Pełny tekst orzeczenia

74/1/B/2015

POSTANOWIENIE
z dnia 16 października 2014 r.
Sygn. akt Ts 89/14

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Marek Kotlinowski,

po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej A. C.-K. w sprawie zgodności:
1) art. 2 w związku z art. 42 ustawy z dnia 13 października 1995 r. − Prawo łowieckie (Dz. U. z 2013 r. poz. 1226, ze zm.) z art. 2, art. 32 oraz art. 74 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;
2) art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1995 r. − Prawo łowieckie (Dz. U. z 2013 r. poz. 1226, ze zm.) z art. 2, art. 20, art. 21, art. 22, art. 31 ust. 1 oraz art. 32 ust. 1 Konstytucji;
3) art. 23 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1995 r. − Prawo łowieckie (Dz. U. z 2013 r. poz. 1226, ze zm.) z art. 15 ust. 2, art. 20, art. 21 ust. 1, art. 22, art. 31 ust. 3, art. 32, art. 58 ust. 1, art. 59 ust. 1, art. 61 oraz art. 64 Konstytucji;
4) art. 46 ustawy z dnia 13 października 1995 r. − Prawo łowieckie (Dz. U. z 2013 r. poz. 1226, ze zm.) z art. 2, art. 12, art. 15 ust. 1, art. 22, art. 31 ust. 3, art. 32, art. 58 ust. 1 oraz art. 64 Konstytucji;
5) art. 47 ustawy z dnia 13 października 1995 r. − Prawo łowieckie (Dz. U. z 2013 r. poz. 1226, ze zm.) z art. 2, art. 20, art. 21 ust. 1, art. 31 ust. 3, art. 32 oraz art. 77 Konstytucji;
6) art. 48 ustawy z dnia 13 października 1995 r. − Prawo łowieckie (Dz. U. z 2013 r. poz. 1226, ze zm.) z art. 2, art. 21 ust. 1, art. 31 ust. 3, art. 32, art. 64 oraz art. 77 Konstytucji;
7) art. 50 ust. 1b ustawy z dnia 13 października 1995 r. − Prawo łowieckie (Dz. U. z 2013 r. poz. 1226, ze zm.) z art. 2, art. 21 ust. 1, art. 31 ust. 3, art. 32, art. 64 oraz art. 77 Konstytucji;
8) art. 12 w związku z art. 48 pkt 3 ustawy z dnia 13 października 1995 r. − Prawo łowieckie (Dz. U. z 2013 r. poz. 1226, ze zm.) z art. 2, art. 20, art. 21, art. 22, art. 31 ust. 1 oraz art. 32 ust. 1 Konstytucji,

p o s t a n a w i a:

odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

UZASADNIENIE

W skardze konstytucyjnej z 4 kwietnia 2014 r. (data nadania) A. C.-K. (dalej: skarżąca) zakwestionowała zgodność: 1) art. 2 w związku z art. 42 ustawy z dnia 13 października 1995 r. − Prawo łowieckie (Dz. U. z 2013 r. poz. 1226, ze zm.; dalej: prawo łowieckie) „w zakresie, w jakim reglamentuje dostęp do zwierzyny będącej dobrem ogólnonarodowym oraz wynikającą z tego odpowiedzialność Skarbu Państwa”, z art. 2, art. 32 oraz art. 74 ust. 1 i 2 Konstytucji; 2) art. 8 ust. 1 prawa łowieckiego w zakresie, w jakim ogranicza uprawnienia właściciela gruntu wchodzącego w skład obwodu łowieckiego do swobodnego dysponowania swoją własnością, z art. 2, art. 20, art. 21, art. 22, art. 31 ust. 1 oraz art. 32 ust. 1 Konstytucji; 3) art. 23 ust. 1 prawa łowieckiego − w zakresie, w jakim włącza grunty prywatne do obwodu łowieckiego bez zgody właściciela − z art. 15 ust. 2, art. 20, art. 21 ust. 1, art. 22, art. 31 ust. 3, art. 32, art. 58 ust. 1, art. 59 ust. 1, art. 61 oraz art. 64 Konstytucji; 4) art. 46 prawa łowieckiego w zakresie, w jakim ogranicza wypłatę odszkodowania za szkody łowieckie jedynie do realnych strat w uprawach i płodach rolnych, z art. 2, art. 12, art. 15 ust. 1, art. 22, art. 31 ust. 3, art. 32, art. 58 ust. 1 oraz art. 64 Konstytucji; 5) art. 47 prawa łowieckiego w zakresie, w jakim nie przewiduje możliwości skierowania sprawy na drogę postępowania sądowego w celu dochodzenia należności za szkody wynikające z prowadzenia działalności łowieckiej w wysokości przekraczającej wartość szkody rzeczywistej, z art. 2, art. 20, art. 21 ust. 1, art. 31 ust. 3, art. 32 oraz art. 77 Konstytucji; 6) art. 48 prawa łowieckiego w zakresie, w jakim ogranicza wypłatę odszkodowania za szkody łowieckie jedynie do strat w uprawach i płodach rolnych, z art. 2, art. 21 ust. 1, art. 31 ust. 3, art. 32, art. 64 oraz art. 77 Konstytucji; 7) art. 50 ust. 1b prawa łowieckiego w zakresie, w jakim ogranicza zakres odszkodowania za szkody łowieckie, z art. 2, art. 21 ust. 1, art. 31 ust. 3, art. 32, art. 64 oraz art. 77 Konstytucji; 8) art. 12 w związku z art. 48 pkt 3 prawa łowieckiego w zakresie, w jakim uzależnia wypłatę odszkodowania za szkody łowieckie od zgody właściciela gruntu na wzniesienie urządzeń związanych z prowadzeniem gospodarki łowieckiej, z art. 2, art. 20, art. 21, art. 22, art. 31 ust. 1 oraz art. 32 ust. 1 Konstytucji.
Skarga konstytucyjna została wniesiona w związku z następującym stanem faktycznym sprawy. Skarżąca z mężem prowadzi gospodarstwo rolne, które obejmuje między innymi położoną przy lesie działkę w Drzewianach o numerze ewidencyjnym 50/11 i powierzchni 26,47 ha. Działka ta wchodzi w skład obwodu łowieckiego dzierżawionego przez Koło Łowieckie nr 67 WATAHA (dalej: koło łowieckie). Na przełomie 2008 i 2009 r. dziki, sarny i jelenie dokonały zniszczeń uprawianego na tej działce rzepaku ozimego. Skarżąca zgłosiła szkodę kołu łowieckiemu, które oszacowało ją na kwotę 1933,25 zł i wypłaciło skarżącej odszkodowanie. Skarżąca, nie zgodziwszy się na taką kwotę, wystąpiła z powództwem do sądu powszechnego.
W wyroku z 30 kwietnia 2013 r. (sygn. akt I C 574/09) Sąd Rejonowy w Szczecinku zasądził od koła łowieckiego na rzecz skarżącej 16271,75 zł z ustawowymi odsetkami jako naprawienie szkody wyrządzonej przez zwierzynę łowną. Sąd uwzględnił powództwo co do zasady, natomiast wysokość żądania uznał za wygórowaną. Sąd stwierdził, że odpowiedzialność zarządcy lub dzierżawcy obwodu łowieckiego nie może opierać się wyłącznie na zasadach wynikających z ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. z 2014 r. poz. 121; dalej: kodeks cywilny), a zwłaszcza z jej art. 431 i art. 361. W ocenie sądu szacowanie szkód łowieckich powinno odbywać się na zasadach określonych w art. 46-48 prawa łowieckiego oraz na podstawie uregulowania precyzującego, tj. rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 15 lipca 2002 r. w sprawie sposobu postępowania przy szacowaniu szkód oraz wypłat odszkodowań za szkody w uprawach i płodach rolnych (Dz. U. Nr 126, poz. 1081; dalej: rozporządzenie), w szczególności na gruncie § 4 ust. 4, ust. 5 i ust. 6.
Wyrokiem z 28 listopada 2013 r. (sygn. akt VII Ca 803/13) Sąd Okręgowy w Koszalinie oddalił apelację skarżącej. Sąd uznał, że ponieważ szkodę wyrządziła zwierzyna łowna, żyjąca wolno i zachowująca się zgodnie z prawami natury, nie wchodzi w grę zasada pełnego odszkodowania, o którym mowa w art. 361 § 2 kodeksu cywilnego. O ograniczeniu odszkodowawczym w tym zakresie stanowi art. 49 prawa łowieckiego, a jego konkretyzacja jest wyrażona w przepisach rozporządzenia. Sąd stwierdził, że przepisy odszkodowawcze przewidziane w prawie łowieckim, dotyczące szkód łowieckich (art. 46-50), mają charakter lex specialis w stosunku do przepisów kodeksu cywilnego.
W zarządzeniu z 25 czerwca 2014 r. sędzia Trybunału Konstytucyjnego wezwał skarżącą do usunięcia braków formalnych skargi konstytucyjnej przez: wykazanie, że zakwestionowane w skardze przepisy prawa łowieckiego były podstawą orzeczenia wskazanego w niej jako ostateczne; wskazanie praw podmiotowych skarżącej wynikających z art. 2, art. 12, art. 15 ust. 1 i 2, art. 20, art. 21, art. 22, art. 31 ust. 1 i 3, art. 32, art. 58 ust. 1, art. 59 ust. 1, art. 61, art. 64, art. 74 ust. 1 i 2, art. 77 Konstytucji; a także wyjaśnienie, w jaki sposób przepisy będące przedmiotem skargi prowadzą do naruszenia konstytucyjnych praw podmiotowych. Skarżąca ustosunkowała się do tego wezwania w terminie.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Skarga konstytucyjna jest szczególnym środkiem ochrony wolności lub praw. Musi ona spełniać przesłanki dopuszczalności, które zasadniczo zostały określone w art. 79 ust. 1 Konstytucji, a doprecyzowane w art. 46 oraz art. 47 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Zgodnie z przywołanymi regulacjami skarga powinna spełniać wymogi określone dla pisma procesowego, a nadto zawierać: dokładne określenie ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekły ostatecznie o wolnościach lub prawach albo o obowiązkach określonych w Konstytucji i wobec którego skarżący domaga się stwierdzenia niezgodności z Konstytucją; wskazanie, jakie konstytucyjne wolności lub prawa i w jaki sposób – zdaniem skarżącego – zostały naruszone; a także uzasadnienie wraz z dokładnym opisem stanu faktycznego. Z wyżej przytoczonych przepisów wynika, że zarzuty sformułowane w skardze muszą uprawdopodabniać niekonstytucyjność kwestionowanej regulacji, co oznacza konieczność wywiedzenia z zaskarżonych przepisów, zastosowanych w konkretnej sprawie, określonej normy, wskazanie właściwych wzorców konstytucyjnych zawierających podmiotowe prawa przysługujące osobom fizycznym bądź prawnym i – przez porównanie treści wynikających z obu regulacji – wykazanie ich wzajemnej niezgodności.

2. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego rozpatrywana skarga konstytucyjna nie spełnia powyższych wymagań.

