Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I ACa 829/15

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 22 stycznia 2016 r.

Sąd Apelacyjny w Katowicach I Wydział Cywilny

w składzie:

Przewodniczący :

SSA Zofia Kawińska-Szwed

Sędziowie :

SA Elżbieta Karpeta (spr.)

SO del. Ewa Solecka

Protokolant :

Małgorzata Korszun

po rozpoznaniu w dniu 22 stycznia 2016 r. w Katowicach

na rozprawie

sprawy z powództwa (...) Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w D.

przeciwko Gminie (...)

o zapłatę

na skutek apelacji powódki

od wyroku Sądu Okręgowego w Katowicach

z dnia 16 lipca 2013 r., sygn. akt I C 559/09,

I) zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że:

1)  zasądza od pozwanej na rzecz powódki 7 054 389,86 (siedem milionów pięćdziesiąt cztery tysiące trzysta osiemdziesiąt dziewięć i 86/100) złotych z ustawowymi odsetkami za opóźnienie w zapłacie od kwot:

a)  3 068 933,48 (trzy miliony sześćdziesiąt osiem tysięcy dziewięćset trzydzieści trzy i 48/100) złotych od 20 stycznia 2004 roku,

b)  1 303 264,55 (milion trzysta trzy tysiące dwieście sześćdziesiąt cztery i 55/100) złotych od 11 lutego 2004 roku,

c)  469 175,24 (czterysta sześćdziesiąt dziewięć tysięcy sto siedemdziesiąt pięć i 24/100) złotych od 11 lutego 2004 roku,

d)  83 059,01 (osiemdziesiąt trzy tysiące pięćdziesiąt dziewięć i 01/100) złotych od 26 lutego 2004 roku,

e)  322 435,84 (trzysta dwadzieścia dwa tysiące czterysta trzydzieści pięć i 84/100) złotych od 11 marca 2004 roku,

f)  478 461,84 (czterysta siedemdziesiąt osiem tysięcy czterysta sześćdziesiąt jeden i 84/100) złotych od 11 marca 2004 roku,

g)  1 329 060,68 (milion trzysta dwadzieścia dziewięć tysięcy sześćdziesiąt i 68/100) złotych od 11 marca 2004 roku;

2)  zasądza od pozwanej na rzecz powódki 139 600 (sto trzydzieści dziewięć tysięcy sześćset) złotych tytułem kosztów procesu;

II) zasądza od pozwanej na rzecz powódki 140 672 (sto czterdzieści tysięcy sześćset siedemdziesiąt dwa) złotych tytułem kosztów postępowania apelacyjnego i kasacyjnego.

SSO del. Ewa Solecka

SSA Zofia Kawińska-Szwed

SSA Elżbieta Karpeta

Sygn. akt I ACa 829/15

UZASADNIENIE

(...)” Spółka z o.o. w D. wniosła o zasądzenie na jej rzecz od pozwanej Gminy (...) kwoty 97.842.429,11 zł z ustawowymi odsetkami od poszczególnych kwot składających się na tę sumę od wskazanych w pozwie dat. Roszczenie to wywodziła z zawartej w dniu 7 czerwca 2001r umowy eksploatacyjnej, na podstawie której pozwana wynajmowała od niej lokale w budynku położonym w D. przy ul. (...). Z uwagi na powstałe zaległości czynszowe umowa najmu została w dniu 7 kwietnia 2004 r. rozwiązana przez powódkę bez zachowania okresu wypowiedzenia. Żądana kwota 90.788.039,25 zł stanowiła naliczone kary umowne, zaś pozostała część dochodzonej należności w kwocie 7.054.389,86 zł obejmowała należności przysługujące powódce od pozwanej na podstawie umowy eksploatacyjnej za okres od lutego 2003 r. do kwietnia 2004 r.

Pozwana w sprzeciwie od wydanego w dniu 24 maja 2004r. przez Sąd Okręgowy w Katowicach w postępowaniu upominawczym nakazu zapłaty wniosła o oddalenie powództwa, a następnie wniosła pozew wzajemny o ustalenie, że zawarta pomiędzy stronami umowa eksploatacyjna z dnia 7 czerwca 2001 r. jest nieważna oraz o zasądzenie od pozwanej wzajemnej na jej rzecz kwoty 8.524.324,97 zł, a po rozszerzeniu żądania kwoty 16.511.371,94 zł z odsetkami tytułem zwrotu nienależnie świadczonych na podstawie nieważnej umowy opłat. Po wniesieniu pozwu wzajemnego powódka wniosła w razie stwierdzenia nieważności umowy eksploatacyjnej, zgodnie z żądaniem pozwu wzajemnego, o zapłatę dochodzonej kwoty jako odszkodowania za bezumowne korzystanie przez pozwaną z budynku (...) względnie tytułem zwrotu bezpodstawnie uzyskanej przez pozwaną korzyści.

