z art. 2, art. 32, art. 45 ust. 1, art. 176 ust. 1 i 2 oraz art. 190 ust. 4 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;
2) art. 406 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) z art. 32, art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji;
3) art. 407 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) z art. 7, art. 45 ust. 1 i art. 190 ust. 3 Konstytucji;
4) art. 412 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) z art. 2, art. 45 ust. 1, art. 176 ust. 1 i art. 190 ust. 4 Konstytucji;
5) art. 2 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 80, poz. 538) z art. 2, art. 32 ust. 1 i art. 190 ust. 4 Konstytucji,

p o s t a n a w i a:

odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

UZASADNIENIE

W skardze konstytucyjnej zarzucono, że art. 4011 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) jest niezgodny z art. 2, art. 32, art. 45 ust. 1, art. 176 ust. 1 i 2 oraz art. 190 ust. 4 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, art. 406 k.p.c. jest niezgodny z art. 32, art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji, art. 407 § 2 k.p.c. jest niezgodny z art. 7, art. 45 ust. 1 i art. 190 ust. 3 Konstytucji, art. 412 § 2 k.p.c. jest niezgodny z art. 2, art. 45 ust. 1, art. 176 ust. 1 i art. 190 ust. 4 Konstytucji, a art. 2 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 80, poz. 538) jest niezgodny z art. 2, art. 32 ust. 1 i art. 190 ust. 4 Konstytucji. Zdaniem skarżącego art. 401 k.p.c. nie realizuje gwarancji prawa do sądu, w szczególności prawa do sądu właściwego i prawa do co najmniej dwuinstancyjnego postępowania w sytuacji, gdy o dopuszczalności wznowienia postępowania orzeka Sąd Najwyższy. Niekonstytucyjność art. 406 k.p.c. polega na tym, że prowadzi to do nieuzasadnionego zróżnicowania praw strony w postępowaniu, w zależności od tego, przed którym sądem toczy się postępowanie. W szczególności przepis ten nie gwarantuje prawa do zażalenia, gdy postępowanie toczy się przed Sądem Najwyższym. Z kolei art. 407 § 2 k.p.c. nie określa skutków wyroku Trybunału Konstytucyjnego w sytuacji, gdy termin utraty mocy obowiązującej zakwestionowanej ustawy i termin wejścia w życie nowelizacji po orzeczeniu Trybunału nie pokrywają się. Przez takie zaniechanie skarżący traci prawo do sprawiedliwego procesu i prawo do spodziewanego działania zgodnie z prawem organów władzy publicznej. Niezgodność art. 412 § 2 k.p.c. z Konstytucją polega na tym, że przepis ten nie gwarantuje prawa do sprawiedliwego procesu, gdy skargę o wznowienie postępowania rozpatruje Sąd Najwyższy jako sąd pierwszej instancji. W szczególności przepis ten nie przewiduje możliwości pozytywnego rozpatrzenia skargi o wznowienie przez Sąd Najwyższy przez uchylenie wyroku i przekazanie sprawy sądowi pierwszej instancji. Sąd Najwyższy może jedyne zmienić wyrok, jednak w sprawie o odszkodowanie wymaga to określenia wysokości odszkodowania, czego Sąd Najwyższy, sprawujący jedynie nadzór judykacyjny, zrobić nie może. Ponadto, orzeczenie Sądu Najwyższego nie podlega zaskarżeniu. Skarżący podkreśla, że art. 406, art. 407 i art. 414 k.p.c. nie przewidują takiej sytuacji, w której wznowienie postępowania następuje wskutek złożenia skargi na podstawie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego. Odnośnie do art. 2 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny skarżący podnosi, że nie gwarantuje on prawa do wznowienia postępowania po wyroku Trybunału Konstytucyjnego, natomiast prawo takie na mocy wyroku wydanego w sprawie SK 14/05 zostało przyznane osobie składającej skargę konstytucyjną. Prowadzi to do nieuzasadnionego zróżnicowania w zakresie art. 190 ust. 4 Konstytucji. W sumie zaskarżone przepisy pozbawiły skarżącego prawa do odwołania, do sprawiedliwego procesu, do właściwego sądu i do równego traktowania.
