Pełny tekst orzeczenia

838/II/B/2014

POSTANOWIENIE
z dnia 2 października 2013 r.
Sygn. akt Ts 52/12

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Sławomira Wronkowska-Jaśkiewicz,

po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej FORMAT Urządzenia i Montaże Przemysłowe Sp. z o.o. w sprawie zgodności:
§ 2 ust. 1 pkt 16 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (Dz. U. Nr 161, poz. 1106, ze zm.), w brzmieniu obowiązującym od daty wejścia w życie rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 28 stycznia 2004 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (Dz. U. Nr 14, poz. 124), z art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 137, poz. 887, ze zm.) w zw. z art. 9 ust. 1, art. 11 ust. 1 i art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz. U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176, ze zm.) art. 45 ust. 1, art. 92 ust. 1 oraz art. 64 ust. 1 i 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

p o s t a n a w i a:

odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

UZASADNIENIE

W skardze konstytucyjnej złożonej do Trybunału Konstytucyjnego 6 marca 2012 r. skarżąca – FORMAT Urządzenia i Montaże Przemysłowe Sp. z o.o. – zakwestionowała zgodność § 2 ust. 1 pkt 16 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (Dz. U. Nr 161, poz. 1106, ze zm.; dalej: rozporządzenie w sprawie ustalania zasad podstawy wymiaru składek), w brzmieniu obowiązującym od daty wejścia w życie rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z 28 stycznia 2004 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe na ubezpieczenie emerytalne i rentowe (Dz. U. Nr 14, poz. 124) – w zakresie, w jakim dotyczy pracowników zatrudnionych za granicą u polskich pracodawców, uzyskujących przychody w rozumieniu przepisów ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych niższe niż przeciętne wynagrodzenie w gospodarce narodowej, o którym mowa w art. 19 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 137, poz. 887, ze zm.; dalej ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych) – z art. 18 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych w zw. z art. 9 ust. 1, art. 11 ust. 1 i art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz. U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176, ze zm.) i przez to z art. 92 ust. 1 oraz art. 64 ust. 1 i 3, a także art. 45 ust. 1 Konstytucji.
Skargę konstytucyjną wniesiono na podstawie następującego stanu faktycznego. Pracownik skarżącej spółki został skierowany do wykonania pracy na budowie prowadzonej poza terytorium Polski. Od wypłaconego mu wynagrodzenia odprowadzono należne składki na ubezpieczenie społeczne. Zakład Ubezpieczeń Społeczny – Oddział I w Warszawie decyzją z 18 lipca 2007 r. na nowo ustalił podstawę obliczania i odprowadzania składek na ubezpieczenie społeczne, twierdząc, że – zgodnie z § 2 ust. 1 pkt 16 rozporządzenie w sprawie ustalania zasad podstawy wymiaru składek – podstawa składki należnej za pracownika zatrudnionego za granicą nie może być niższa od kwoty przeciętnego wygrodzenia, o którym mowa w art. 19 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Wyrokiem z 25 stycznia 2011 r. (sygn. akt XIV U 5262/07) Sąd Okręgowy w Warszawie – XIV Wydział Ubezpieczeń Społecznych oddalił odwołanie złożone od decyzji ZUS. Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie, Wydział III wyrokiem z 6 grudnia 2011 r. (sygn. akt III AUa 580/11) oddalił apelację wniesioną od wyroku sądu I instancji.
Z wydaniem wskazanych powyżej rozstrzygnięć skarżąca wiąże naruszenie prawa konstytucyjnego, o którym mowa w art. 64 ust. 1 i 3 Konstytucji. Jej zdaniem zaskarżony przepis rozporządzenia spowodował zarówno po stronie pracodawcy, jak i po stronie pracownika ograniczenie własności przez przymus uiszczenia kwot składek w wysokości wyższej niż wynikałoby to z przepisów ustawy. Ponadto skarżąca wskazuje na naruszenie prawa do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy przez sąd, o którym mowa w art. 45 ust. 1 Konstytucji. Prawo to doznało uszczerbku na skutek wydania rozstrzygnięcia na podstawie przepisu rozporządzenia sprzecznego z przepisami ustawy i Konstytucji.

Zarządzeniem sędziego Trybunału Konstytucyjnego z 5 czerwca 2013 r. wezwano skarżącą do usunięcia braków formalnych wniesionej skargi przez nadesłanie: decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych – Oddział I w Warszawie z 18 lipca 2007 r., wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie z 25 stycznia 2011 r. (sygn. akt XIV U 5262/07), wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 6 grudnia 2011 r. (sygn. akt III AUa 580/11), pełnomocnictwa do sporządzenia skargi konstytucyjnej oraz wyciągu z Krajowego Rejestru Sądowego, potwierdzającego uprawnienie do udzielenia w imieniu skarżącej pełnomocnictwa szczególnego do wniesienia skargi konstytucyjnej. Braki zostały uzupełnione w terminie.



Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:


Skarga konstytucyjna jest środkiem ochrony konstytucyjnych praw i wolności, którego wniesienie zostało uzależnione od spełnienia licznych warunków, wynikających bezpośrednio z art. 79 ust. 1 Konstytucji, a doprecyzowanych w przepisach ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji wymogiem, którego spełnienie warunkuje merytoryczne rozpatrzenie skargi konstytucyjnej, jest naruszenie konstytucyjnego prawa podmiotowego lub konstytucyjnej wolności wskutek wydania rozstrzygnięcia na podstawie kwestionowanej regulacji. Jak podkreśla się w orzecznictwie Trybunału, przesłanka ta oznacza konieczność nie tylko uprawdopodobnienia przez skarżącego, że w jego sprawie doszło do naruszenia konstytucyjnego prawa podmiotowego lub konstytucyjnej wolności, ale także wykazania, że to właśnie w treści zakwestionowanego przepisu należy upatrywać źródło tego naruszenia, a nie w jego stosowaniu przez odpowiednie organy. Przedmiotem oceny Trybunału jest bowiem zgodność z Konstytucją (lub jej brak) określonych aktów normatywnych, oznaczonych norm prawnych, a nie sprzeczne z zasadami konstytucyjnymi stosowanie prawa przez organy władzy publicznej.

Zaskarżone rozporządzenie zostało wydane na podstawie art. 21 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, który to przepis upoważnia ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego do określenia, w drodze rozporządzenia, szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek, z uwzględnieniem ograniczenia, o którym mowa w art. 19 ust. 1 tej ustawy, oraz wyłączenia z podstawy wymiaru składek niektórych rodzajów przychodów.
Paragraf 2 ust. 1 rozporządzenia w sprawie ustalania zasad podstawy wymiaru składek wymienia przychody, które nie stanowią podstawy wymiaru składek. Zgodnie z pkt 16 tego ustępu takiemu wyłączeniu z podstawy wymiaru składek podlegają: „część wynagrodzenia pracowników zatrudnionych za granicą u polskich pracodawców, z wyłączeniem osób wymienionych w art. 18 ust. 12 ustawy [o systemie ubezpieczeń społecznych] – w wysokości równowartości diety przysługującej z tytułu podróży służbowych poza granicami kraju, za każdy dzień pobytu, określonej w przepisach w sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej poza granicami kraju, z tym zastrzeżeniem, że tak ustalony miesięczny przychód tych osób stanowiący podstawę wymiaru składek nie może być niższy od kwoty przeciętnego wynagrodzenia, o którym mowa w art. 19 ust. 1 ustawy [o systemie ubezpieczeń społecznych]”.
Cel takiego wyłączenia wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 18 kwietnia 2007 r. (sygn. akt I UK 339/06, OSNP 2008, z. 9-10, poz. 148): „Pracownik odbywający podróż służbową, tzn. wykonujący powierzone mu obowiązki poza stałym miejscem świadczenia pracy, ma prawo do diety, która ma rekompensować zwiększone w takiej sytuacji faktycznej wydatki na wyżywienie i nocleg. Tego rodzaju funkcja tej należności powoduje, że wolą ustawodawcy zwolniona jest od podatku dochodowego (art. 21 ust. 1 pkt 16 ustawy z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych), a także wyłączona z podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (§ 2 pkt 15 rozporządzenia w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe). Pracownik zatrudniony za granicą u polskiego pracodawcy nie odbywa podróży służbowej, wobec czego nie przysługują mu należności z tym związane, ale jego sytuacja faktyczna wykazuje podobieństwo do przebywania w takiej podróży, skoro pracę świadczy poza miejscem swego zamieszkania i w oddaleniu od rodziny, co generuje wyższe niż zwykle wydatki na utrzymanie. Biorąc to pod uwagę, ustawodawca zadecydował się zastosować w tym przypadku ulgę w opłacaniu składek na ubezpieczenia społeczne, zbliżoną do ulgi uzyskiwanej przez pracownika przebywającego w podróży służbowej, poprzez wyłączenie z podstawy ich wymiaru części wynagrodzenia stanowiącej równowartość diety. Stosowanie wszelkiego rodzaju wyłączeń przychodów z podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia praktycznie polega na tym, że płatnik obniża podstawę wymiaru składek wyliczoną zgodnie z ogólnie obowiązującymi zasadami o kwotę tego przychodu, a zatem składki na ubezpieczenia opłacane są faktycznie w mniejszej wysokości, niż gdyby takiego wyłączenia nie przewidziano. Nie budzi zatem wątpliwości, że tego rodzaju regulacje są w konsekwencji korzystne dla pracowników, bowiem tym samym uzyskują oni faktycznie co miesiąc wyższe dochody ze stosunku pracy”. Identyczny pogląd wyraził też Sąd Najwyższy w wyroku z 29 września 2009 r. (sygn. akt I UK 122/09, OSNP 2011, z. 9-10 poz. 136), a także Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z 13 września 2012 r. (sygn. akt II AUa 519/11, niepublik.), który w uzasadnieniu in fine stwierdził: „Jeżeli jednak suma wynagrodzenia pracownika jest tak ustalona, że po odliczeniu części wynagrodzenia w wysokości równowartości diet do oskładkowania pozostanie mniej niż kwota przeciętnego wynagrodzenia, to pracodawca nie może odliczyć równowartości całej diety, a jedynie taką jego część, aby do składkowania pozostała kwota nie niższa niż przeciętne wynagrodzenie, o którym mowa w art. 19 ust. 1 ustawy [o systemie ubezpieczeń społecznych]”.
Przytoczona treść zaskarżonego przepisu oraz jego ratio legis wyrażone w cytowanych wyrokach prowadzą do jednoznacznego wniosku, że przepis ten – regulujący zasady obniżania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne – nie uzasadnia (i nie może ze swojej istoty uzasadniać) podwyższenia podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne w stosunku do tej określonej na podstawie art. 19 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Powyższe ustalenia pozwalają stwierdzić, że wniesiona skarga – skierowana przeciwko podwyższeniu przez orzekające w sprawie organy wysokości składki na ubezpieczenie społeczne – jest w istocie skargą na niewłaściwe stosowanie prawa. Tak ukształtowana skarga nie może być przedmiotem rozpoznania przez Trybunał Konstytucyjny.