Wyrokiem z dnia 5 maja 2006 r., Sąd Okręgowy w Katowicach zasądził od pozwanej na rzecz powódki kwotę 7.054.389,86 zł z ustawowymi odsetkami, oddalił powództwo w pozostałej części, oddalił też w całości powództwo wzajemne. W ocenie tego Sądu, powództwo o zasądzenie należności z tytułu czynszu najmu i opłat eksploatacyjnych w wysokości 7.054.389,86 zł było w oparciu o art. 471 k.c., art. 659 k.c. i art. 669 k.c. uzasadnione. Nie znajdowało natomiast uzasadnienia w świetle art. 483 § 1 k.c. żądanie zapłaty kwoty 90.788.039,25 tytułem kary umownej. Bezzasadne było powództwo wzajemne o ustalenie nieważności umowy eksploatacyjnej, gdyż w ocenie Sądu umowa ta była ważna a tym samym nie było podstaw do uwzględnienia żądania zwrotu wpłaconych przez pozwaną na podstawie tej umowy kwot.

Sąd Apelacyjny w Katowicach, po uprzednim odrzuceniu postanowieniem z dnia 14 grudnia 2006 r. apelacji powódki wzajemnej wniesionej od wyroku Sądu Okręgowego w części oddalającej powództwo wzajemne, wyrokiem z dnia 14 maja 2009 r. po rozpoznaniu apelacji obu stron uchylił wyrok Sądu pierwszej instancji w części uwzględniającej powództwo główne i w tym zakresie przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Katowicach.

Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Okręgowy w Katowicach wyrokiem z dnia 16 lipca 2013 r. oddalił powództwo.

Ustalił, że w dniu 24 listopada 2000 r. między pozwaną Gminą a (...) S.A. w K. zawarta została umowa nazwana kontraktem na wykonanie projektu oraz na budowę i eksploatację (...) w D.. Celem kontraktu było określenie zasad kompleksowej realizacji (...) na bazie gruntów, nakładów inwestycyjnych i rzeczowych poniesionych przez pozwaną do dnia zawarcia go, przy zaangażowaniu środków finansowych i potencjału budowlanego zorganizowanego przez Spółkę (...). Regulacją kontraktu objęte były wzajemne stosunki, prawa i obowiązki stron od fazy projektowania aż po eksploatację, zagwarantowaną na okres nie dłuższy niż 17 lat, po upływie którego przedmiot kontraktu przejąć miała Gmina, z możliwością kontynuowania kontraktu po renegocjowaniu jego warunków. Przedmiotem kontraktu w zakresie projektowania było też opracowanie dokumentacji wykonawczej, obejmującej eksploatację (...) przez okres nie dłuższy niż 15 lat, licząc od daty odbioru (...), w celu odzyskania poniesionych środków finansowych. Zamawiający, którym była Gmina, zobowiązał się po zakończeniu realizacji przedmiotu kontraktu do przekazania wykonawcy (spółce będącej eksploatatorem) w nieodpłatne użytkowanie wybudowanego i odebranego od wykonawcy (...). W rozdziale (...) kontraktu uregulowane zostały założenia eksploatacji (...), które przewidywały wariantowy sposób (wybrany przez wykonawcę lub strony kontraktu) wyłonienia podmiotu, który miał wykonywać czynności związane z jego obsługą. Mógł być nim wykonawca, powołana przez wykonawcę spółka kapitałowa lub działający na terenie D. podmiot, któremu wykonawca zleci eksploatację. Gmina zobowiązała się do zawarcia z wybranym podmiotem na wyłączność umowy o eksploatację (...) na okres nie krótszy niż 15 lat, na zasadach i warunkach określonych w kontrakcie. Zgodnie z § (...) kontraktu, zakres zadań eksploatatora obejmował pełną obsługę (...), eksploatację wszystkich jego urządzeń i obiektów, utrzymywanie stałej gotowości technicznej, pobieranie pożytków z eksploatacji, bieżącą konserwację obiektów i urządzeń, dokonywanie wszelkich remontów i napraw, ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej związanej z prowadzoną działalnością oraz ubezpieczenie wszystkich obiektów od zdarzeń losowych, ponoszenie wynikającej z odpowiednich pozwoleń i koncesji oraz z przepisów pełnej odpowiedzialności za eksploatację (...). Od przekazania (...) do użytku eksploatator miał pobierać czynsz i opłaty eksploatacyjne, obejmujące też korzystanie z wydzielonych miejsc parkingowych i zaplecza sanitarnego, ochronę obiektu, wywóz śmieci oraz sprzątanie i ochronę przeciwpożarową, w rozmiarze 17 euro netto za 1m ( 2) przez cały czas ważności kontraktu. Najemcy mieli pokrywać koszty ogrzewania, energii elektrycznej i korzystania z sieci telekomunikacyjnej, zgodnie z indywidualnie zawartymi umowami. W opłacie za korzystanie z (...) mieścić się miały także koszty amortyzacji środków trwałych, które eksploatator winien wykorzystywać na bieżące remonty. Wykonawca (eksploatator) zagwarantował nieprzerwaną pracę (...) i powszechną dostępność usług nawet w sytuacji ewentualnych sporów i roszczeń finansowych.

