Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II Ca 52/16

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 3 marca 2016 r.

Sąd Okręgowy w Białymstoku II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

Przewodniczący:

SSO Bożena Sztomber (spr.)

Sędziowie:

SSO Barbara Puchalska

SSR del. Jolanta Klimowicz-Popławska

Protokolant:

st. sekr. sąd. Monika Gąsowska

po rozpoznaniu w dniu 3 marca 2016 r. w Białymstoku

na rozprawie

sprawy z powództwa C. F.

przeciwko A. M.

o zapłatę

na skutek apelacji powoda

od wyroku częściowego Sądu Rejonowego w Sokółce

z dnia 26 sierpnia 2015 r. sygn. akt I C 144/15

uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi Rejonowemu w Sokółce do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania odwoławczego.

UZASADNIENIE

W pozwie z dnia 27 kwietnia 2015 roku powód C. F. domagał się zasądzenia od pozwanej A. M. kwoty 31.222 zł tytułem zadośćuczynienia za krzywdy, jakie pozwana wyrządziła powodowi przywłaszczając należący do zmarłego syna powoda B. F. samochód marki V. (...), przez co opóźniła przyjęcie przez powoda spadku po B. F., narażając powoda na dodatkowe koszty oraz naruszając jego dobra osobiste. Powód wniósł też o zasądzenie od pozwanej kosztów procesu według norm przepisanych.

Wskazywał, że na skutek przywłaszczenia przez pozwaną należącego do zmarłego syna powoda B. F. samochodu osobowego marki V. (...) powód nie mógł zbyć tego pojazdu, a z uzyskanej kwoty spłacić zadłużenia syna, a w związku z tym nie miał również możliwości sprzedaży pozostałych ruchomości należących do zmarłego. Doznana przez powoda szkoda obejmuje kwotę 3.931 zł stanowiącą koszty zawarcia umowy obowiązkowego ubezpieczenia OC ciągnika siodłowego marki S. (...) wraz z naczepą marki (...), kwotę 186 zł stanowiącą koszty zawarcia umowy obowiązkowego ubezpieczenia OC pojazdu przywłaszczonego, kwotę 5.000 zł z tytułu obniżenia wartości zbywczej ciągnika siodłowego marki S. (...), kwotę 3.000 zł z tytułu obniżenia wartości zbywczej naczepy marki (...), kwotę 3.000 zł z tytułu obniżenia wartości zbywczej samochodu osobowego marki V. (...), kwotę 1.000 zł stanowiącą równowartość opon zimowych przynależnych do pojazdu V. (...), kwotę 1.259 zł stanowiącą koszty związane ze zwrotem przywłaszczonego pojazdu po wyroku skazującym, kwotę po 800 zł miesięcznie z tytułu wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z przywłaszczonego pojazdu. Ponadto C. F. domagał się zasądzenia na jego rzecz kwoty 1.000 zł z uwagi na obciążenia psychiczne i nakład pracy powoda związany z działaniami pozwanej.

Pozwana A. M. wniosła o oddalenie powództwa w całości oraz o zasądzenie od powoda kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego, według norm przepisanych. Podniosła przede wszystkim zarzut braku legitymacji czynnej po stronie powoda, ponadto zakwestionowała zasadność dochodzonych przez powoda roszczeń, wskazując, że jej działanie nie skutkowało jakąkolwiek szkodą po stronie spadkobierców B. F., w szczególności nie wpływało na obowiązek zawarcia umów ubezpieczenia OC, możliwość rozporządzania majątkiem zmarłego, czy też konieczność rejestracji pojazdów i wykonania jego badań technicznych. Zdaniem pozwanej powód w żaden sposób nie wykazał ani wysokości, ani też faktu poniesienia wskazywanych w pozwie wydatków; nie sprecyzował także, jakie jego dobra osobiste miały zostać naruszone. Wyrokiem częściowym z dnia 26 sierpnia 2015 roku Sąd Rejonowy w Sokółce oddalił powództwo o zapłatę kwoty 30.222 zł.

Sąd Rejonowy ustalił, że wyrokiem z dnia 2 marca 2015 roku w sprawie II K 361/14, Sąd Rejonowy w Sokółce uznał A. M. winną popełnienia czynu z art. 284 § 1 k.k., polegającego na tym, że w okresie pomiędzy 12 a 18 listopada 2013 roku w S. w celu osiągnięcia korzyści majątkowej przywłaszczyła stanowiący własność B. F. samochód osobowy marki V. (...) o numerze rejestracyjnym (...).