3. W skardze konstytucyjnej skarżąca domaga się abstrakcyjnej kontroli art. 2 w związku z art. 42, art. 8 ust. 1, art. 23 ust. 1, art. 46 ust. 1 pkt 2, art. 47 ust. 2, art. 48 pkt 1-5, art. 50 ust. 1b oraz art. 12 w związku z art. 48 pkt 3 prawa łowieckiego.

3.1. Odniósłszy się do poszczególnych przepisów będących przedmiotem skargi konstytucyjnej, Trybunał dokonał następujących ustaleń.
3.1.1. Artykuł 2 prawa łowieckiego stanowi, że zwierzęta łowne w stanie wolnym, jako dobro ogólnonarodowe, są własnością Skarbu Państwa. Sąd Okręgowy w Koszalinie nie stosował jednak tego przepisu, a kwestia własności zwierząt łownych nie była przedmiotem sporu w sprawie.
3.1.2. Artykuł 42 prawa łowieckiego składa się z jedenastu ustępów, a większość z nich dzieli się na punkty. Skarżąca nie wskazała, której jednostki redakcyjnej tego przepisu dotyczy zarzut skargi. Właściwe sprecyzowanie zarzutu niekonstytucyjności zakwestionowanych przepisów ma istotne znaczenie, gdyż na mocy art. 66 ustawy o TK Trybunał jest związany granicami skargi. W konsekwencji niedopuszczalne jest samodzielne precyzowanie, a tym bardziej uzasadnianie ogólnikowo sformułowanych zarzutów niekonstytucyjności (zob. orzeczenie TK z 24 lutego 1997 r., K. 19/96, OTK ZU nr 1/1997, poz. 6).
Ponadto przepis ten określa warunki wykonywania polowania, o czym Sąd Okręgowy w Koszalinie nie rozstrzygał.
3.1.3. Artykuł 8 ust. 1 prawa łowieckiego stanowi, że gospodarka łowiecka prowadzona jest w obwodach łowieckich przez dzierżawców lub zarządców.
Trybunał zauważa, że powyższy przepis nie był podstawą rozstrzygnięcia Sądu Okręgowego w Koszalinie, ponadto nie dotyczy uprawnień właścicielskich w odniesieniu do gruntów wchodzących w skład obwodów łowieckich.
3.1.4. Artykuł 23 ust. 1 prawa łowieckiego przewiduje, że obwód łowiecki stanowi obszar gruntów o ciągłej powierzchni, zamkniętej jego granicami, nie mniejszy niż trzy tysiące hektarów, na którego obszarze istnieją warunki do prowadzenia łowiectwa.
Trybunał zwraca uwagę, że powyższy przepis także nie był podstawą prawną orzeczenia wskazanego przez skarżącą jako ostateczne, gdyż – wbrew jej twierdzeniom – nie reguluje kwestii odszkodowania za szkody wyrządzone przez zwierzynę łowną. Ponadto art. 23 ust. 1 prawa łowieckiego nie włącza gruntów prywatnych w zakres obwodu łowieckiego bez zgody właściciela.
3.1.5. Artykuł 46 prawa łowieckiego składa się z dwóch ustępów, a pierwszy z nich dzieli się na dwa punkty. Skarżąca nie wskazała, której części przepisu skarga dotyczy. Artykuł 46 ust. 1 pkt 2 prawa łowieckiego, który reguluje odpowiedzialność za szkody wyrządzone przy wykonywaniu polowania, nie był w sprawie skarżącej stosowany, stąd nie może zostać poddany kontroli konstytucyjności.
3.1.6. Artykuł 47 prawa łowieckiego składa się z dwóch ustępów, a skarżąca nie wskazała, którego z nich dotyczy zarzut skargi. Ustęp 2 tego przepisu przewiduje możliwość zwrócenia się do „właściwego ze względu na miejsce powstałej szkody organu gminy w celu mediacji dla polubownego rozstrzygnięcia sporu” wtedy, gdy pomiędzy właścicielem lub posiadaczem gruntu a dzierżawcą lub zarządcą obwodu łowieckiego powstał spór o wysokość wynagrodzenia za szkody łowieckie. Kwestia mediacji między skarżącą a kołem łowieckim nie była poruszana w ostatecznym orzeczeniu wydanym w sprawie skarżącej. Samo przywołanie tego przepisu przez Sąd Okręgowy w Koszalinie, i to wyłącznie ogólnie, w celu wskazania reżimu odpowiedzialności za szkody łowieckie („przepisy odszkodowawcze przewidziane w prawie łowieckim, dotyczące szkód łowieckich (art. 46‒50), mają charakter lex specialis wobec przepisów kodeksu cywilnego” − s. 13 wyroku), nie oznacza, że został on przez sąd zastosowany, jak wymaga art. 79 ust. 1 Konstytucji. Tylko przepis wykorzystany przez sąd dla ukształtowania sytuacji prawnej skarżącej jest przepisem, na podstawie którego sąd orzekł o jej prawach.
3.1.7. Artykuł 48 pkt 1–5 prawa łowieckiego określa przypadki, w których nie przysługuje odszkodowanie za szkody łowieckie. W przepisie tym ustawodawca przewidział wyłączenie odpowiedzialności: wobec osób, którym przydzielono grunty stanowiące własność Skarbu Państwa jako deputaty rolne na gruntach leśnych (pkt 1), wobec posiadaczy uszkodzonych upraw lub płodów rolnych, którzy nie dokonali ich sprzętu w terminie 14 dni od dnia zakończenia okresu zbioru tego gatunku roślin w danym regionie, określonego przez sejmik województwa w drodze uchwały (pkt 2), wobec posiadaczy uszkodzonych upraw lub plonów rolnych, którzy nie wyrazili zgody na budowę przez dzierżawcę lub zarządcę obwodu łowieckiego urządzeń lub wykonywanie zabiegów zapobiegających szkodom (pkt 3), za szkody nieprzekraczające wartości 100 kg żyta w przeliczeniu na 1 hektar uprawy (pkt 4) oraz za szkody powstałe w płodach złożonych w sterty, stogi i kopce, w bezpośrednim sąsiedztwie lasu (pkt 5).
W wyroku z 28 listopada 2013 r. Sąd Okręgowy w Koszalinie nie oceniał sytuacji prawnej skarżącej pod kątem zaistnienia przesłanek określonych w art. 48 pkt 1-5 prawa łowieckiego, a więc przywołane przepisy nie były podstawą orzeczenia o prawach skarżącej.
3.1.8. Artykuł 50 ust. 1b prawa łowieckiego stanowi, że Skarb Państwa odpowiada za szkody wyrządzone przez zwierzęta łowne, o których mowa w art. 46 ust. 1 pkt 1, na obszarach niewchodzących w skład obwodów łowieckich.
Trybunał zauważa, że przepis ten dotyczy odpowiedzialności innego podmiotu niż podmiot pozwany przez skarżącą; ponadto odnosi się do obszarów, które nie wchodzą w skład obwodów łowieckich (tym samym nie odnosi się do działki skarżącej). Z powyższego wynika, że art. 50 ust. 1b prawa łowieckiego nie był podstawą rozstrzygnięcia w sprawie skarżącej. Trybunał ponownie stwierdza, że samo powołanie go przez Sąd Okręgowy w Koszalinie w celu wskazania reżimu odpowiedzialności za szkody łowieckie nie oznacza, że został on w sprawie zastosowany. Tylko przepis, wykorzystany przez sąd po to, by ukształtować sytuację prawną skarżącej, jest tym, na podstawie którego sąd orzekł o jej prawach.
3.1.8. Artykuł 12 w związku z art. 48 pkt 3 prawa łowieckiego przewiduje, że dzierżawcy i zarządcy obwodów łowieckich mogą, po uzyskaniu zgody właściciela, posiadacza lub zarządcy gruntu, wyznaczać i oznakowywać zakazem wstępu obszary stanowiące ostoje zwierzyny oraz wznosić urządzenia związane z prowadzeniem gospodarki łowieckiej, natomiast odszkodowanie za szkody łowieckie nie przysługuje posiadaczom uszkodzonych upraw lub plonów rolnych, którzy nie wyrazili zgody na budowę przez dzierżawcę lub zarządcę obwodu łowieckiego urządzeń lub wykonywanie zabiegów zapobiegających szkodom.
W ocenie Trybunału przywołane przepisy nie były podstawą orzeczenia Sądu Okręgowego w Koszalinie, gdyż kwestia budowy urządzeń związanych z prowadzeniem gospodarki łowieckiej czy wyłączenia prawa skarżącej do odszkodowania z tego tytułu nie były przedmiotem rozstrzygnięcia w sprawie.