(...) S.A. w K. dnia 12 grudnia 2000 r. powołała „(...)” Spółkę z o.o. w D., a pozwana, jako jedyny wspólnik (...) Spółki z o.o. w D., dnia 19 lutego 2001 r. wniosła do niej aport w postaci własności nieruchomości, na której miał być wzniesiony obiekt (...). W dniu 17 maja 2001 r. zawarta została między (...) Spółką z o.o. i powódką umowa dzierżawy tej nieruchomości.

Uprawnienie eksploatatora do zawarcia umowy eksploatacyjnej oraz nieodpłatnego użytkowania obiektu (...) przewidziane było postanowieniami kontraktu. Wykonanie tej części kontraktu było możliwe po uzyskaniu przez eksploatatora uprawnienia do korzystania z nieruchomości, na której obiekt został wzniesiony; w tym celu powódka w dniu 17 maja 2001 r. zawarła umowę dzierżawy nieruchomości z (...) Spółką z o.o. w D..

W dniu 7 czerwca 2001 r. strony sporu zawarły, odwołującą się w swym tytule do kontraktu, umowę eksploatacyjną stwierdzającą, że stanowi ona załącznik do niego. W umowie wynajmujący wskazał, że zamierza zrealizować obiekt budowlany, który opisał (łącznie z określeniem wartości), odwołując się do zawartej w dniu 17 maja 2001 r. umowy dzierżawy nieruchomości, na której obiekt miał być wzniesiony, jako podstawy do dysponowania nim. Umowa miała wiązać strony co najmniej przez 10 lat, z możliwością jej przedłużenia, nie dłużej niż na kolejne 10 lat. Określenie opłat odpowiadało postanowieniom kontraktu. Zawarte w wyniku wykonania kontraktu umowy: eksploatacyjna i dzierżawy stanowiły jego integralną część.

Pismem z dnia 22 stycznia 2003 r. powódka zgłosiła pozwanej gotowość do wydania jej przedmiotu najmu i wystawiła 8 faktur za opłaty czynszowe i eksploatacyjne. Na podstawie umowy eksploatacyjnej pozwana wpłaciła powódce ponad 16.511.371,94 zł.

Pismem z dnia 2 marca 2004 r. wydzierżawiający wypowiedział powódce umowę dzierżawy bez zachowania terminu wypowiedzenia z powodu powstałej zaległości czynszowej.

W dniu 5 kwietnia 2004 r., z mocą od 2 marca 2004 r., między (...) Spółką z o.o. a pozwaną Gminą zawarta została umowa najmu (...) w części dotyczącej powierzchni zajmowanej przez Urząd Miejski, to jest 12.554,23 m ( 2). Należność za marzec 2004 r. pozwana zapłaciła już tej Spółce. Podobne umowy zawarte zostały z Sądem Rejonowym w D. oraz z Prokuraturą Okręgową w K.. Łącznie Spółka (...) przekazała tym trzem podmiotom pomieszczenia o powierzchni 17.900 m ( 2), tj. takiej samej, jaką miały pomieszczenia uprzednio wynajmowane przez powódkę pozwanej.

Pismem z dnia 7 kwietnia 2004 r. powódka rozwiązała z pozwaną umowę eksploatacyjną bez zachowania terminu wypowiedzenia z uwagi na zaległości czynszowe.

W sprawie o sygnaturze akt I C 497/05 przed Sądem Okręgowym toczyła się pomiędzy stronami (a także przeciwko Przedsiębiorstwu (...) Spółce z o.o. w D.) sprawa o zwrot wartości nakładów poniesionych przez powódkę na wybudowanie budynku (...) w D.. Wyrokiem z dnia 26 stycznia 2010 r. powództwo wobec Gminy (...) zostało oddalone, nie znalazł bowiem Sąd przesłanek pozwalających na przyjęcie odpowiedzialności Gminy na podstawie kontraktu, deliktu, czy też z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia. Według wydanej w tej sprawie opinii biegłego S. B., wartość świadczonej przez powódkę na rzecz pozwanej w okresie od połowy lutego 2003 r. do końca marca 2004 r. usługi, polegającej na zapewnieniu jej możliwości korzystania z budynku (...), wynosi 4.583.040,74 zł brutto.

Powołując się na treść przepisu art. 386 § 6 k.p.c., Sąd Okręgowy wskazał, że wiąże go ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania, wyrażone w uzasadnieniu wyroku Sądu drugiej instancji. Z uzasadnienia wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 14 maja 2009 r. wynika, że umowy eksploatacyjnej nie można traktować jako samodzielnego, odrębnego od postanowień kontraktu stosunku cywilnoprawnego, a wiążące ustalenie nieważności kontraktu skutkuje także nieważnością umowy eksploatacyjnej. Zgodnie zatem z zawartymi w uzasadnieniu tego wyroku wytycznymi, wobec nieważności umowy eksploatacyjnej do rozliczenia stron zastosowanie miały przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu.

Od lutego 2003 r. do końca marca 2004 r. pozwana korzystała z budynku (...), zaś powódka co najmniej do końca lutego 2004 r. obiektem tym administrowała. Na podstawie nieważnej umowy eksploatacyjnej za korzystanie z tego obiektu powódka otrzymała od pozwanej kwotę 16.511.371,94 zł, tymczasem wartość rynkowa świadczonej przez nią usługi, polegającej na administrowaniu obiektem przez 13 i pół miesiąca, wyceniona została na kwotę 4.583.040,74 zł brutto i tylko ta wartość jest miarodajna dla określenia jej zubożenia.