Sąd I instancji podkreślił, że powód domagając się odszkodowania w kwocie 30.222 zł za szkodę wyrządzoną przez pozwaną A. M. w majątku spadkowym pozostałym po B. F. powoływał się na swoje następstwo prawne po zmarłym synu. Powód jednak ani w pozwie, ani w sporządzonym przez profesjonalnego pełnomocnika późniejszym piśmie procesowym, stanowiącym swoistą replikę na odpowiedź na pozew, mimo podniesionego przez pozwaną zarzutu braku legitymacji czynnej po stronie powoda, nie podjął próby wykazania, że należy do kręgu spadkobierców B. F., w szczególności nie przedstawił wymaganego w tym przypadku postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku lub zarejestrowanego aktu poświadczenia dziedziczenia. Zgodnie bowiem z art. 1027 k.c. spadkobierca może udowodnić swoje prawa wynikające z dziedziczenia względem osoby trzeciej, która nie rości sobie praw do spadku z tytułu dziedziczenia – a taką osobą jest pozwana – tylko stwierdzeniem nabycia spadku albo zarejestrowanym aktem poświadczenia dziedziczenia. Prawomocne postanowienie stwierdzające nabycie spadku przez spadkobierców powołanych na mocy postanowień testamentu lub przepisów ustawy, lub akt poświadczenia dziedziczenia, stwarzają domniemanie prawne, że osoba tamże wskazana jest spadkobiercą, legitymowanym do dochodzenia roszczeń z tytułu dziedziczenia spadku wobec osób trzecich, które nie roszczą sobie praw do spadku z tego tytułu (art. 1027 k.c.) oraz do rozporządzania prawami, które należą do spadku (art. 1025 § 2 k.c.).

Sąd Rejonowy zaznaczył, że spadkobierca nabywa spadek z mocy samego prawa, zaś wskutek złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku, jak też w wyniku upływu terminu do złożenia tego oświadczenia jego nabycie staje się „definitywne”. Stąd też, niezależnie od udokumentowania faktu nabycia spadku, spadkobierca może wykonywać cały szereg uprawnień, zarówno czysto faktycznej, jak i jurydycznej natury. Spadkobierca może więc objąć spadek w posiadanie, zarządzać nim, w tym dokonywać czynności rozporządzających zarówno w odniesieniu do poszczególnych przedmiotów spadkowych, jak i do całego spadku, czy też przypadającego mu udziału w spadku. Może bez uzyskania sądowego lub notarialnego dokumentu potwierdzającego nabycie spadku, dochodzić na drodze sądowej swoich praw, tak wobec współspadkobierców, jak też wobec osób trzecich, które nie będąc spadkobiercami, twierdzą, że nimi są (argumentum a ­contrario z art. 1027 k.c.). Dalej, spadkobierca taki może bez stwierdzania nabycia spadku podejmować obronę przeciwko wierzycielom spadkodawcy, jak też przeciwko wierzycielom wierzytelności, które powstały dopiero wskutek otwarcia spadku (np. roszczenia zapisobierców oraz uprawnionych do zachowku). Spadkobierca, który nie może wykazać się udokumentowaniem swoich praw spadkowych w jeden z dwóch przewidzianych przez ustawę sposobów, nie jest jednak w stanie dochodzić związanych ze spadkiem roszczeń względem osób, które nie twierdzą, że są spadkobiercami, a to ze względu na wyłączność dowodową przewidzianą przez art. 1027 k.c.

W konsekwencji Sąd I instancji uznał, że powód nie posiada legitymacji czynnej do wystąpienia przeciwko pozwanej z powództwem o zapłatę odszkodowania w kwocie 30.222 zł za szkody wyrządzone w majątku spadkowym pozostałym po B. F.. W braku legitymacji czynnej po stronie powoda Sąd Rejonowy nie widział podstaw przeprowadzania postulowanego przez powoda postępowania dowodowego na okoliczność wyrządzenia szkody w mieniu zmarłego B. F..

Sąd I instancji uznając, że do rozstrzygnięcia nadaje się roszczenie o zapłatę odszkodowania w kwocie 30.222 zł orzekł w tym przedmiocie wyrokiem częściowym na podstawie art. 317 § 1 k.p.c.

