Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 29 października 2015 r.

Sąd Apelacyjny w Szczecinie I Wydział Cywilny

w składzie następującym:

po rozpoznaniu w dniu 29 października 2015 r. na rozprawie w Szczecinie

sprawy z powództwa M. G. (1)

przeciwko A. K.

o zachowek

na skutek apelacji powoda

od wyroku Sądu Okręgowego w Szczecinie

z dnia 17 grudnia 2014 r., sygn. akt I C 1348/13

oddala apelację.

SSA M. Gawinek SSA I. Wiszniewska SSA E. Buczkowska – Żuk

I A Ca496/15

UZASADNIENIE

Powód, małoletni M. G. (1), w pozwie z dnia 18 listopada 2013 roku skierowanym przeciwko pozwanej A. K. wniósł o zasądzenie na rzecz powoda od pozwanej kwoty 210.667 zł wraz z ustawowymi odsetkami, liczonymi od dnia 8 września 2013 roku do dnia zapłaty i zasądzenie od pozwanej na rzecz powoda kosztów postępowania w tym kosztów zastępstwa adwokackiego według norm przepisanych.

Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy w Szczecinie zasądził od pozwanej A. K. na rzecz powoda M. G. (1) kwotę 169.333,32 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 20 stycznia do dnia 17 grudnia 2015 r., a zasądzone roszczenie rozłożył na dwie raty- pierwsza w wysokości 500 zł, płatna w terminie 1 miesiąca od uprawomocnienia się wyroku, a druga w wysokości 168.833,32 zł płatna w terminie 10 miesięcy od uprawomocnienia się wyroku i oddalił powództwo w pozostałej części. Odstąpił od obciążania powódki kosztami procesu, nakazał ściągnąć na rzecz Skarbu Państwa od powoda z zasądzonego roszczenia kwotę 939,77 zł .tytułem nieuiszczonych kosztów procesu.

Orzeczenie to oparł sąd na następujących ustaleniach stanu faktycznego:

Wyrokiem z dnia 13 grudnia 2001 roku Sąd Rejonowy w Gryfinie w sprawie sygn. akt R III C 197/01 z powództwa małoletniego M. G. (1) i jego matki M. G. (3) w sprawie o ustalenie ojcostwa ustalił, iż pozwany M. G. (4) jest ojcem małoletniego M. G. (1), urodzonego (...) w S..

M. G. (4) zmarł (...) roku.

Prawomocnym postanowieniem z dnia 28 czerwca 2013 roku Sąd Rejonowy w Gryfinie w sprawie o sygn. akt I Ns 598/12 stwierdził, iż spadek po M. G. (4), zmarłym z dniu (...) roku w całości nabyła A. K., na podstawie testamentu z dnia 23 lutego 2001 roku sporządzonego w formie aktu notarialnego Rep. A nr (...) przed notariuszem D. P. w kancelarii notarialnej w S., nabyła wprost A. K. w całości.

W skład spadku wchodzi nieruchomość, objęta księgą wieczystą KW nr (...) , prowadzoną przez Sąd Rejonowy w Gryfinie. Nieruchomość ta stanowi działkę gruntu nr (...) na której rozpoczęta jest budowa budynku mieszkalnego - dom jednorodzinnego.

Wartość nieruchomości wynosi 254.000 zł.

Pełnomocnik powoda wezwaniem do zapłaty z 24 czerwca i 04 września 2013 roku wezwał pozwaną do zapłaty zachowku w kwocie 210.667 zł.

Pozwana A. K. ur. (...) została uznana przez Powiatowy Zespół do Spraw Orzekania i niepełnosprawności za osobę niepełnosprawną o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności (przyczyna 05-R) trwale na okres stały- od dnia 8 marca 2004r. We wskazaniach zapisano, iż nie wymaga: pracy w warunkach chronionych, nie wymaga szkolenie, aktywności zawodowej, uczestnictwa w terapii, stałej lub długotrwałej opieki codziennego opiekuna. Wymaga: zaopatrzenia w środki ortopedyczne i inne według wskazań specjalisty, korzystania z systemu środowiskowego wsparcia w samodzielnej egzystencji jak korzystania z usług socjalnych, opiekuńczych, terapeutycznych i rehabilitacyjnych. Wymaga pomocy częściowej innych osób w pełnieniu ról społecznych.

Pozwana A. K. utrzymuje się wyłącznie z prac dorywczych, osiągając dochód kilkuset złotych miesięcznie. Mieszka w zadłużonym mieszkaniu spółdzielczym.