Odpowiedzialność wzbogaconego nie może wykraczać poza granice wzbogacenia. Mimo uprawomocnienia się orzeczenia oddalającego powództwo wzajemne, zapłata przez pozwaną na podstawie nieważnej umowy eksploatacyjnej kwoty 16.511.371,94 zł powinna zatem zostać uwzględniona. Z tych względów nie było podstaw do przyjęcia, że pozwana jest kosztem powódki bezpodstawnie wzbogacona, co uzasadniało oddalenie powództwa.

Apelacja powódki wniesiona od wyroku Sądu pierwszej instancji została oddalona wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 27 lutego 2014 r. Sąd uznał za nieuzasadniony zarzut naruszenia art. 227 k.p.c. w następstwie oddalenia wniosku powódki o dopuszczenie dowodu z opinii uzupełniającej biegłego na okoliczność, jaka była rynkowa wartość jej świadczenia polegającego na udostępnieniu pozwanej 17.900 m 2 powierzchni (...) od lutego 2003 r. do marca 2004 r. Za nieuzasadniony uznał również zarzut naruszenia przepisów art. 365 § 1 k.p.c. i art. 366 § 1 k.p.c.

Od wyroku Sądu Apelacyjnego skargę kasacyjną wniosła powódka.. Wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu w Katowicach, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz wydanie orzeczenia co do istoty sprawy.

Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 3 czerwca 2015r. uchylił zaskarżony wyrok i :sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego. W uzasadnieniu tego orzeczenia Sąd Najwyższy w pierwszym rzędzie podkreślił, że wydany w niniejszej sprawie w dniu 5 maja 2006r. wyrok Sądu Okręgowego w Katowicach uprawomocnił się w części oddalającej powództwo wzajemne, które obejmowało żądanie Gminy (...) zapłaty przez „(...)” Spółkę z o.o. w D. kwoty 16.511.371,94 zł z odsetkami tytułem zwrotu nienależnie spełnionych świadczeń na podstawie umowy eksploatacyjnej z dnia 7 czerwca 2001 r. oraz ustalenia nieważności tej umowy. Orzeczenie w tej części oparte było na ocenie, że umowa eksploatacyjna z 7 czerwca 2001r. była ważna. Natomiast uchylając wyrok z 5 maja 2006r. w części uwzględniającej powództwo główne Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu wyroku z dnia 14 maja 2009 r. (sygn. akt I ACa 1023/06) wyraził stanowisko, że uprawomocnienie się wyroku Sądu Okręgowego w Katowicach z dnia 5 maja 2006 r. w części oddalającej powództwo wzajemne nie stało na przeszkodzie ustaleniu nieważności tej umowy przy ocenie powództwa głównego. W rezultacie tego stanowiska rozstrzygnięcie co do zasadności powództwa głównego opierało się na ocenie, że umowa eksploatacyjna z dnia 7 czerwca 2001 r. była nieważna, natomiast w odniesieniu do powództwa wzajemnego, że umowa była ważna. Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu swego orzeczenia z 14 maja 2009r. uznał, że nie zasługuje na podzielenie stanowisko Sądu Okręgowego, że umowa eksploatacyjna jest ważna. Nieważność umowy eksploatacyjnej spowodowana została tymi samymi przyczynami, co kontraktu

W rezultacie tego stanowiska, po ponownym rozpoznaniu sprawy, Sąd pierwszej i drugiej instancji oceniły zasadność żądania powódki na podstawie przepisów o nienależnym świadczeniu, przy założeniu, że umowa eksploatacyjna z dnia 7 czerwca 2001 r, była nieważna.