Powyższy wyrok w całości zaskarżył apelacją powód, zarzucając:

1. naruszenie przepisów postępowania mające wpływ na wynik sprawy, tj.:

a) art. 11 k.p.c. w zw. z art. 12 k.p.c. poprzez ustalenie, że powód w niniejszej sprawie nie wykazał legitymacji czynnej do domagania się od pozwanej kwoty 30.222 zł tytułem odszkodowania, ponieważ nie przedstawił postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku po B. F., w sytuacji gdy pozwana A. M. została skazana wyrokiem Sądu Rejonowego w Sokółce z dnia 2 marca 2015 roku w sprawie II K 361/14 za to, że popełniła czyn z art. 284 § 1 k.k. na szkodę spadkobiercy B. F., tj. C. F., co biorąc pod uwagę związanie Sądu ustaleniami prawomocnego wyroku skazującego za popełnione przestępstwo nie podlega obowiązkowi dowodzenia w procesie cywilnym o roszczenia majątkowe wynikające z przestępstwa,

b) art. 207 § 3 k.p.c. w zw. z art. 212 § 1 k.p.c. poprzez ich niezastosowanie w niniejszej sprawie i nieustalenie co jest bezsporne pomiędzy stronami procesu, w sytuacji gdy strona pozwana w odpowiedzi na pozew w sposób ogólnikowy zaprzeczyła wszelkim okolicznościom podniesionym w pozwie i nie stwierdziła wprost, że kwestionuje fakt posiadania przez powoda praw do spadku po B. F.,

c) art. 217 § 1 k.p.c. poprzez zaniechanie przeprowadzenia zawnioskowanych przez powoda dowodów, bez których nie jest możliwe ustalenie wysokości szkody, jaką powód poniósł w wyniku czynów pozwanej,

d) art. 317 § 1 k.p.c. poprzez uznanie przez Sąd I instancji, że roszczenie powoda o zapłatę kwoty 30.222 złotych nadaje się do rozstrzygnięcia w wyroku częściowym, w sytuacji gdy Sąd nie przeprowadził zawnioskowanych przez powoda dowodów, ani nie rozpoznał istoty sprawy;

2. nierozpoznanie istoty sprawy polegające w szczególności na nieprzeprowadzeniu dowodów zawnioskowanych przez strony.

Apelujący domagał się uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w Sokółce, a także zasądzenia od pozwanej na rzecz powoda kosztów procesu według norm przepisanych, w tym kosztów zastępstwa procesowego.

W odpowiedzi na apelację pozwana wnosiła o jej oddalenie i zasądzenie od powoda na jej rzecz kosztów procesu wywołanych wszczęciem postępowania apelacyjnego według norm przepisanych.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja zasługuje na uwzględnienie w całości.

Sąd Rejonowy, jak trafnie podniósł skarżący, nie rozpoznał istoty sprawy.

Przez nierozpoznanie istoty sprawy należy przede wszystkim rozumieć niezbadanie podstawy merytorycznej dochodzonego roszczenia. O sytuacji takiej można mówić, jeżeli przykładowo sąd nie wniknął w całokształt sprawy, ponieważ pozostając w mylnym przekonaniu ograniczył się do zbadania jedynie kwestii legitymacji procesowej jednej ze stron lub kwestii przedawnienia, w związku z czym przedwcześnie oddalił powództwo albo jeżeli sąd dokonał oceny prawnej roszczenia bez oparcia jej o właściwie ustaloną podstawę faktyczną i w sprawie zachodzi potrzeba poczynienia po raz pierwszy niezbędnych ustaleń faktycznych (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 października 2015 roku, I CZ 68/15, LEX nr 1930435, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 lipca 2015 roku, I PZ 13/15, LEX nr 1783184). W niniejszej sprawie Sąd I instancji zaniechał w ogóle zbadania materialnej podstawy żądania powoda o zapłatę przez pozwaną odszkodowania w kwocie 30.222 zł, a ograniczył się do zbadania legitymacji procesowej powoda do dochodzenia roszczenia odszkodowawczego, uznając, że w zakresie tego roszczenia powodowi nie przysługuje czynna legitymacja procesowa – z czym jednak w ocenie Sądu Okręgowego nie sposób się zgodzić.

Sąd Rejonowy odwołał się do przepisu art. 1027 k.c., który stanowi, że względem osoby trzeciej, która nie rości sobie praw do spadku z tytułu dziedziczenia spadkobierca może udowodnić swoje prawa wynikające z dziedziczenia tylko stwierdzeniem nabycia spadku albo zarejestrowanym aktem poświadczenia dziedziczenia. Stanowisko co do niewykazania przez powoda legitymacji procesowej zasługiwałoby na aprobatę, gdyby powód powoływał się w tej sprawie jedynie na swoje następstwo prawne po B. F., a pozwana temu faktowi, iż jest on spadkobiercą, przeczyła. Trzeba natomiast zauważyć, że w niniejszej sprawie powód domaga się zasądzenia od pozwanej odszkodowania w kwocie 30.222 zł w związku z popełnieniem przez pozwaną na szkodę powoda przestępstwa z art. 284 § 1 k.k. polegającego na tym, że w okresie pomiędzy 12 a 18 listopada 2013 roku w S. w celu osiągnięcia korzyści majątkowej przywłaszczyła ona samochód osobowy marki V. (...) o nr rej. (...) stanowiący własność B. F., za które to przestępstwo pozwana została skazana prawomocnym wyrokiem Sądu Rejonowego w Sokółce z dnia 2 marca 2015 roku w sprawie II K 361/14. Z treści uzasadnienia pozwu wprost zaś wynika, że roszczenie o zasądzenie od A. M. odszkodowania w kwocie 30.222 zł powód wywodzi z popełnionego przez pozwaną na jego szkodę czynu niedozwolonego, za który pozwana została prawomocnie skazana.

Wprawdzie powód dołączył do pozwu niestanowiącą dokumentu urzędowego w rozumieniu art. 244 § 1 k.p.c. kserokopię odpisu wyroku Sądu Rejonowego w Sokółce z dnia 2 marca 2015 roku w sprawie II K 361/14, którym uznano pozwaną za winną czynu z art. 284 § 1 k.k. i którym skazano ją za ten czyn, ale w piśmie z dnia 17 sierpnia 2015 roku powód wnioskował m.in. o dołączenie akt Sądu Rejonowego w Sokółce w sprawie II K 361/14. Przede wszystkim jednak pozwana nie kwestionowała uznania jej za winną tego, że w okresie pomiędzy 12 a 18 listopada 2013 roku w S. w celu osiągnięcia korzyści majątkowej przywłaszczyła samochód osobowy marki V. (...) o nr rej. (...) o szacunkowej wartości 22.000 zł stanowiący własność B. F., czym działała na szkodę C. F., tj. czynu z art. 284 § 1 k.k., i skazania jej za to prawomocnym wyrokiem. Istniały zatem wystarczające podstawy do ustalenia, że pozwana dopuściła się czynu z art. 284 § 1 k.k., na szkodę powoda. Zresztą Sąd I instancji ustalił, że wyrokiem z dnia 2 marca 2015 roku w sprawie II K 361/14 Sąd Rejonowy w Sokółce uznał A. M. winną popełnienia czynu wskazanego wyżej.