Powód jest małoletni, zamieszkuje wraz z matką M. G. (3). Uzyskany przez powoda w roku 2013r dochód wyniósł 21. 483zł, zaś dochód jego matki- 80.982,30zł.

Sąd Okręgowy uznał powództwo oparte na art. 991 kodeksu cywilnego za zasadne w przeważającej części zasadne.

Wskazał, że bezsporne w sprawie było, iż powód jako jedyne dziecko spadkodawcy M. G. (4), który w chwili śmierci nie pozostawał w związku małżeńskim, w przypadku dziedziczenia ustawowego zostałaby powołany do spadku na podstawie art. 931 § 1 k.c. i wobec tego jest uprawniony co do zasady, jako małoletni, do zachowku w wysokości ¾ wartości przypadającego mu udziału w spadku.

W skład spadku po M. G. (4) wszedł tylko jeden składnik majątkowy- nieruchomość KW nr (...), o wartości 254.000 zł.

2/3 z kwoty 254.000 zł wynosi 190.500 zł, co stanowi kwotę należną powodowi tytułem zachowku po ojcu od pozwanej jako spadkobierczyni testamentowej. Według Sądu brak jest podstaw do uznania, że roszczenie małoletniego powoda stoi w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego ( art. 5 k.c.). Zachowanie się małoletniego w toku innych spraw spadkowych jest tu bez znaczenia dla rozstrzygnięcia. Sąd ten powołał się na stanowisko judykatury (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 20 stycznia 2014r IACa 799/13, LEX nr 1454648

Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 09 maja 201r IACa 334/13 LEX nr 1342321), stosowanie art. 5 k.c. w odniesieniu do roszczenia o zachowek może nastąpić jedynie w szczególnie uzasadnionych przypadkach, a w niniejszej sprawie przypadek taki nie zaistniał.

W przedmiocie odsetek orzeczono na podstawie art. 481 k.c. wskazał, że powód wniósł o odsetki od 08 września 2013 roku. Zgodnie z poglądem wyrażonym w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 2014r ( V CSK 209/13 LEX nr 1446457) "w zobowiązaniu łączącym uprawnionego do zachowku i spadkobiercę należy dostrzec elementy zobowiązania bezterminowego. Oznacza to, że określenie terminu spełnienia świadczenia pieniężnego w tym zobowiązaniu następuje w wyniku wezwania dłużnika (spadkobiercy) do zapłaty (art. 455 k.c.), a nie dopiero od dnia wyrokowania w przedmiocie uprawnienia do zachowku". W niniejszej sprawie odsetki te zasądzono od dnia doręczenia odpisu pozwu, ponieważ brak jest w aktach dowodu doręczenia wezwania pozwanej przedprocesowego wezwania do zapłaty (a nadto każde z wezwań opiewa na inną kwotę). W związku z rozłożeniem należności na raty odsetki od całości żądania zasądzono jedynie za okres od doręczenia odpisu pozwu do daty wyrokowania, jako że jedynie w tym okresie pozwana pozostawała w rozumieniu art. 481 k.c. w opóźnieniu z jednorazowym spełnieniem świadczenia.

Sąd Okręgowy skorzystał z możliwości rozłożenia zasądzonej kwoty na raty na podstawie art. 320 k.p.c. uznając, że zachodzi szczególnie uzasadniony wypadek, zdeterminowane było w niniejszej sprawie nie tylko przez bezsporną, a rażącą dysproporcję w sytuacji majątkowej obydwu stron. Łączny dochód w rodzinie powoda wyniósł miesięcznie w roku 2013r ponad 8500zł, podczas gdy pozwana żyje na krawędzi ubóstwa. Jedyny majątek, który posiada pozwana, to otrzymany spadek, czyli nieruchomość z rozpoczętą budową, która wymaga nakładów na zabezpieczenie przed zimą oraz przygotowania do sprzedaży. Wzbogacenie pozwanej poprzez otrzymanie tak kłopotliwego spadku ma charakter stricte symboliczny, bo na pewno nie majątkowy. Zasądzenie żądanej sumy bez rozłożenia jej na raty doprowadziłoby niewątpliwie do egzekucji komorniczej z jedynego wartościowego składnika majątku pozwanej. Egzekucja ta nie dawałyby żadnej gwarancji uzyskania ceny równej wartości rynkowej nieruchomości, ustalonej w niniejszej sprawie przez biegłego- przeciwnie, najniższa suma za którą nieruchomość można zbyć, to 3/4 sumy oszacowania, może zatem okazać się, że pozwana nie tylko nie odniosłaby z takiej transakcji żadnej korzyści, lecz zwiększyłaby i tak już istniejące pasywa jej majątku. Rozłożenie należności na raty daje pozwanej możliwość zbycia nieruchomości na wolnym rynku za sumę odpowiadającą jej wartości rynkowej, w okresie, w którym jest popyt na nieruchomości, tj w okresie wiosennym.