Sąd Najwyższy nie podzielił przedstawionej wyżej oceny konsekwencji prawnych wynikających z uprawomocnienia się wyroku Sądu Okręgowego w Katowicach z dnia 5 maja 2006 r. (sygn. akt I C 592/04) w części oddalającej powództwo wzajemne Gminy (...) przeciwko „(...)” spółce z o.o. w D. o zapłatę i ustalenie. Relacji pomiędzy prawomocnym wyrokiem Sądu pierwszej instancji - w części dotyczącej powództwa wzajemnego - a postępowaniem dotyczącym powództwa głównego w odniesieniu, do którego wyrok tego Sądu nie uprawomocnił się nie można rozważać jako res iudicata. Stan rzeczy osądzonej zachodzi bowiem w razie tożsamości przedmiotowej i podmiotowej. Tymczasem powództwo główne i powództwo wzajemne charakteryzowało się tożsamością podmiotową bez tożsamości przedmiotowej. Powództwo główne obejmowało bowiem żądanie zapłaty przez pozwaną należności na podstawie umowy eksploatacyjnej. Przesłanką tego żądania było twierdzenie powódki, że strony łączyła ważna umowa, z której nie wywiązała się należycie pozwana. Treścią tak określonego powództwa nie było żądanie stwierdzenia ważności bądź nieważności umowy eksploatacyjnej. Kwestia ta miała natomiast charakter prejudycjalny dla oceny zasadności zgłoszonego żądania głównego. W razie uznania umowy za nieważną powódka zgłosiła żądanie ewentualne zapłaty przez pozwaną Gminę wartości spełnionych przez powódkę świadczeń na podstawie nieważnej umowy. Natomiast powództwo wzajemne obejmowało żądanie ustalenia nieważności umowy oraz żądanie zapłaty kwoty stanowiącej wartość świadczeń spełnionych przez powódkę wzajemną na podstawie nieważnej, jej zdaniem, umowy eksploatacyjnej. Żądanie pozwu wzajemnego dotyczyło ustalenia nieważności umowy, które to rozstrzygnięcie, miało zarazem prejudycjalne (wstępne) znaczenie zarówno dla oceny powództwa głównego, jak również zgłoszonego przez powódkę wzajemną drugiego żądania o zapłatę zwrotu świadczeń spełnionych przez nią na podstawie umowy eksploatacyjnej. W tej sytuacji wpływ prawomocnego wyroku Sądu Okręgowego w Katowicach z dnia 5 maja 2006 r. oddalającego powództwo wzajemne o ustalenie nieważności umowy, którego przesłanką było stwierdzenie przez ten Sąd, że umowa ta jest ważna, na postępowanie dotyczące powództwa głównego należało ocenić w płaszczyźnie art. 365 § 1 k.p.c. Zgodnie z tym przepisem - wyrażającym tzw. pozytywny aspekt prawomocności materialnej (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 2003 r., III CZP 95/03, OSNC 2005, nr 2, poz. 25, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 lipca 2009 r., I CSK 456/08, niepubl.) - prawomocny wyrok wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy oraz inne organy państwowe i organy administracji publicznej, a w wypadkach w ustawie przewidzianych także inne osoby. Treść prawomocności materialnej aktualizuje się w innych postępowaniach niż, w którym wydano orzeczenie, uniemożliwiając odmienne rozstrzygnięcie tej samej sprawy. Dotyczy to także sytuacji, która miała miejsce w sprawie, w której rozpoznawano powództwo główne i powództwo wzajemne, a wyrok w odniesieniu do powództwa wzajemnego - rozstrzygający prejudycjalną kwestię dla rozstrzygnięcia o powództwie głównym - uprawomocnił się przed prawomocnym zakończeniem postępowania co do powództwa głównego. Zatem, abstrahując w tym miejscu od tego, czy zaszła zmiana okoliczności umożliwiająca ponowną ocenę kwestii rozstrzygniętej już w prawomocnym wyroku, niedopuszczalna była odmienna ocena kwestii nieważności umowy eksploatacyjnej w postępowaniu toczącym się pomiędzy tymi samymi stronami co do powództwa głównego, od oceny zawartej w wyroku Sądu Okręgowego w Katowicach, którym wcześniej prawomocnie oddalono powództwo wzajemne o ustalenie nieważności tej umowy. Sądy rozpoznające sprawę na skutek apelacji wniesionych przez obie strony od wyroku Sądu pierwszej instancji w części obejmującej rozstrzygnięcie o powództwie głównym, zgodnie z art. 365 § 1 w zw. z art. 316 k.p.c., zobowiązane były z urzędu uwzględnić istniejące w chwili orzekania prejudycjalne dla oceny tego powództwa skutki wynikające z prawomocnego wyroku oddalającego powództwo wzajemne o ustalenie nieważności umowy eksploatacyjnej, a w konsekwencji zobowiązane były przyjąć bez ponownej analizy tej kwestii, że rzecz przedstawia się tak, jak zostało to rozstrzygnięte w sentencji prawomocnego wyroku.