Skarga została złożona na podstawie następującego stanu faktycznego.
Wyrokiem z 29 października 2002 r. (sygn. akt II UKN 446/01) Sąd Najwyższy oddalił kasację skarżącego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 30 marca 2001 r., oddalającego apelację od wyroku Sądu Okręgowego oddalającego powództwo o rentę wyrównawczą. Podstawą oddalenia powództwa było przedawnienie roszczenia. W związku z zapadłymi orzeczeniami skarżący złożył skargę konstytucyjną, kwestionując m.in. zgodność art. 4 pkt 3 i art. 31 ustawy z dnia 24 maja 1990 r. o zmianie niektórych przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym (Dz. U. Nr 36, poz. 206, ze zm.) z art. 2 i art. 32 ust. 1 Konstytucji. Postępowanie w tej sprawie zostało umorzone postanowieniem Trybunału Konstytucyjnego z 14 grudnia 2004 r. (SK 29/03, OTK ZU nr 11/A/2004, poz. 124). Po wydaniu przez Trybunał Konstytucyjny w dniu 1 września 2006 r. wyroku w sprawie o sygnaturze SK 14/05 skarżący wniósł do Sądu Najwyższego skargę o wznowienie postępowania zakończonego wyrokiem Sądu Najwyższego z 29 października 2002 r. Sąd Najwyższy wyrokiem z 4 lipca 2007 r. (sygn. akt II UO 1/07) oddalił skargę. W uzasadnieniu wyroku Sąd Najwyższy stwierdził, że w sprawie nie zostały spełnione przesłanki wznowienia postępowania, o których mowa w art. 190 ust. 4 Konstytucji oraz art. 4011 k.p.c. Wskazany jako podstawa wznowienia postępowania wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 1 września 2006 r. stwierdził niezgodność z Konstytucją art. 442 § 1 k.c. zdanie drugie, tymczasem zapadłe względem skarżącego orzeczenia za podstawę miały art. 442 § 1 zdanie pierwsze.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Skarga konstytucyjna jest szczególnym środkiem kontroli konstytucyjności prawa. Jej specyfika polega na tym, że skarżący może kwestionować zgodność z Konstytucją jedynie tych przepisów, które znalazły w jego sprawie zastosowanie i mogą być źródłem naruszenia jego konstytucyjnych praw. Wniosek skarżącego o zbadanie zgodności wskazanego aktu normatywnego z Konstytucją może być rozpoznany, o ile spełnione są wymogi określone w art. 79 ust. 1 Konstytucji oraz art. 46-49 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.). Wskazane przepisy formułują m.in. wymóg wskazania sposobu naruszenia konstytucyjnych wolności lub praw, którego źródłem mają być zaskarżone przepisy. Przepisy aktu normatywnego mogą być przedmiotem skargi konstytucyjnej, o ile stanowiły one podstawę ostatecznego orzeczenia w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji.
Skarżący jako ostateczne orzeczenie o swoich konstytucyjnych prawach wskazuje wyrok Sądu Najwyższego z 4 lipca 2007 r. (sygn. akt II UO 1/07). Wśród zaskarżonych przepisów skarżący wymienia m.in. art. 406, art. 412 § 2 k.p.c i art. 2 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny. Należy stwierdzić, że przepisy te nie stanowiły podstawy wskazanego wyżej orzeczenia, nie mogą więc one stanowić przedmiotu skargi konstytucyjnej. Podstawą wyroku Sądu Najwyższego był art. 4011 k.p.c. i art. 190 ust. 4 Konstytucji. Sąd Najwyższy oddalił skargę o wznowienie postępowanie, gdyż stwierdził, że w sprawie nie występuje przesłanka określona w tych przepisach – przepis uznany przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z Konstytucją nie stanowił podstawy zapadłych względem skarżącego rozstrzygnięć. Przedmiotem postępowania i wyrokowania nie było więc ponowne rozpoznanie sprawy skarżącego o rentę wyrównawczą. Sąd Najwyższy nie stosował odpowiednio przepisów k.p.c. w tym zakresie ani nie rozważał problemu odpowiedniego stosowania przepisów o postępowaniu przed sądem pierwszej instancji (art. 406 k.p.c.), nie rozważał też kwestii ewentualnej zmiany bądź uchylenia prawomocnego orzeczenia (art. 412 § 2 k.p.c.) lub zastosowania względem skarżącego art. 2 ustawy z 16 lutego 2007 r. i wymienionych w nim przepisów. Przepisy te nie mogły więc być źródłem naruszenia konstytucyjnych praw skarżącego w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji. Ze względu na indywidualny charakter skargi konstytucyjnej podstawą skargi nie mogą być zarzuty niekonstytucyjności sformułowane abstrakcyjnie – w oderwaniu od sytuacji prawnej skarżącego, ukształtowanej orzeczeniem organu władzy lub administracji publicznej.
Wskazana podstawa odmowy dotyczy również żądania zbadania konstytucyjności art. 407 § 2 k.p.c. Należy podkreślić, że podstawą oddalenia skargi o wznowienie w niniejszej sprawie nie było złożenie jej po terminie, lecz uznanie, że przepis stanowiący podstawę prawomocnego wyroku sądu nie został przez Trybunał Konstytucyjny uznany za niezgodny z Konstytucją.
Skarżący zarzuca, że art. 412 § 2 k.p.c. nie przewiduje możliwości pozytywnego rozpatrzenia skargi o wznowienie przez Sąd Najwyższy przez uchylenie dotychczasowego wyroku i przekazanie sprawy sądowi niższej instancji. W przypadku skarżącego nie doszło do pozytywnego rozpatrzenia skargi o wznowienie postępowania, więc wskazana wyżej dyspozycja nie mogła być podstawą rozstrzygnięcia. Skutkuje to niedopuszczalnością skargi konstytucyjnej ze wskazanych wyżej przyczyn. Ponadto, przedmiotowy zarzut należy uznać za oczywiście bezzasadny, gdyż formułując go, skarżący pominął normatywną treść art. 414 § 4 k.p.c. W myśl tego przepisu Sąd Najwyższy orzeka tylko dopuszczalności wznowienia postępowania, a następnie rozpoznanie sprawy przekazuje sądowi drugiej instancji.
Podstawą skargi konstytucyjnej nie mogą być zarzuty kierowane względem art. 4011 k.p.c. Skarżący wychodzi z założenia, że prawo do wznowienia postępowania, o którym mowa w art. 190 ust. 4 Konstytucji powinno być ukształtowane z uwzględnieniem wszystkich gwarancji, o których mowa w art. 45 ust. 1 i art. 78 Konstytucji. Założenie takie nie znajduje jednak podstaw w normatywnej treści Konstytucji. Prawo do wznowienia postępowania z art. 190 ust. 4 i prawo do sądu są dwoma odrębnymi publicznymi prawami konstytucyjnymi, których zakres przedmiotowy jest różny. W przypadku prawa do wznowienia zakres ten jest szerszy niż w przypadku prawa do sądu i dotyczy również wznowienia postępowań pozasądowych. Ponadto, utożsamianie gwarancji prawa do sądu i gwarancji prawa do wznowienia postępowania przed sądem jest niezasadne. Z art. 190 ust. 4 Konstytucji wynika możliwość wznowienia postępowania, równocześnie przepis ten wskazuje na szczególny charakter postępowania wznowieniowego. Przedmiotem tego postępowania jest kontrola prawomocnego orzeczenia sądu lub innego organu władzy publicznej. Prawomocność jest jedną z wartości konstytucyjnie chronionych, znajdujących swe umocowanie tak w prawie do sądu (prawo do rozstrzygnięcia), jak i w zasadzie pewności prawa (por. postanowienie TK z 5 marca 2008 r., SK 95/06, OTK ZU nr 2/A/2008, poz. 35). Zmiana prawomocnego orzeczenia powoduje zmianę sytuacji prawnej nie tylko osoby, która takiej zmiany się domaga, ale również innych uczestników postępowania. Zmiana prawomocnego orzeczenia powinna, więc stanowić ultima ratio i następować jedynie w sytuacji, gdy jest to konieczne dla ochrony innych konstytucyjnych wartości. Z powyższego wynika, że postępowanie wznowieniowe ma charakter nadzwyczajny i dlatego nie można do niego automatycznie stosować wszystkich konstytucyjnych gwarancji prawa do sądu. Sądowe gwarancje rozpoznania skargi o wznowienie postępowania powinny być natomiast adekwatne do celu wynikającego z art. 190 ust. 4 Konstytucji. Ustawodawca, konkretyzując art. 190 ust. 4, nie zawsze musi zagwarantować dwuinstancyjny charakter postępowania wznowieniowego. Twierdzenie, w myśl którego postępowanie o wznowienie postępowania, jeżeli toczy się przed sądem musi spełniać wszystkie standardy z art. 45 ust. 1 i art. 78 Konstytucji jest oczywiście bezzasadne. W szczególności dotyczy to żądania rozpoznania sprawy w dwuinstancyjnym postępowaniu. Dwuinstancyjność taka może być konieczna, jednak zależy to od rodzaju czynności, które powinny być przedmiotem kontroli i które powinny być podjęte przez sąd oceniający dopuszczalność wznowienia. W niniejszej sprawie Sąd Najwyższy odmówił wznowienia, wskazując, że zapadłe w sprawie orzeczenia nie były wydane na podstawie przepisu uznanego wcześniej za niekonstytucyjny. Skarżący w żaden sposób nie uprawdopodobnił, że dla zagwarantowania prawidłowości wydania orzeczenia konieczne są przywoływane przez niego gwarancje.
Należy zgodzić się ze skarżącym, że polski system prawa nie określa wprost skutków wyroku Trybunału Konstytucyjnego w sytuacji, gdy Trybunał odracza utratę mocy obowiązującej przepisu uznanego za niezgodny z Konstytucją. Dotyczy to również sytuacji, w której utrata mocy niekonstytucyjnego przepisu następuje nie na skutek upływu wskazanego w wyroku okresu, lecz na skutek uchylenia go przez ustawodawcę. Zarzuty te dotyczą jednak braku odpowiedniej regulacji konstytucyjnej, a nie ustawowej. Zarzuty tego rodzaju odnoszą się w szczególności do art. 190 Konstytucji. Ocena tego rodzaju zarzutów nie może zostać dokonana w trybie kontroli konstytucyjności norm. Wskazane przez skarżącego wątpliwości były przedmiotem zainteresowania Trybunału Konstytucyjnego. Na marginesie należy jedynie zauważyć, że prawo do wznowienia postępowania, o którym mowa w art. 190 ust. 4 Konstytucji, nie ma charakteru absolutnego. Może ono podlegać ograniczeniu m.in. w sytuacji, gdy następuje odroczenie utraty mocy obowiązującej przepisu uznanego przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z Konstytucją (por. postanowienie TK z 3 lutego 2004 r., SK 12/02, OTK ZU nr 2/A/2004, poz. 11; wyrok TK z 10 grudnia 2002 r., P 6/02, OTK ZU nr 7/A/2002, poz. 91).

Mając powyższe na względzie, należało orzec jak w sentencji.