3.2. Trybunał Konstytucyjny podkreśla, że skarga konstytucyjna jest środkiem ochrony praw i wolności, naruszonych w wyniku oparcia ostatecznego orzeczenia sądu lub organu administracyjnego na przepisie niezgodnym z Konstytucją. Kontrola abstrakcyjna, której domaga się skarżąca, jest niedopuszczalna w trybie skargi konstytucyjnej, gdyż warunkiem merytorycznego rozpoznania skargi jest konkretyzacja sformułowanych w niej zarzutów na płaszczyźnie indywidualnego rozstrzygnięcia podjętego w stosunku do skarżącego przez organy władzy publicznej na podstawie zakwestionowanych regulacji prawnych. Przedmiotem skargi mogą być tylko te przepisy, które wyrażają normy prawne bezpośrednio określające sytuację prawną skarżącego w chwili wydania ostatecznego orzeczenia, a art. 79 ust. 1 Konstytucji wyklucza kwestionowanie za pomocą skargi konstytucyjnej innych – niż podstawa prawna orzeczenia – przepisów danego aktu normatywnego (zob. postanowienie TK z 19 października 2004 r., SK 13/03, OTK ZU nr 9/A/2004, poz. 101). W postępowaniu skargowym niedopuszczalne jest więc badanie przepisów, które nie miały wpływu na sytuację prawną skarżącej.
3.3. W konsekwencji Trybunał postanowił odmówić nadania skardze dalszego biegu w zakresie badania konstytucyjności art. 2 w związku z art. 42, art. 8 ust. 1, art. 23 ust. 1, art. 46 ust. 1 pkt 2, art. 47 ust. 2, art. 48 pkt 1–5, art. 50 ust. 1b oraz art. 12 w związku z art. 48 pkt 3 prawa łowieckiego (art. 79 ust. 1 Konstytucji w związku z art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK).

4. Skarga konstytucyjna zawiera liczne uchybienia dotyczące wzorców kontroli. Niektóre ze wskazanych wzorców nie pozostają w związku treściowym z zakwestionowanymi przepisami prawa łowieckiego, natomiast inne nie są samoistnym źródłem praw podmiotowych.