Sąd Okręgowy wydając w niniejszej sprawie rozstrzygnięcie oparł się o materiał dowodowy zgromadzony w sprawie w postaci dowodów z dokumentów, z opinii biegłego i przesłuchania pozwanej w charakterze strony.

Wartości spadku Sąd ustalił w oparciu o dowód z opinii biegłego sądowego z zakresu wyceny nieruchomości M. Z.(pisemna podstawowa z dnia 21 sierpnia 2008 roku k. 110-146). W ocenie Sądu opinia jest jasna i wnioski z niej płynące logiczne, sporządzona przez osobę posiadająca ku temu wiadomości specjalne; zaś zarzuty do opinii biegłej nie zostały w ogóle podniesione.

Sąd Okręgowy nie uwzględnił dowodu w postaci prywatnej opinii rzeczoznawcy, który stanowi wyłącznie dokument prywatny.

W ocenie Sądu dowody z dokumentów nie budziły żadnych wątpliwości, a okoliczności wykazywanie poprzez ten rodzaj dowodów były pomiędzy stronami bezsporne.

W tym stanie rzeczy oraz na podstawie powołanych regulacji Sąd zasądził od pozwanej na rzecz powoda kwotę 190.500 zł, o czym orzekł jak w pkt. I sentencji wyroku. W konsekwencji w pkt. II wyroku Sąd oddalił powództwo w pozostałym zakresie jako nie wykazane co do wysokości.

W przedmiocie kosztów sądowych orzeczono na podstawie art. 100 k.p.c. na zasadzie ich stosunkowego rozdzielenia w zw .z art. 113 u.o.k.s..

Sąd odstąpił od obciążania pozwanej kosztami procesu na podstawie art. 102 kpc. Pozwana jest w trudnej sytuacji majątkowej i zdrowotnej, przede wszystkim jednak nie da się pogodzić z zasadą sprawiedliwości społecznej obciążanie kosztami osoby, która w zasadniczej części roszczenia nie kwestionowała, a która w spadku po M. G. (4) otrzymała nieruchomość, generującą wyłącznie koszty, a żadnych dochodów.

Powód postępowanie wygrał częściowo; przegrał, co istotne dla rozliczenia kosztów sądowych, na podstawie art. 113 ust 1 i 2 pkt 2 ustawy o kosztach sądowych. Do nieuiszczonych do tej pory kosztów tych należała nieuiszczona dotąd opłata w wysokości 10.534 zł , pomniejszona o uiszczoną przez powoda opłatę 3.000zł, oraz koszty wynagrodzenia biegłej- 2.275,79 zł. Łącznie jest to 10.534zł -3000zł + 2.275,79zł=.9809,79zł. Odpowiadająca procentowi, w jakim powód proces przegrał część tej sumy to 939,77zł, którą nakazano ściągnąć z zasądzonego roszczenia na podstawie w/w przepisów.

Postanowieniem z dnia 17 grudnia 2014 r. Sąd Okręgowy na podstawie art. 350 k.p.c. sprostował zaskarżony wyrok w ten sposób, że wykreślił kwoty 190.500 zł i w to miejsce wpisał kwotę 169.333,32 zł , a miejsce kwoty 190.000 zł wpisał kwotę 168.8333,32 zł i wskazał, że na skutek oczywistej omyłki rachunkowej błędnie ustalił 2/3 kwoty 254.000 zł na kwotę 190.500 zł zamiast na kwotę 169.333,32 zł. W uzasadnieniu wyroku mimo tego sprostowania posługiwał się kwotami pierwotnymi.

Apelację od tego wyroku złożył powód M. G. (1) w części, tj. w zakresie rozłożenia zasądzonej na rzecz powoda kwoty na dwie raty (pkt II sentencji wyroku) oraz odstąpienia od obciążania pozwanej kosztami procesu (pkt IV sentencji wyroku); nakazania ściągnięcia z zasądzonego roszczenia od powoda na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Okręgowego w Szczecinie kwotę 939, 77 zł tytułem nieuiszczonych kosztów sądowych (pkt V sentencji wyroku).

Na podstawie art. 368 § 1 pkt 2 KPC zaskarżonemu wyrokowi zarzucił:

- naruszenie przepisów prawa materialnego, tj. art. 320 KPC przez jego zastosowanie do ustalonego w sprawie stanu faktycznego i odroczenie terminu zapłaty, pomimo braku istnienia szczególnie uzasadnionego wypadku, a w konsekwencji pozbawienie powoda częściowo należności z tytułu odsetek, jak i oddalenie w czasie spełnienia świadczenia na jego rzecz;

- naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 233 § 1 KPC poprzez dowolną a nie swobodną ocenę dowodów wyrażająca się w przyjęciu przez Sąd, iż w sytuacji majątkowej stron zachodzi taka dysproporcja która uzasadnia rozłożenie zasądzonej na rzecz powoda kwoty na raty, w sytuacji gdy bezspornym jest że pozwana wzbogaciła się znacznie na skutek nabycia spadku a powodowi należy się zachowek po zmarłym ojcu.

Mając na uwadze powyższe, na podstawie art. 368 § 1 pkt 5 KPC w zw. z art. 386 § 1 KPC wniósł o:

1. zmianę zaskarżonego wyroku w skarżonej części poprzez odstąpienie od rozłożenia na raty zasądzonej na rzecz powoda kwoty;

2. zasądzenie od pozwanej na rzecz powoda zwrotu kosztów postępowania za I instancję, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych;

Ponadto wniósł o zasądzenie od pozwanej na rzecz powoda zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego, w tym kosztów zastępstwa adwokackiego według norm przepisanych.

Pozwana wniosła o oddalenie apelacji i odstąpienie od obciążenia pozwanej kosztami postępowania apelacyjnego.

Sąd Apelacyjny ustalił i zważył, co następuje:

Apelacja okazała się niezasadna.

Co do pretensji głównej zakres zaskarżenia obejmuje jedynie rozstrzygnięcie o rozłożeniu świadczenia na raty. Należna powodowi na podstawie art. 991 Par. 1 i 2 k.c. kwota 169.333,32 zł została prawidłowo przez sąd pierwszej instancji ustalona i nie jest kwestionowana w apelacji. Ustalenia faktyczne Sądu Okręgowego co do sytuacji majątkowej stron nie zostały w apelacji podważane, a argumentacja skarżącego skupiała się na braku istnienia takiej dysproporcji w sytuacji stron, która uzasadniałaby przyjęcie szczególnie uzasadnionego wypadku w rozumieniu art. 320 k.p.c.

Sąd Apelacyjny podziela zarówno ustalenia faktyczne jak i ocenę dokonaną przez sąd pierwszej instancji w tym zakresie. W doktrynie wskazano, iż rozłożenie zasądzonego świadczenia na raty albo wyznaczenie odpowiedniego terminu do spełnienia zasądzonego świadczenia jest możliwe tylko "w szczególnie uzasadnionych wypadkach", tj. wówczas, gdy ze względu na stan majątkowy, rodzinny, zdrowotny spełnienie świadczenia przez pozwanego niezwłoczne lub jednorazowe spełnienie zasądzonego świadczenia przez pozwanego byłoby niemożliwe lub bardzo utrudnione albo narażałoby jego lub jego bliskich na niepowetowane szkody (por. A. Jakubecki [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom I. Artykuły 1-366, red. H. Dolecki, T. Wiśniewski, LEX 2013 – oraz powołane tam źródła). Natomiast w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia 2006 r. w sprawie V CSK 20/06 wyjaśniono, iż: „w orzecznictwie Sądu Najwyższego dominuje stanowisko, że art. 320 k.p.c., mimo swojej lokaty, jest przede wszystkim normą z zakresu prawa materialnego (por. wyrok z dnia 9 sierpnia 2005 r. 2005 r., nr IV CK 82/05, niepubl.) oraz że przepis ten, w zakresie objętym jego hipotezą, wyłącza stosowanie art. 5 k.c. (wyrok z dnia 22 listopada 1994 r., II CRN 127/94, LEX nr 82293).”

Przechodzą do analizy okoliczności sprawy trzeba wskazać, że z punktu widzenia zasad współżycia społecznego obie strony zasługują na obronę. Powód jest małoletni, ma 14 lat, natomiast pozwana ma lat 54 i jest osobą niepełnosprawną o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności (przyczyna 05-R) trwale niezdolna do pracy na okres stały od dnia 8 marca 2004r. Natomiast sytuacja materialna stron jest diametralnie różna. Powód otrzymuje rentę rodzinną po ojcu w wysokości około 1500 zł i pozostaje we wspólnym gospodarstwie domowym z matką , której dochody wynoszą około 5500 zł brutto. Natomiast pozwana nie ma stałej pracy, utrzymuje się z prac dorywczych i pomocy rodziny. Nie ma majątku, poza mieszkaniem spółdzielczym, w którym mieszka. Ma zaległości w opłatach eksploatacyjnych . W tych okolicznościach zasadne było rozłożenie na raty należnej powodowi kwoty 169.333,32 zł, Jest to kwota, której pozwana nie jest w stanie zapłacić jednorazowo bez sprzedaży nieruchomości otrzymanej w drodze dziedziczenia testamentowego. Rozłożenie na raty, a szczególnie wyznaczenie terminu spłaty drugiej raty, stanowiącej niemal całą należność, na 10 miesięcy po uprawomocnieniu się wyroku pozwoli pozwanej sprzedać nieruchomość na wolnym rynku i uzyskać kwotę adekwatną do jej wartości rynkowej bez obciążenia jej kosztami sprzedaży komorniczej, Po zapłaceniu roszczeń powoda z tytułu zachowku pozwanej pozostanie wartość równa 1/3 wartości spadku. Brak rozłożenia zasądzonej kwoty na raty czyniłoby iluzoryczną wolę spadkodawcy, ponieważ koszty egzekucji komornicze, które byłyby dość wysokie pochłonęłyby znaczną część tej kwoty, a uzyskana ze sprzedaży komorniczej cena nieruchomości mogłaby nie odzwierciedla ceny rynkowej tej nieruchomości, na co szczegółowo zwrócił uwagę sąd pierwszej instancji. W sytuacji powoda odroczenie o 10 miesięcy terminu otrzymania zasądzonej kwoty niewiele zmieni. Jest na bowiem uczniem i ma zaspokojone swoje bieżące potrzeby. Tak, więc wbrew zarzutom powoda istniały w sprawie szczególnie uzasadnione okoliczności, o jakich mówi art. 320 k.p.c. a Sąd Okręgowy w sposób należyty wyważył interesy obu stron. Wyznaczone terminy spłat spełniają cel rozłożenia na raty, jakim jest przygotowanie się pozwanej do spłaty należności.

Również zarzuty naruszenia art. 102 k.p.c oraz 113 ust 1 i 2 pkt 2 ustawy o kosztach sądowych nie zasługują na uwzględnienie.

Zakwalifikowanie konkretnego przypadku jako "szczególnie uzasadnionego" w rozumieniu art. 102 k.p.c. wymaga rozważenia całokształtu okoliczności sprawy, łączących się z charakterem żądania poddanego pod osąd, przy uwzględnieniu zasad współżycia społecznego. Kwestia zastosowania art. 102 k.p.c. pozostawiona jest orzekającemu sądowi z odwołaniem się do jego kompetencji, bezstronności, doświadczenia i poczucia sprawiedliwości. Ocena w tym zakresie ma charakter dyskrecjonalny, oparty na swobodnym uznaniu, kształtowanym własnym przekonaniem oraz oceną okoliczności i może być podważona przez sąd wyższej instancji w zasadzie jedynie wtedy, gdy jest rażąco niesprawiedliwa. Przytoczone wyżej okoliczności sprawy a szczególnie sytuacja materialna stron uzasadniała zastosowanie w sprawie art. 102 k.p.c. i nie obciążanie pozwanej kosztami procesu. Tym bardziej, że pozwana nie była w stanie spełnić świadczenia po wezwaniu jej do zapłaty, co wynika z uzasadnionego rozstrzygnięcia o rozłożeniu na raty zsądzonego roszczenia.

Sytuacja materialna powoda nie uzasadnia zaś odstąpienia od obciążania go w należnej części nieuiszczonymi kosztami sądowymi z zasądzonego roszczenia w oparciu113 ust 1 i 2 oraz pkt. 2 ustawy o kosztach sądowych . Powód ma stałe źródło utrzymania – rentę rodzinną w wysokości około 1500 zł miesięcznie, a dochody jego matki pozwalają na zaspokojenie innych potrzebnych jego kosztów utrzymania . Z pomocy materialnej państwa mogą zaś korzystać tyko te osoby, które bez uszczerbku w koniecznym utrzymaniu nie są w stanie ponieść kosztów procesu. Powód skorzystał z tej pomocy w początkowej fazie procesu, ponieważ nie był w stanie bez uszczerbku w koniecznym utrzymaniu ponieść tych kosztów, jednak zasądzona kwota jest znaczna i pozwala mu na poniesienia należnej części nieuiszczonych koszów procesu baz uszczerbku w koniecznym utrzymaniu.

Biorąc pod uwagę powyższe, Sąd Apelacyjny, działając na podstawie art. 385 k.p.c. oddalił apelację powoda jako bezzasadną.

SSA M. Gawinek SSA I. Wiszniewska SSA E. Buczkowska Żuk