Zgodnie z art. 11 k.p.c. ustalenia wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa wiążą sąd w postępowaniu cywilnym. Sąd w postępowaniu cywilnym związany jest ustaleniami dotyczącymi popełnienia przestępstwa, a więc okolicznościami składającymi się na jego stan faktyczny, czyli osobą sprawcy, przedmiotem przestępstwa oraz czynem przypisanym oskarżonemu, które znajdują się w sentencji wyroku. Sąd w postępowaniu cywilnym musi zatem przyjąć, że skazany popełnił przestępstwo przypisane mu wyrokiem karnym. W postępowaniu cywilnym pozwany nie może bronić się zarzutem, że nie popełnił przestępstwa, za które wcześniej został skazany prawomocnym wyrokiem wydanym w postępowaniu karnym, ani też że przestępstwem tym nie wyrządził szkody. Związanie dotyczy ustalonych w sentencji wyroku znamion przestępstwa, a także okoliczności jego popełnienia, dotyczących czasu, miejsca, poczytalności sprawcy, itp. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 lutego 2013 r., I CSK 373/12, OSNC 2013/11/126; wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 16 lipca 2014 roku, III APa 11/14, LEX nr 1498932). Sąd cywilny związany jest zatem ustaleniami zawartymi w sentencji wyroku i kwalifikacją przestępstwa, uwzględniającymi jego znamiona, za popełnienie którego osoba pozwana w sprawie cywilnej została prawomocnie skazana w postępowaniu karnym. Zasada wyrażona w art. 11 k.p.c. nie stoi jednak na przeszkodzie czynieniu przez sąd cywilny własnych ustaleń w części wykraczającej poza znamiona konkretnego czynu, tym bardziej też sąd cywilny nie doznaje przeszkód w samodzielnym ustaleniu skutków czynu stanowiącego przestępstwo w sferze majątkowej poszkodowanego, które nie zostały opisane w sentencji prawomocnego wyroku skazującego. Badanie w sprawie cywilnej podstaw i zakresu związania wyrokiem skazującym musi objąć ocenę wystąpienia wszystkich jego elementów, w tym także tego, czy popełnione przez pozwanego przestępstwo wpłynęło, a jeśli tak, w jakim zakresie, na szkodę, której naprawienia domaga się powód (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 18 czerwca 2014 roku, V ACa 67/14, LEX nr 1480418). Jak natomiast wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 grudnia 2005 r. (V CK 297/05, LEX nr 1109498) związanie prawomocnym wyrokiem skazującym dotyczy wyłącznie pozytywnie ustalonych w jego sentencji znamion przestępstwa, za popełnienie którego dana osoba została prawomocnie skazana, co oznacza, że przepis art. 11 k.p.c. nie ogranicza dopuszczalności samodzielnego ustalenia przez sąd w postępowaniu cywilnym skutków zdarzenia w płaszczyźnie majątkowej strony powodowej, które nie są opisane w sentencji prawomocnego wyroku karnego skazującego.

Mając na uwadze powyższe trzeba uznać, że w zakresie roszczenia o zapłatę kwoty 30.222 zł powód dostatecznie wykazał swoją legitymację procesową, domagając się zasądzenia od pozwanej odszkodowania w związku z popełnieniem przez nią przestępstwa przywłaszczenia na jego szkodę. Skarżący zasadnie też zarzucił uchybienie przepisom prawa procesowego, w szczególności zaniechanie dokładniejszego wyjaśnienia okoliczności istotnych i spornych między stronami. Zauważyć należy, iż zgodnie z art. 212 § 1 k.p.c. sąd na rozprawie przez zadawanie pytań stronom dąży do tego, aby strony przytoczyły lub uzupełniły twierdzenia lub dowody na ich poparcie oraz udzieliły wyjaśnień koniecznych dla zgodnego z prawdą ustalenia podstawy faktycznej dochodzonych przez nie praw lub roszczeń. W ten sam sposób sąd dąży do wyjaśnienia istotnych okoliczności sprawy, które są sporne. W sprawie niniejszej, pomimo wniosku w tym przedmiocie zgłoszonego na rozprawie w dniu 26 sierpnia 2015 roku przez pełnomocnika pozwanej, nie nastąpiło informacyjne wysłuchanie powoda, które służyłoby wyjaśnieniu kwestii interesu prawnego powoda, zakwestionowanego w sposób ogólny w odpowiedzi na pozew. Zgodzić należy się więc z apelującym, iż Sąd Rejonowy niezasadnie uznał, że zaistniały przesłanki zastosowania przepisu art. 317 § 1 k.p.c., zgodnie z którym sąd może wydać wyrok częściowy, jeżeli nadaje się do rozstrzygnięcia tylko część żądania lub niektóre z żądań pozwu.

Dlatego na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. uchylono zaskarżony wyrok i przekazano sprawę Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania.

W toku ponownego rozpoznania sprawy Sąd Rejonowy winien przeprowadzić postępowanie dowodowe w zakresie wynikającym z inicjatywy dowodowej stron. Powinien rozpoznać zgłoszone przez strony wnioski dowodowe i odnosząc się do istoty sprawy, ocenić całość zgromadzonego w sprawie materiału przez pryzmat zasadności roszczenia powoda, w aspekcie właściwych przepisów prawa materialnego.

Na postawie art. 108 § 2 k.p.c. Sąd Okręgowy pozostawił Sądowi Rejonowemu w Sokółce rozstrzygnięcie o kosztach postępowania odwoławczego.