Przepis art. 365 § 1 k.p.c. nie ma zastosowania wówczas, gdy już po wydaniu prawomocnego wyroku nastąpiła zmiana okoliczności, która pozwala na odmienną ocenę prawną pomiędzy tymi samymi stronami kwestii rozstrzygniętej w prawomocnym wyroku. Muszą to być tego rodzaju fakty, które uzasadniają wniosek, że to samo żądanie pomiędzy tymi samymi stronami oparte jest na nowej podstawie faktycznej. Wbrew ocenie Sądu Apelacyjnego wyrażonej w uzasadnieniu wyroku z dnia 14 maja 2009 r., taka sytuacja nie miała miejsca w sprawie. W szczególności nie było nową okolicznością uzasadniającą dokonanie ponownej i zarazem odmiennej od zawartej w prawomocnym wyroku Sądu Okręgowego w Katowicach z dnia 5 maja 2006 r. oceny kwestii nieważności umowy eksploatacyjnej wydanie po uprawomocnieniu się tego orzeczenia wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 27 maja 2008 r. (sygn. akt I ACa 206/08) ustalającego, że kontrakt zawarty w dniu 24 listopada 2000 r. przez pozwaną i (...) S.A. w K. jest nieważny. Ten ostatni prawomocny wyrok, który nie został ani uchylony, ani zmieniony w postępowaniu kasacyjnym, wywoływał, zgodnie z art. 365 § 1 k.p.c., skutki tylko między stronami tego postępowania. Nie zachodziły bowiem przesłanki określone w ustawie rozciągające skutki tego prawomocnego wyroku na osoby trzecie. Stronami tego postępowania były Gmina (...) (jako powód) oraz (...) S.A. w W. (jako pozwany). Postępowanie toczyło się więc bez udziału „(...)” spółki z o.o. w D., która to Spółka - wbrew temu co przyjął Sąd Apelacyjny w Katowicach w uzasadnieniu swojego wyroku - nie wniosła apelacji od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 21 czerwca 2005 r. w sprawie o sygn. I C 618/04 o ustalenie nieważności umowy. Orzeczenie wydane w tej sprawie ze względu na ograniczone podmiotowo (inter partes) skutki nie miało więc wiążącego charakteru dla sądów rozstrzygających sprawę o ustalenie nieważności umowy eksploatacyjnej. Okoliczność zawarcia kontraktu z dnia 24 listopada 2000 r. była zresztą podnoszona i ustalona przez Sąd pierwszej instancji w postępowaniu o ustalenie nieważności umowy eksploatacyjnej. W sprawie tej obowiązkiem Sądu było więc dokonanie samodzielnej oceny ważności tej umowy oraz wpływu jej ewentualnej nieważności na ważność umowy eksploatacyjnej. Powołanie się przez Sąd pierwszej instancji na prawomocny wówczas wyrok oddalający powództwo o ustalenie nieważności umowy kontraktu - uchylony następnie przez Sąd Najwyższy - mogło co najwyżej być potraktowane jako podzielenie oceny prawnej wyrażonej w tym orzeczeniu. Ubocznie zauważyć także należy, iż Sąd Apelacyjny w Katowicach, dokonując odmiennej oceny kwestii nieważności umowy eksploatacyjnej, nie ograniczył się do analizy wpływu nowej okoliczności w postaci wyroku tego Sądu z dnia 27 maja 2008 r. ustalającego nieważność kontraktu z dnia 24 listopada 2000 r., lecz dokonał ponownej analizy ważności umowy eksploatacyjnej i uznał jej nieważność także z tej przyczyny, że doszło do jej wykonania przez inny podmiot niż wykonawca, a zatem z naruszeniem art. 12a ustawy o zamówieniach publicznych. W rezultacie Sąd Apelacyjny w Katowicach dokonał ponownej oceny kwestii nieważności umowy eksploatacyjnej, mimo istnienia prawomocnego wyroku pomiędzy tymi samymi stronami oddalającego powództwo o ustalenie nieważności tej umowy.

Prawomocność materialna w obu aspektach, tj. pozytywnym, określonym w art. 365 k.p.c., oraz negatywnym, określonym w art. 366 k.p.c., jest uwzględniana przez sądy z urzędu i nie podlega dyspozycji stron. Jest to związane z funkcją tych przepisów polegających na utrwaleniu skutków prawomocnego orzeczenia i uniemożliwieniu ich wzruszeniu. W razie powagi rzeczy osądzonej przepisy k.p.c. przewidują odrzucenie pozwu wniesionego w tej samej sprawie (art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c.), konieczność umorzenia postępowania, o ile wystąpi ona w trakcie postępowania (art. 355 k.p.c.), nieważność postępowania (art. 379 pkt 3 k.p.c.) w razie toczenia się postępowania mimo stanu rzeczy osądzonej, czy wreszcie umożliwiają wznowienie prawomocnie zakończonego postępowania (art. 403 § 2 k.p.c.). Inaczej jest w odniesieniu do sytuacji uregulowanej w art. 365 § 1 k.p.c. Postępowanie w sprawie pomiędzy tymi samymi stronami może się toczyć wobec braku tożsamości przedmiotowej żądania, a jedynie co do kwestii mającej charakter prejudycjalny rozstrzygniętej już w prawomocnym wyroku, zarówno postępowanie dowodowe, jak również dokonywanie samodzielnych ocen prawnych przez sądy jest bezprzedmiotowe ze względu na normę wynikającą z art. 365 § 1 k.p.c. przewidującą związanie sądów stanowiskiem wyrażonym w prawomocnym wyroku. Uwzględnienie tej normy w innym postępowaniu następuje w ocenie materialnoprawnej kwestii prejudycjalnej rozstrzygniętej już w prawomocnym wyroku wydanym w postępowaniu z udziałem tych samych stron. Ocena ta, która nie może być inna niż w prawomocnym wyroku, wiąże wszystkie sądy, w tym także Sąd Najwyższy.

Rozpoznając ponownie apelację powódki od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 16 lipca 2013r. Sąd Apelacyjny zważył co następuje.