4.1. Nie istnieje związek treściowy między zaskarżonymi przepisami prawa łowieckiego a art. 12 Konstytucji (dotyczącym wolności tworzenia i działania związków zawodowych i innych organizacji), art. 15 Konstytucji (odnoszącym się do ustroju terytorialnego Polski, decentralizacji władzy publicznej oraz podziału terytorialnego państwa), art. 20 Konstytucji (regulującym ustrój gospodarczy państwa), art. 21 ust. 2 Konstytucji (dotyczącym wywłaszczenia), art. 58 ust. 1 Konstytucji (odnoszącym się do wolności zrzeszania), art. 59 ust. 1 Konstytucji (normującym wolność zrzeszania się w związkach zawodowych, organizacjach społeczno-zawodowych rolników oraz w organizacjach pracodawców), art. 61 Konstytucji (statuującym prawo do informacji o działalności organów władzy publicznej) oraz art. 74 ust. 1 i 2 Konstytucji (nakładającym na władze publiczne obowiązek prowadzenia polityki zapewniającej bezpieczeństwo ekologiczne oraz obowiązek ochrony środowiska).

4.2. Trybunał Konstytucyjny przypomina, że z brzmienia art. 79 ust. 1 Konstytucji wynika, iż wzorcami kontroli w sprawie wszczętej na skutek złożenia skargi konstytucyjnej mogą być tylko przepisy wyrażające wolności lub prawa skarżącego (zob. postanowienia pełnego składu TK z 23 stycznia 2002 r., Ts 105/00, OTK ZU nr 1/B/2002, poz. 60 oraz 16 lutego 2009 r., Ts 202/06, OTK ZU nr 1/B/2009, poz. 23). Pogląd na tę kwestię jest utrwalony, a Trybunał Konstytucyjny nie ma podstaw, by go zmieniać.
4.2.1. Skarżąca niewłaściwie uczyniła z art. 2 Konstytucji samodzielny wzorzec kontroli. Wynikająca z niego zasada demokratycznego państwa prawnego (podobnie jak inne zasady) nie jest samoistnym źródłem praw podmiotowych, których ochrony skarżący mógłby domagać się w skardze konstytucyjnej. Wyznacza ona jedynie standard kreowania wolności i praw przez ustawodawcę oraz standard korzystania z nich, nie wprowadzając konkretnej wolności czy konkretnego prawa (zob. orzeczenia TK z 10 stycznia 2001 r., Ts 72/00, OTK ZU nr 1/2001, poz. 12 oraz 20 lutego 2008 r., SK 27/07, OTK ZU nr 1/A/2008, poz. 22). Ze względu na sposób sformułowania uzasadnienia nie jest możliwe zrekonstruowanie konkretnego konstytucyjnego prawa podmiotowego, które miałoby zostać naruszone.
4.2.2. W swoim orzecznictwie Trybunał podkreśla, że art. 31 ust. 1 Konstytucji jest „dopełnieniem przepisów, określających poszczególne wolności konstytucyjne” (wyrok TK z 20 grudnia 1999 r., K. 4/99, OTK ZU nr 7/1999, poz. 165). Zasada wolności, wyrażona w tym przepisie, ma zatem charakter subsydiarny (zob. np. wyrok TK z 10 lipca 2007 r., SK 50/06, OTK ZU nr 7/A/2007, poz. 75).
4.2.3. Trybunał przypomina również, że art. 31 ust. 3 Konstytucji, określając przesłanki dopuszczalności ustanawiania ograniczeń konstytucyjnych wolności i praw człowieka i obywatela, wprowadza do systemu prawnego zasadę proporcjonalności. W aspekcie formalnym przepis ten wymaga, „by ograniczenia te były ustanawiane »tylko w ustawie«, wykluczając tym samym ich wprowadzenie w aktach niższej rangi, a w aspekcie materialnym – dopuszcza ustanawianie tylko takich ograniczeń, które nie naruszają istoty danej wolności lub prawa podmiotowego, i to tylko wtedy, gdy są one konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia, moralności publicznej albo wolności i praw innych osób” (wyrok TK z 30 października 2006 r., P 10/06, OTK ZU nr 9/A/2006, poz. 128). Jednak m.in. ze względu na swój generalny charakter, art. 31 ust. 3 Konstytucji nie jest samodzielnym wzorcem kontroli konstytucyjności. Zarzut naruszenia zasady proporcjonalności wyrażonej w tym przepisie trzeba uzupełnić przez wskazanie konkretnego prawa lub wolności konstytucyjnej mających normatywną postać konstytucyjnego prawa podmiotowego, którego „nadmierne, nieproporcjonalne ograniczenia podnosi skarżący, co pozwalałoby Trybunałowi Konstytucyjnemu na dokonanie oceny zasadności wskazanych ograniczeń w płaszczyźnie art. 31 ust. 3 Konstytucji” (zob. np. postanowienie TK z 23 stycznia 2002 r., Ts 105/00, OTK ZU nr 1/B/2002, poz. 60).
4.2.4. Także wzorzec kontroli określony w art. 32 Konstytucji ma charakter niesamoistny. W wydanym w pełnym składzie postanowieniu z 24 października 2001 r., dotyczącym art. 32 Konstytucji Trybunał stwierdził: „Uznając więc prawo do równego traktowania za konstytucyjne prawo jednostki Trybunał Konstytucyjny podkreśla, iż ma ono charakter niejako prawa »drugiego stopnia«, tzn. przysługuje ono w związku z konkretnymi normami prawnymi lub innymi działaniami organów władzy publicznej, a nie w oderwaniu od nich – niejako »samoistnie«. Jeżeli te normy lub działania nie mają odniesienia do konkretnych określonych w Konstytucji wolności i praw, prawo do równego traktowania nie ma w pełni charakteru prawa konstytucyjnego, a to sprawia, że nie może ono być chronione za pomocą skargi konstytucyjnej” (SK 10/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 225). W ocenie Trybunału Konstytucyjnego skarżąca nie doprecyzowała również w odniesieniu do tego wzorca – co jest konieczne w kontekście ustawy o TK – naruszonego prawa podmiotowego jej przysługującego.