Niezależnie od powyższego należy wskazać na inne braki wniesionej skargi konstytucyjnej.
Skarżąca, powołując się na naruszenie art. 45 ust. 1 Konstytucji, nie opisała sposobu, w jaki do niego doszło. Trzeba podkreślić, że nie można z samego orzekania na podstawie przepisów sprzecznych z aktem wyższego rzędu i z Konstytucją wywodzić – jak uczyniła to skarżąca – naruszenia prawa do sądu.
Należy przypomnieć, że zgodnie z ugruntowanym orzecznictwem Trybunału na prawo do sądu składają się trzy zasadnicze elementy: „(1) prawo dostępu do sądu, tj. prawo uruchomienia procedury przed sądem – organem o określonej charakterystyce (niezależnym, bezstronnym i niezawisłym); (2) prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej, zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności; (3) prawo do wyroku sądowego, tj. prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia danej sprawy przez sąd” (wyrok TK z 9 czerwca 1998 r., K 28/97, OTK ZU nr 4/1998, poz. 50). Skarżąca stwierdza, że wydane w jej sprawie ostateczne rozstrzygnięcie naruszyło prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy przez sąd.
Jak podkreśla się w orzecznictwie Trybunału, rozpatrzenie sprawy można uznać za sprawiedliwe, jeśli każda ze stron miała możliwość przedstawienia sądowi swych racji, skorzystania z prawa do obrony oraz rzetelnego postępowania (zob. wyrok TK z 11 marca 2003 r., SK 8/02, OTK ZU nr 3/A/2003, poz. 20). Ponadto przyjmuje się, że elementem prawa do sądu nie jest prawo do rozpatrzenia sprawy na podstawie przepisów, które są zgodne z Konstytucją. Konstytucja w art. 45 gwarantuje bowiem samo rozpatrzenie sprawy, a nie treść rozstrzygnięcia. Jak podkreślał wielokrotnie Trybunał Konstytucyjny, prawo do sądu ma autonomiczny charakter. Nie jest ono jedynie instrumentem umożliwiającym wykonywanie innych praw i wolności konstytucyjnych, lecz ma byt samoistny i podlega ochronie niezależnie od naruszenia innych praw podmiotowych. Oznacza to także, że z samej niezgodności z Konstytucją regulacji będących podstawą wydania ostatecznego orzeczenia nie można jeszcze wnioskować – jak uczyniła to skarżąca – że doszło do naruszenia prawa do sądu (tak też: postanowienie TK z 18 lipca 2013 r. Ts 139/11, OTK ZU nr 1/B/2014, poz. 12).
Skarżąca wzorcem kontroli konstytucyjności zaskarżonej regulacji uczyniła przepis art. 18 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych w zw. z art. 9 ust. 1, art. 11 ust. 1 i art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz. U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176, ze zm.). Tak skonstruowany wzorzec jest sprzeczny z art. 79 ust. 1 Konstytucji, który w trybie skargi konstytucyjnej dopuszcza badanie zgodności przepisów z Konstytucją, nie zaś z innymi aktami wyższego rzędu.

Z wyżej wskazanych względów Trybunał Konstytucyjny odmówił nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu na podstawie art. 49 w zw. z art. 36 ust. 3 i art. 47 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy o TK.