Wobec przytoczonej oceny prawnej przedmiotu niniejszego postępowania dokonanej przez Sąd Najwyższy szczególnego znaczenia nabierają zarzuty apelacji powódki dotyczące naruszenia art. 365 § 1 i art. 366 k.p.c. Ocena żądania pozwu głównego dokonana przez Sąd Okręgowy była zdeterminowana wiążącym ten Sąd wytycznymi zawartymi w wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 14 maja 2009 r. Zasadność pierwszego żądania pozwu oraz żądania ewentualnego została oceniona przy założeniu nieważności umowy eksploatacyjnej z dnia 7 czerwca 2001 r., a więc na podstawie oceny kwestii mającej prejudycjalne znaczenie dla oceny żądań objętych powództwem głównym sprzecznej z treścią prawomocnego wyroku zapadłego pomiędzy tymi samymi stronami oddalającego powództwo o ustalenie nieważności tej umowy. Jak jednoznacznie przesądził Sąd Najwyższy konsekwencją nieuwzględnienia normy wynikającej z art. 365 § 1 k.p.c. było przyjęcie, że strony spełniły świadczenia na podstawie nieważnej umowy eksploatacyjnej, co spowodowało uznanie pierwszego z żądań pozwu, opartego na postanowieniach umowy eksploatacyjnej, za niezasadnego i przyjęcie, że jedynie żądanie zgłoszone jako ewentualne może podlegać ocenie na podstawie art. 410 w zw. z art. 405 k.c. Uznanie zasadności zarzutu apelacji naruszenia przez Sąd Okręgowy przepisów art. 365 § 1 i art. 366 k.p.c. z przyczyn wyłożonych przez Sąd Najwyższy w przytoczonym wyroku z 3 czerwca 2015r. prowadzi do uznania, że związanie prawomocnym wyrokiem zapadłym w niniejszej sprawie, mocą którego oddalono żądanie ustalenia nieważności umowy eksploatacyjnej z 7 czerwca 2001r., a co za tym idzie – ustalono prawomocnym wyrokiem wiążącym strony niniejszego postępowania i sądy orzekające o zgłoszonych żądaniach – że umowa ta jest ważna nakazuje oceniać żądanie zapłaty zgłoszone przez powódkę w powództwie głównym w świetle postanowień tej umowy, zaś zastosowanie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu było niezasadne.

Stan faktyczny stanowiący w tych okolicznościach podstawę faktyczną żądania zapłaty kwoty 7 054 389,86 zł. należy uznać za bezsporny między stronami niniejszego postępowania, jako że pozwana kwestionowała jedynie ważność umowy eksploatacyjnej z 7 czerwca 2001 r., nie jej treść, a po wyroku Sądu Najwyższego z 3 czerwca 2015r. pozwana swoje stanowisko procesowe domagające się oddalenia apelacji uzasadniała twierdzeniem o uzyskaniu zaspokojenia przez powódkę wskutek zasądzenia na jej rzecz kwoty ponad 8 milionów złotych wyrokiem Sądu Okręgowego w Katowicach z 26 maja 2014r. Pozwana wniosła o przeprowadzenie dowodu z akt sprawy Sądu Okręgowego o sygnaturze I C 746/10, w której doszło do wydania tego wyroku, a także dowodu z opinii biegłego z zakresu rachunkowości celem ustalenia jaka część czynszu i opłat eksploatacyjnych stanowiła zapłatę za nakłady na budynek (...). Sąd Apelacyjny dopuścił i przeprowadził dowód z uzasadnienia wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 6 lutego 2015r. w sprawie I ACa 743/14, którym oddalono apelację (...) – Spółki z o.o. od wyroku Sądu Okręgowego w Katowicach z 26 maja 2014r., a to celem ustalenia przedmiotu rozstrzygnięcia w tej sprawie. Z uzasadnienia wyroku w sprawie I ACa 743/14 wynika jednoznacznie, że przedmiotem rozstrzygnięcia w tej sprawie były rozliczenia z umowy dzierżawy nieruchomości, która łączyła powódkę z Miejskim Zarządem (...) – Spółką z o.o. w D.. Roszczenie kierowane w tamtej sprawie przeciwko Gminie (...) zostało prawomocnie oddalone z uwagi na brak legitymacji biernej Gminy. Wyrokiem z 26 maja 2014r. w sprawie I C 746/10 Sąd Okręgowy w Katowicach zasądził od pozwanej spółki (...) na rzecz powodowej spółki wyliczone za okres od 19 kwietnia 2005r. do 20 stycznia 2012r. odsetki od należności głównej. W omawianym postępowaniu sądowym w sprawie I C 746/10 ustalono, że na dzień wydania dzierżawionej nieruchomości wartość nakładów na nieruchomość, która należna była powódce wyniosła 60 796 000 zł. Kwotę tę wraz z częścią należnych odsetek za opóźnienie w spłacie spółka (...) spłaciła dokonując potrącenia, a datą dokonanej tak spłaty był dzień 20 stycznia 2012r. Jak wynika z przedstawionych okoliczności rozstrzygnięcie w sprawie I C 746/10 Sądu Okręgowego w Katowicach pozostaje bez wpływu na ocenę zasadności dochodzonej w aktualnie rozpoznawanej sprawie należności pozwanej Gminy z tytułu czynszu najmu, opłat eksploatacyjnych i kosztów zużycia mediów za okres od lutego 2003r. do marca 2004r. Zasadność zgłoszonego przez pozwaną -jako jedynego w aktualnie toczącym się postępowaniu apelacyjnym - zarzutu uzyskania przez powódkę zaspokojenia należności dochodzonych przez nią w niniejszej sprawie pozwana zamierzała również wykazywać wnosząc o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego z zakresu rachunkowości celem ustalenia jaka część czynszu i opłat eksploatacyjnych stanowiła zapłatę za nakłady na budynek (...). Sąd Apelacyjny oddalił wniosek o przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego mając na względzie utrwalone w orzecznictwie stanowisko ( vide wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 2006r. w sprawie V CSK 360/06), zgodnie z którym opinia biegłego nie może stanowić podstawy ustalenia okoliczności będących przedmiotem oceny biegłych. Ustalenie stanu faktycznego należy bowiem do sądu orzekającego, a biegli powinni udzielić odpowiedzi na konkretne pytania dostosowane do stanu faktycznego sprawy. Przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego z zakresu rachunkowości na okoliczność wskazaną w tezie dowodowej prowadzić musiałoby do niedopuszczalnego powierzenia biegłemu ustalenia wykładni postanowień umowy eksploatacyjnej określających zasady i wysokość ponoszenia opłat w umowie przewidzianych.