4.3. Skarżąca przywołuje jako wzorzec również art. 21 ust. 1 Konstytucji, który ‒ jej zdaniem ‒ jest źródłem ochrony prawa własności. Takie sformułowanie podstawy skargi należało jednak uznać za wadliwe.
4.3.1. Jak wynika z dotychczasowego orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, status człowieka i obywatela jest przede wszystkim wyznaczany przez postanowienia rozdziału II Konstytucji, a więc przez wolności i prawa, których podstawą („źródłem”) jest przyrodzona i niezbywalna godność człowieka (art. 30 Konstytucji). Uregulowania te określają sferę wolności i praw człowieka i obywatela, a więc to one są podstawą do formułowania konstytucyjnych wolności i praw, których naruszenie uprawnia do złożenia skargi konstytucyjnej. Zasady ustrojowe mogą oddziaływać na ten status, a zwłaszcza – poszerzać sferę wolności jednostki, wpływać na zakres określonych praw lub dopuszczalność ograniczeń. Ponieważ jednak podstawą ich obowiązywania jest przyjęte przez ustrojodawcę założenie, że zasady ustrojowe mają w szczególnym stopniu przyczyniać się do realizacji „dobra wspólnego wszystkich obywateli” (art. 1 Konstytucji), więc nie mogą mieć one pierwszeństwa przed postanowieniami rozdziału II, lecz mają jedynie uzupełniające znaczenie w sferze wolności i praw jednostki. Oznacza to, że rozdział I ma w tej sferze znaczenie subsydiarne, jako uzupełnienie regulacji umieszczonych w rozdziale II (zob. wyrok TK z 29 kwietnia 2003 r., SK 24/02, OTK ZU nr 4/A/2003, poz. 33).
4.3.2. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego bardziej skonkretyzowane normy dotyczące wolności lub praw mogą być wyprowadzone z ogólnych norm rozdziału I Konstytucji wtedy, gdy zostanie ustalone, że regulacja tych praw nie wynika z jej rozdziału II bądź że w pewnych wyjątkowych sytuacjach to normy rozdziału I bardziej precyzyjnie regulują określoną problematykę życia społecznego. Jednak to w art. 30‒86 zostały zgrupowane zarówno przepisy określające zasady ogólne, jak i postanowienia dotyczące poszczególnych wolności i praw, środków ich ochrony oraz obowiązków. Świadczy to o woli ustrojodawcy, by kompleksowo uregulować konstytucyjny status jednostki (zob. postanowienie TK z 7 lipca 2004 r., SK 69/03, OTK ZU nr 7/A/2004, poz. 75). Wziąwszy pod uwagę treść art. 64 Konstytucji Trybunał uznał, że wzorzec kontroli określony w art. 21 ust. 1 Konstytucji ma charakter niesamoistny.

4.4. Dodatkowo Trybunał podkreśla, że skarżąca błędnie dekodowała wolność człowieka, równość wobec prawa oraz swobodę działalności gospodarczej z art. 12 Konstytucji, wolność gospodarczą i równość wobec prawa z art. 15 ust. 2, art. 58 ust. 1 i art. 59 ust. 1 Konstytucji, a wolność gospodarczą, wolność człowieka i równość wobec prawa z art. 61 Konstytucji. Taka wykładnia postanowień konstytucyjnych jest oczywiście bezzasadna (art. 49 w związku z art. 36 ust. 3 ustawy o TK).

4.5. Z powyższych względów Trybunał postanowił odmówić nadania skardze dalszego biegu w zakresie badania zgodności: 1) art. 2 w związku z art. 42 prawa łowieckiego z art. 2, art. 32 oraz art. 74 ust. 1 i 2 Konstytucji; 2) art. 8 ust. 1 prawa łowieckiego z art. 2, art. 20, art. 21, art. 31 ust. 1 oraz art. 32 ust. 1 Konstytucji; 3) art. 23 ust. 1 prawa łowieckiego z art. 15 ust. 2, art. 20, art. 21 ust. 1, art. 31 ust. 3, art. 32, art. 58 ust. 1, art. 59 ust. 1 oraz art. 61 Konstytucji; 4) art. 46 prawa łowieckiego z art. 2, art. 12, art. 15 ust. 1, art. 31 ust. 3, art. 32 oraz art. 58 ust. 1 Konstytucji; 5) art. 47 prawa łowieckiego z art. 2, art. 20, art. 21 ust. 1, art. 31 ust. 3 oraz art. 32 Konstytucji; 6) art. 48 prawa łowieckiego z art. 2, art. 21 ust. 1, art. 31 ust. 3 oraz art. 32 Konstytucji; 7) art. 50 ust. 1b prawa łowieckiego z art. 2, art. 21 ust. 1, art. 31 ust. 3 oraz art. 32 Konstytucji; 8) art. 12 w związku z art. 48 pkt 3 prawa łowieckiego z art. 2, art. 20, art. 21, art. 31 ust. 1 oraz art. 32 ust. 1 Konstytucji.

5. Trybunał Konstytucyjny ustalił także, że w piśmie będącym uzupełnieniem braków formalnych skargi skarżąca postawiła nowe zarzuty, a niektóre z nich sformułowała bez numerycznego przywołania przepisów Konstytucji.

