Pełny tekst orzeczenia

821/II/B/2014

POSTANOWIENIE
z dnia 3 listopada 2011 r.
Sygn. akt Ts 172/11

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Adam Jamróz,

po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej Eko Dom Niemyjski spółka jawna z siedzibą w Wołominie o zbadanie zgodności:
1) art. 112 ust. 3 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594, ze zm.),
2) art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2010 r. Nr 7, poz. 45) z
art. 2, art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1, art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

p o s t a n a w i a:

odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

UZASADNIENIE

W skardze konstytucyjnej wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 6 czerwca 2011 r. (data nadania) Eko Dom Niemyjski spółka jawna z siedzibą w Wołominie (dalej: skarżąca) wystąpiła o stwierdzenie niezgodności art. 112 ust. 3 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594, ze zm.; dalej: ustawa o kosztach sądowych) oraz art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2010 r. Nr 7, poz. 45; dalej: ustawa z 2009 r.) z art. 2, art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1, art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji.
Zgodnie z art. 112 ust. 3 ustawy o kosztach sądowych, jeżeli wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych złożony przed upływem terminu do opłacenia pisma – podlegającego opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej, obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu sporu lub wartości przedmiotu zaskarżenia, wniesionego przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego – został oddalony, tygodniowy termin do opłacenia pisma biegnie od dnia doręczenia stronie postanowienia, a gdy postanowienie zostało wydane na posiedzeniu jawnym – od dnia jego ogłoszenia. Jeżeli jednak o zwolnieniu od kosztów sądowych orzekał sąd pierwszej instancji, a strona wniosła zażalenie w przepisanym terminie, termin do opłacenia pisma biegnie od dnia doręczenia stronie postanowienia oddalającego zażalenie, a jeżeli postanowienie sądu drugiej instancji zostało wydane na posiedzeniu jawnym – od dnia jego ogłoszenia. Powyższy przepis jest odstępstwem od reguły wyrażonej w art. 112 ust. 2 ustawy o kosztach, zgodnie z którą jeżeli wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych zgłoszony przed upływem terminu do opłacenia pisma został prawomocnie oddalony, przewodniczący wzywa stronę do opłacenia złożonego pisma na podstawie art. 130 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.). Takie brzmienie art. 112 ust. 2 ustawy o kosztach zostało nadane art. 3 pkt 5 ustawy z 2009 r. i obowiązuje od 19 kwietnia 2009 r., o czym stanowi art. 4 ust. 2 ustawy z 2009 r.
Zdaniem skarżącej ustawodawca w sposób nierówny traktuje sytuację podmiotów reprezentowanych przez pełnomocników profesjonalnych w zależności od tego, czy złożono wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych (art. 32 ust. 1 Konstytucji). W sytuacji nieopłacenia pisma zawierającego środek zaskarżenia sąd wezwie pełnomocnika do uzupełnienia należnej opłaty. W sytuacji zaś, gdy pełnomocnik złoży wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych, a sąd odmówi zwolnienia, brak uiszczenia opłaty od środka zaskarżenia (np. apelacji) spowoduje jej odrzucenie (bez wzywania do wniesienia stosownej opłaty).
W skardze konstytucyjnej podniesiono także, że art. 112 ust. 3 ustawy o kosztach nie jest zgodny z art. 2 Konstytucji, gdyż – przede wszystkim – dotyczy kwestii niemieszczącej się w celu, dla którego została uchwalona ustawa o kosztach sądowych, a zatem jest sprzeczny z art. 1 tej ustawy.
Dalsze wątpliwości konstytucyjne skarżącej odnoszą się do naruszenia przez art. 112 ust. 3 ustawy o kosztach przysługującego skarżącej prawa do sądu oraz prawa zaskarżalności. Wprowadzona ustawą z 2009 r. zmiana brzmienia art. 112 ustawy o kosztach pozbawia strony – zgodnie z twierdzeniami skarżącej – prawa do rozpoznania ich sprawy przez sąd drugiej instancji. Co więcej, taka zmiana reguł proceduralnych nie była – w świetle tendencji liberalizacji reguł postępowania – przewidywalna.
W ocenie skarżącej art. 4 ust. 2 ustawy z 2009 r. narusza zasadę niedziałania prawa wstecz oraz zasadę przewidywalności reguł procesowych, przez co ogranicza przysługujące skarżącej prawo do sądu, prawo zaskarżalności orzeczeń wydanych przez sąd w pierwszej instancji i zasadę dwuinstancyjności. Co więcej, ustawodawca, uchylając art. 1302 § 3 i 4 k.p.c. ustawą z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 234, poz. 1571; dalej: ustawa z 2008 r.), inaczej uregulował kwestie intertemporalne i określił, że „nowelizacja obejmuje dopiero postępowania inicjowane w przyszłości”. Ustawodawca nie może więc – według skarżącej – zaostrzając przepisy formalne odnośnie do apelacji, wprowadzać przepisów odmiennych, nakazujących stosowanie nowej regulacji od chwili jej wejścia w życie, w szczególności do toczących się już postępowań.
Powyższe zarzuty zostały sformułowane w związku z następującym stanem faktycznym. Wyrokiem z 19 maja 2010 r. Sąd Okręgowy WarszawaPraga w Warszawie – Wydział X Gospodarczy zasądził od skarżącej na rzecz powoda kwotę 200 000 zł, w całości uwzględniając żądania pozwu (sygn. akt X GC 64/08). Wraz z apelacją skarżąca wniosła o zwolnienie jej w całości od ponoszenia kosztów postępowania sądowego. Postanowieniem z 12 lipca 2010 r. Sąd ten oddalił wniosek skarżącej. Wniesione zażalenie zostało oddalone postanowieniem Sądu Apelacyjnego w Warszawie – Wydział I Cywilny z 21 września 2010 r., doręczonym skarżącej 29 września 2010 r. W związku z upływem 6 października 2010 r. terminem do uiszczenia stosownej opłaty sąd okręgowy postanowieniem z 4 listopada 2010 r. odrzucił apelację. Sąd podkreślił, że zgodnie z art. 112 ust. 3 ustawy o kosztach od chwili doręczenia skarżącej postanowienia z 21 września 2010 r. biegł termin tygodniowy do wniesienia stosownej opłaty od apelacji bez potrzeby dodatkowego wzywania strony do jej uiszczenia. Zażalenie na postanowienie sądu okręgowego zostało oddalone przez sąd apelacyjny postanowieniem z 24 lutego 2011 r. (sygn. akt I ACz 61/11).
Skarżąca wiąże naruszenie przysługujących jej konstytucyjnych praw podmiotowych z orzeczeniem sądu apelacyjnego z 24 lutego 2011 r. (doręczonym 7 marca 2011 r.).
Do skargi konstytucyjnej dołączono wniosek o wstrzymanie wykonania wyroku Sądu Okręgowego Warszawa-Praga w Warszawie – Wydział X Gospodarczy z 19 maja 2010 r. w sprawie o sygn. akt X GC 64/08.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Dokonując wstępnej kontroli skargi konstytucyjnej, Trybunał przede wszystkim bada przesłanki jej dopuszczalności, tj. czy w świetle art. 79 ust. 1 Konstytucji skarżącemu przysługuje legitymacja do wniesienia skargi. Jeśli Trybunał ustali, że skarżącemu przysługuje legitymacja skargowa, lecz stwierdzi, że argumenty mające wyjaśniać sposób naruszenia konstytucyjnych praw lub wolności są bezzasadne w stopniu oczywistym, odmawia nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu (zob. postanowienie TK z 19 listopada 2008 r., Ts 102/06, OTK ZU nr 6/B/2008, poz. 222).
Na wstępie Trybunał przypomina, że zawarta w art. 2 Konstytucji zasada demokratycznego państwa prawnego może – w myśl orzecznictwa Trybunału – stanowić źródło nowych praw lub wolności niewynikających z innych przepisów konstytucyjnych. W takiej sytuacji konieczne jest jednak dokładne określenie przez skarżącego zarówno adresata konstytucyjnego prawa podmiotowego (jego beneficjenta), jak i jego całej sytuacji prawnej powiązanej z możnością wyboru sposobu zachowania się (por. postanowienia TK z: 23 stycznia 2002 r., Ts 105/00, OTK ZU nr 1/B/2002, poz. 60, wydane w pełnym składzie; 23 stycznia 2002 r., SK 13/01, OTK ZU nr 1/A/2002, poz. 9 i 14 grudnia 2004 r., SK 29/03, OTK ZU nr 11/A/2004, poz. 124). Takiej argumentacji nie przedstawiono jednak w rozpatrywanej skardze konstytucyjnej. Prawa podmiotowego po stronie obywatela nie tworzy bowiem zasada zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa. Wobec powyższego uwagi skarżącej dotyczące kwestii niewłaściwego sposobu nowelizacji przepisów proceduralnych pozostają poza granicami wniesionej skargi.
Skarżąca zarzuca niezgodność art. 112 ust. 3 ustawy o kosztach z art. 32 ust. 1 Konstytucji w zakresie, w jakim ustawodawca nierówno traktuje osoby reprezentowane przez profesjonalnego pełnomocnika w zależności od tego, czy wniosły o zwolnienie ich od ponoszenia kosztów postępowania (cechą relewantną – według skarżącej – jest posiadanie przez stronę profesjonalnego pełnomocnika).
Trybunał zwraca uwagę, że zgodnie z utrwaloną linią orzeczniczą Trybunału Konstytucyjnego prawo do równego traktowania, o którym stanowi art. 32 ust. 1 Konstytucji, winno być ujmowane w związku z konkretnymi normami prawnymi lub działaniami organów władzy publicznej, a nie w oderwaniu od nich, tj. niejako „samoistnie”. Jeżeli te normy lub działania nie mają odniesienia do konkretnych, określonych w Konstytucji wolności i praw jednostki (podmiotu prawnego), prawo do równego traktowania nie ma charakteru wyodrębnionego prawa w pełni konstytucyjnego, a to sprawia, że nie może być skutecznie chronione za pomocą skargi konstytucyjnej (zob. w szczególności wyrok TK z 6 października 2004 r., SK 23/02, OTK ZU nr 9/A/2004, poz. 89 oraz wydane w pełnym składzie postanowienie TK z 24 października 2001 r., SK 10/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 225). Wobec powyższego, zarzuty sformułowane w skardze oparte na art. 32 ust. 1 Konstytucji nie uprawdopodabniają naruszenia konstytucyjnego prawa podmiotowego skarżącej, a to prowadzi do uznania skargi w tym zakresie za niedopuszczalną (art. 79 ust. 1 Konstytucji).
Należy na marginesie dodać, że skarżąca błędnie interpretuje brzmienie art. 112 ust. 3 ustawy o kosztach. Przepis ten wskazuje bowiem, że pomimo nieopłacenia pisma procesowego (z uwagi na złożony wniosek o zwolnienie z ponoszenia kosztów), termin do jego opłacenia zaczyna biec dopiero od chwili doręczenia stosownego orzeczenia lub jego ogłoszenia. Nie potrzeba zatem dodatkowego impulsu dla strony w postaci wezwania do wniesienia opłaty.
W skardze skarżąca kwestionuje zgodność art. 112 ust. 3 ustawy o kosztach z art. 45 ust. 1 oraz art. 78 Konstytucji, a także z powiązanym z nimi art. 176 ust. 1 Konstytucji, podnosi przy tym, że art. 112 ust. 3 ustawy o kosztach zbyt ingeruje w przysługujące jej konstytucyjne prawa podmiotowe. Co więcej, cel tego przepisu – przyspieszenie postępowania sądowego – jest, w jej przekonaniu, całkowicie iluzoryczny i nieproporcjonalny do skutków, a więc odrzucenia środka zaskarżenia i pozbawienia strony możliwości rozpoznania sprawy przez sąd drugiej instancji.
Trybunał przypomina, że wielokrotnie już definiował pojęcie prawa do sądu w swoim orzecznictwie (por. wyroki TK z: 16 marca 1999 r., SK 19/98, OTK ZU nr 3/1999, poz. 36; 2 kwietnia 2001 r., SK 10/00, OTK ZU nr 3/2001, poz. 52; 12 marca 2002 r., P 9/01, OTK ZU nr 2/A/2002, poz. 14; 20 września 2006 r., SK 63/05, OTK ZU nr 8/A/2006, poz. 108; 7 grudnia 2010 r., P 11/09, OTK ZU nr 10/A/2010, poz. 128 oraz m.in. postanowienie TK z 14 grudnia 2009 r., SK 49/07, OTK ZU nr 11/A/2009, poz. 173). Zwraca nadto uwagę, że prawo strony do rozpatrzenia sprawy przez sąd drugiej instancji może być naruszone zarówno bezpośrednio, tzn. przez wyłączenie możliwości wniesienia środka zaskarżenia, jak i pośrednio, tj. przez ustanowienie takich formalnych warunków wniesienia takiego środka, które czynność tę czyniłyby nadmiernie utrudnioną (por. wyroki TK z 12 grudnia 2002 r., P 9/01, OTK ZU nr 2/A/2002, poz. 14 oraz 20 grudnia 2007 r., P 39/06, OTK ZU nr 11/A/2007, poz. 161).
Skarżąca twierdzi, że art. 112 ust. 3 ustawy o kosztach pozbawia strony instancji, wprowadzając nadmierne restrykcje, a zatem mechanizm podobny do tego, który był uregulowany w art. 1302 § 3 k.p.c. i został następnie uchylony. Przedstawione w skardze argumenty nie zasługują jednak w ocenie Trybunału na uwzględnienie. Należy odnieść się bezpośrednio do brzmienia art. 112 ust. 3 ustawy o kosztach. Wprowadzona zmiana wskazuje jedynie chwilę, w której aktualizuje się obowiązek wniesienia opłaty od pisma procesowego dla osoby reprezentowanej przez fachowego pełnomocnika. Uchylony ustawą z 2008 r. art. 1302 § 3 k.p.c. dotyczył zaś rygoru nieopłacenia pisma procesowego zawierającego środek zaskarżenia przez osobę korzystającą z pomocy fachowego pełnomocnika. Co więcej, na tle uchylonego przepisu Trybunał potwierdził zgodność z Konstytucją surowszej regulacji zasad wnoszenia opłat sądowych przez profesjonalnych pełnomocników (zob. m.in. wyroki TK z 17 listopada 2008 r., SK 33/07, OTK ZU nr 9/A/2008, poz. 154 oraz 14 września 2009 r., SK 47/07, OTK ZU nr 8/A/2009, poz. 122).
Podsumowując, argumenty skarżącej mające na celu wykazanie pośredniego – w rozumieniu przedstawionym powyżej – naruszenia jej konstytucyjnych praw podmiotowych są więc w ocenie Trybunału bezzasadne w stopniu oczywistym.
Na marginesie Trybunał wskazuje, że skarżąca nie przedstawiła argumentów na poparcie tezy, że zmiana treści art. 112 ustawy o kosztach była nieproporcjonalna w świetle art. 31 ust. 3 Konstytucji i ograniczyła jej prawo do sądu oraz powiązane z nią prawo do zaskarżalności orzeczeń wydanych w pierwszej instancji.
Skarżąca zarzuca, że art. 4 ust. 2 ustawy z 2009 r. narusza zasadę niedziałania prawa wstecz oraz zasadę przewidywalności reguł procesowych, przez co ogranicza przysługujące skarżącej prawo do sądu, prawo zaskarżalności orzeczeń wydanych przez sąd w pierwszej instancji i zasadę dwuinstancyjności. Zgodnie z kwestionowanym przepisem nowy art. 112 ust. 3 zaczął obowiązywać z chwilą wejścia w życie ustawy, tj. od 19 kwietnia 2010 r., niezależnie od chwili wszczęcia postępowania w sprawie zwolnienia od ponoszenia kosztów.
Trybunał zaznacza, że art. 4 ust. 2 ustawy z 2009 r. odpowiada modelowej dla procedury cywilnej regulacji, wyrażonej w art. XV § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 297), który ustanawia regułę stosowania przepisów nowych do postępowań wszczętych pod rządami poprzednich przepisów. Ponadto, nie sposób nie zauważyć, że zmiana stanu prawnego zwykle pociąga za sobą zróżnicowanie sytuacji prawnej podmiotów, których sytuacja prawna została ukształtowana na podstawie prawa dawnego i prawa nowego. Trybunał zwraca przy tym uwagę na datę wejścia w życie zaskarżonych przepisów (19 kwietnia 2010 r.). Wyrok sądu pierwszej instancji w sprawie skarżącej zapadł 19 maja 2010 r., a zatem skarżąca inicjowała postępowanie incydentalne w sprawie zwolnienia jej od ponoszenia kosztów sądowych już według przepisów znowelizowanej ustawy o kosztach. To oznacza, że w chwili, gdy doręczono skarżącej postanowienie z 21 września 2010 r., z którego doręczeniem zaczął biec termin do wniesienia stosownej opłaty, minęło pięć miesięcy od wejścia w życie nowych przepisów. Ponadto, wprowadzona ustawą z 2009 r. zmiana koresponduje z wyrażoną w art. 1302 § 1 k.p.c. zasadą samodzielnego uiszczania opłat sądowych przez strony reprezentowane przez kwalifikowanych pełnomocników (zob. uzasadnienie do projektu ustawy z 2009 r. – druk 1925). Trybunał stwierdza zatem, że zarzuty skarżącej są oczywiście bezzasadne i stanowią podstawę odmowy nadania skardze dalszego biegu (art. 36 ust. 3 w zw. z art. 49 ustawy o TK).

Mając na uwadze powyższe, Trybunał – na podstawie art. 79 ust. 1 Konstytucji w zw. z art. 39 ust. 1 pkt 1 oraz art. 49 w zw. z art. 36 ust. 3 ustawy o TK – odmówił nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu i w związku z tym pozostawił wniosek o wstrzymanie wykonania wyroku Sądu Okręgowego Warszawa-Praga w Warszawie – Wydział X Gospodarczy z 19 maja 2010 r. w sprawie o sygn. akt X GC 64/08 bez rozpoznania.