Zgodnie z postanowieniem §(...) umowy eksploatacyjnej pozwana zobowiązana była do zapłaty na rzecz powódki miesięcznie:

-czynszu w wysokości iloczynu metrów zajmowanej powierzchni i stawki stanowiącej równowartość 12,5 Euro wg średniego kursu Euro ogłoszonego przez Prezesa NBP w dniu wymagalności;

- opłaty eksploatacyjnej w wysokości 4,5 Euro za metr wynajmowanej powierzchni;

- kosztów zużytych mediów (ogrzewania, zużycia energii elektrycznej, wody, korzystania z sieci telekomunikacyjnej).

Zgodnie z postanowieniami umowy eksploatacyjnej powódka wystawiła i doręczyła pozwanej faktury o numerach

- (...) na kwotę 3 068 933.48 zł. (przy uwzględnieniu korekty dokonanej fakturą nr (...)) z terminem płatności na 19 stycznia 2004r.;

- (...) na kwotę 1 303 264,55 zł. z terminem płatności na 10 lutego 2004r.;

- (...) na kwotę 469 175,24 zł. z terminem płatności na 10 lutego 2004r.;

- (...) na kwotę 83 059,01 zł. z terminem płatności na 25 lutego 2004r.;

- (...) na kwotę 322 435,06 zł. z terminem płatności na 10 marca 2004r.;

- (...) na kwotę 478 461,84 zł. z terminem płatności na 10 marca 2004r.;

- (...) na kwotę 1 329 060,68 zł. z terminem płatności na 10 marca 2004r.;

Łączna suma wynikająca z powołanych faktur wyniosła 7 054 389,86 zł.

Powyższe okoliczności wynikają z dokumentów dołączonych do pozwu, a ustalenia poczynione przez Sąd Okręgowy w Katowicach w toku pierwszego rozpoznania sporu i zawarte w uzasadnieniu wyroku z dnia 5 maja 2006r. jako niekwestionowane przez pozwaną Gminę we wniesionej od tego wyroku apelacji, w której pozwana powoływała się na nieważność umowy eksploatacyjnej i w oparciu o to twierdzenie negowała zasadność wystawienia powołanych faktur Sąd Apelacyjny uznał za własne.

Skoro zatem pozwana nie spełniła swego zobowiązania wynikającego z ważnej umowy eksploatacyjnej należało w oparciu o art. 353 § 1 k.c. w związku z postanowieniem § (...) umowy eksploatacyjnej z 7 czerwca 2001r. zasądzić na rzecz powódki dochodzoną kwotę, wynikającą z wystawionych faktur wraz z żądanymi odsetkami za opóźnienie w zapłacie tych faktur liczonymi od dnia następującego po terminie wymagalności każdej z faktur. Wobec zasadności zarzutu apelacji i wykazania zasadności żądania pozwu zaskarżony wyrok Sąd Apelacyjny zmienił na mocy art. 386 § 1 k.p.c. przez zasądzenie dochodzonej kwoty wraz z odsetkami na rzecz powódki oraz przez zasądzenie na jej rzecz od pozwanej kosztów procesu, w skład których wchodzą poniesione przez powódkę opłaty od pozwu (25 000 zł.) i apelacji (100 000 zł.), zaliczka na biegłego (2000 zł.) oraz wynagrodzenie pełnomocnika powódki według stawek minimalnych za pierwszą i drugą instancję (7200 zł. i 5400 zł.).

O kosztach postepowania apelacyjnego i kasacyjnego orzeczono również na podstawie art. 98 § 1 i 3 k.p.c. zasądzając na rzecz wygrywającej proces powódki od pozwanej koszty tych postepowań, a to opłatę od apelacji – 100 000 zł., opłatę od skargi kasacyjnej – 35 272 zł. oraz wynagrodzenie pełnomocnika powódki za sporządzenie i wniesienie skargi kasacyjnej oraz udział w rozprawie przed Sadem Najwyższym – 5400 zł.

SSA Ewa Solecka SSA Zofia Kawińska – Szwed SSA Elżbieta Karpeta