5.1. Trybunał Konstytucyjny podkreśla, że zgodnie z art. 46 ust. 1 ustawy o TK jednym z warunków merytorycznego rozpoznania skargi konstytucyjnej jest jej złożenie w zawitym terminie trzech miesięcy od doręczenia skarżącemu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia. Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie podkreślał, że jest to ostateczny termin do sformułowania elementów skargi konstytucyjnej i że niedopuszczalne jest merytoryczne rozpatrywanie zarzutów sformułowanych po upływie trzech miesięcy od doręczenia skarżącemu prawomocnego wyroku (zob. postanowienie TK z 21 stycznia 1998 r., Ts 2/98, OTK ZU nr 2/1998, poz. 21, a także wyroki TK z 14 grudnia 1999 r., SK 14/98, OTK ZU nr 7/1999, poz. 163 oraz 26 marca 2002 r., SK 2/01, OTK ZU nr 2/A/2002, poz. 15).

5.2. Po terminie określonym w art. 46 ust. 1 ustawy o TK skarżąca sformułowała zarzut naruszenia: 1) prawa własności i swobody działalności gospodarczej wobec art. 2 w związku z art. 42 prawa łowieckiego; 2) prawa własności w odniesieniu do art. 8 ust. 1, art. 47 oraz art. 12 w związku z art. 48 pkt 3 prawa łowieckiego; 3) prawa do sądu wobec art. 47 prawa łowieckiego; 4) wolności działalności gospodarczej wobec art. 48 i art. 50 ust. 1b prawa łowieckiego oraz 5) prawa do „słusznego odszkodowania” wobec art. 12 w związku z art. 48 pkt 3 prawa łowieckiego. Skarżąca wskazała też, jako nowy wzorzec kontroli dla art. 46 prawa łowieckiego, art. 77 ust. 1 Konstytucji.

5.3. W tym stanie rzeczy Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że część zarzutów skarżąca sformułowała po trzech miesiącach od doręczenia jej prawomocnego wyroku. Z tego względu zarzuty te nie podlegają rozpoznaniu.

6. Powyższa analiza pozwoliła ustalić, że dalszej kontroli mogłyby zostać poddane: art. 46 ust. 1 pkt 1 oraz ust. 2 prawa łowieckiego z art. 22 i art. 64 Konstytucji, art. 47 ust. 1 prawa łowieckiego z art. 77 Konstytucji; a także art. 48 ust. 6 prawa łowieckiego z art. 64 oraz art. 77 Konstytucji, jednak zarzuty sformułowane wobec tych przepisów są ‒ w ocenie Trybunału ‒ wadliwe.

6.1. Zarzut niezgodności art. 46 prawa łowieckiego z art. 22 oraz art. 64 Konstytucji jest wadliwy formalnie.
6.1.1. Artykuł 46 prawa łowieckiego składa się z ustępu pierwszego dzielącego się na dwa punkty oraz z ustępu drugiego. Skarżąca nie wskazała precyzyjnie, którą część przepisu czyni przedmiotem skargi. Brak precyzji dotyczy także wzorca konstytucyjnego. Artykuł 64 Konstytucji dzieli się na trzy ustępy. Skarżąca nie wskazała, o który ustęp jej chodzi. W piśmie uzupełniającym podała jedynie, że z przepisu tego wywodzi prawo własności, co pozwala przyjąć, że miała na myśli ustęp 1.
6.1.2. Z uzasadnienia skargi nie wynika, w jaki sposób art. 46 ust. 1 pkt 1 oraz ust. 2 prawa łowieckiego doprowadził do naruszenia prawa własności czy wolności działalności gospodarczej. Skarga konstytucyjna w zasadzie nie zawiera uzasadnienia w tym zakresie: do wolności działalności gospodarczej skarżąca nie nawiązuje wcale, natomiast w zakresie prawa własności ogranicza się jedynie do kilku lakonicznych stwierdzeń, z których zdaje się wynikać, że skarżąca odnosi to prawo do swojego gruntu. Tymczasem w wyroku z 28 listopada 2013 r. Sąd Okręgowy w Koszalinie nie orzekał o kwestii własności gruntu skarżącej ani o ograniczeniach tego prawa związanych z występowaniem obwodów łowieckich. Ustęp 2 tego przepisu dotyczy oględzin, szacowania szkód i ustalania wysokości odszkodowania przez przedstawicieli zarządcy lub dzierżawcy obwodu łowieckiego. Skarżąca nie wykazała, by naruszał on jej prawo do „wypłaty odszkodowania” (s. 2 skargi), wynikające z art. 64 Konstytucji.
6.1.2. Trybunał stwierdza ponadto, że skarżąca nie uwzględniła tego, iż przedmiotem ochrony gwarantowanej przez art. 64 Konstytucji jest własność i inne prawa majątkowe i że pojęć tych nie należy utożsamiać. Trybunał zwracał uwagę na różnice w regulacji prawnej własności i praw majątkowych. W wyroku z 12 stycznia 1999 r. stwierdził, że w świetle art. 21 ust. 1 Konstytucji zagwarantowanie ochrony własności jest konstytucyjną powinnością państwa, jednak przepis ten nie przewiduje ochrony praw majątkowych innych niż własność. O prawach tych stanowi natomiast art. 64 Konstytucji, który w ust. 1 przyznaje każdemu prawo do własności, innych praw majątkowych oraz prawo dziedziczenia. Unormowanie art. 64 Konstytucji w pewnych kierunkach powtarza, a w innych uzupełnia unormowanie przewidziane w art. 21 Konstytucji (P 2/98, OTK ZU nr 1/1999, poz. 2). Skarżąca zalicza do naruszonych praw podmiotowych prawo własności, podczas gdy kwestionowanie wysokości przysługującego odszkodowania należało wiązać z ochroną prawa majątkowego.

6.2. Skarżąca nie określiła, w jaki sposób art. 47 ust. 1 prawa łowieckiego prowadzi do naruszenia praw podmiotowych wynikających z art. 77 Konstytucji.
6.2.1. W petitum skargi skarżąca nie sprecyzowała, którego ustępu art. 77 Konstytucji dotyczy skarga, lecz zaznaczyła, że dopatruje się jego niekonstytucyjności w zakresie, w jakim nie przewiduje on możliwości skierowania sprawy na drogę postępowania sądowego w celu dochodzenia należności za szkody wynikające z prowadzenia działalności łowieckiej w zakresie przekraczającym wartość szkody rzeczywistej. W uzasadnieniu skargi konstytucyjnej skarżąca nie odniosła się obszerniej do tego zarzutu.
Z kolei w piśmie uzupełniającym skarżąca wymieniła jako naruszone przez art. 47 ust. 1 prawa łowieckiego: prawo własności, prawo do swobody działalności gospodarczej, prawo do równego traktowania w takich samych okolicznościach, prawo do „słusznego odszkodowania” oraz prawo do sądu. Skarżąca podjęła próbę uzasadnienia jedynie zarzutu naruszenia prawa do wynagrodzenia szkody, jaka została jej wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej (art. 77 ust. 1 Konstytucji).
6.2.2. W ocenie Trybunału artykuł 47 ust. 1 prawa łowieckiego ‒ stanowiący, że właściciele lub posiadacze gruntów rolnych i leśnych powinni, zgodnie z potrzebami, współdziałać z dzierżawcami i zarządcami obwodów łowieckich w zabezpieczaniu gruntów przed szkodami ‒ nie mógł doprowadzić do naruszenia ani prawa do sądu, ani prawa do wynagrodzenia szkody, ponieważ pozostaje bez związku treściowego z tymi prawami. Zakres jego regulacji nie odnosi się ani do prawa do sądu, ani do kwestii uzyskiwania odszkodowania za szkody łowieckie.

6.3. Ostatniego zarzutu sformułowanego w skardze konstytucyjnej, dotyczącego niezgodności art. 48 prawa łowieckiego z art. 64 i art. 77 Konstytucji, w ocenie Trybunału również nie można poddać merytorycznej ocenie.
6.3.1. Przede wszystkim Trybunał stwierdza, że skarżąca, wbrew wymogowi określonemu w art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, nie wskazała precyzyjnie przepisu, którego niekonstytucyjność zarzuca. Artykuł 48 prawa łowieckiego składa się z sześciu punktów, a w sprawie skarżącej sądy stosowały jedynie pkt 6 (odszkodowanie nie przysługuje za szkody w uprawach rolnych założonych z rażącym naruszeniem zasad agrotechnicznych). Ponadto w uzasadnieniu skargi konstytucyjnej skarżąca odniosła do treści art. 64 Konstytucji tylko art. 48 pkt 3 prawa łowieckiego, który nie był przez sądy stosowany.
6.3.2. Trybunał stwierdza, że art. 48 prawa łowieckiego reguluje przesłanki egzoneracyjne odpowiedzialności koła łowieckiego, do których zalicza rażące naruszenie zasad agrotechnicznych (pkt 6). Przesłanka ta nakazuje przy ocenie odpowiedzialności dzierżawcy lub zarządcy obwodu łowieckiego uwzględnić zachowanie poszkodowanego, które mogło przyczynić się do powstania szkody bądź jej zwiększenia. W piśmie uzupełniającym skarżąca uzasadniła zarzut niekonstytucyjności art. 48 prawa łowieckiego. Stwierdziła, że przepis ten jest niezgodny z Konstytucją w zakresie „przyjętej koncepcji szkody”, która wyłącza możliwość dochodzenia zapłaty za utracone korzyści. Co za tym idzie, w ocenie Trybunału z zakwestionowanego art. 48 pkt 6 prawa łowieckiego skarżąca wywiodła treść, która z niego nie wynika, ponieważ przepis ten nie dotyczy wyłączenia możliwości uzyskania odszkodowania za utracone korzyści. Dlatego też Trybunał uznaje, że przedmiotowy zarzut ‒ na podstawie art. 49 w związku z art. 36 ust. 3 ustawy o TK ‒ jest oczywiście bezzasadny, i stwierdza, że brak jest podstaw do nadania skardze dalszego biegu w tym zakresie.

7. Niezależnie od powyższego Trybunał Konstytucyjny uznaje za zasadne, by podkreślić, że obszerne fragmenty uzasadnienia skargi konstytucyjnej zawierają ogólne rozważania, nie mające znaczenia dla określenia sposobu naruszenia praw podmiotowych (s. 3-37, 56-72). Uzasadnienie skargi konstytucyjnej ‒ w ocenie Trybunału ‒ sporządzono wadliwie, co utrudnia odczytanie, w jaki sposób kwestionowane przepisy prawa łowieckiego naruszają Konstytucję. Na ponad dwudziestu stronach skarżąca omówiła niektóre z przywołanych wzorców konstytucyjnych w oderwaniu od realiów sprawy. Następnie przedstawiła rys historyczny regulacji łowieckich, ustrój łowiectwa, a także obszerne zagadnienia z zakresu komparatystyki prawniczej. Taka forma uzasadnienia skargi nie spełnia wymogów określonych w art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK.

8. Ze wszystkich wyżej wskazanych powodów Trybunał Konstytucyjny, na podstawie art. 79 ust. 1 Konstytucji, a także art. 49 w związku z art. 36 ust. 3, art. 46 ust. 1 oraz art. 47 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy o TK, odmówił nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu.