Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 16 lutego 2016 r.

Sąd Apelacyjny - III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w G.

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 16 lutego 2016 r. w Gdańsku

sprawy A. D.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G.

o prawo do renty rodzinnej

na skutek apelacji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G.

od wyroku Sądu Okręgowego w Gdańsku VII Wydziału Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

z dnia 26 maja 2015 r., sygn. akt VII U 128/15

oddala apelację.

SSA Bożena Grubba SSA Michał Bober SSA Aleksandra Urban

Sygn. akt III AUa 1643/15

UZASADNIENIE

Decyzją z dnia 20 listopada 2014r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G. na podstawie art. 70 ustawy z dnia 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, odmówił A. D. prawa do renty rodzinnej po zmarłym w dniu (...). mężu W. D..

W uzasadnieniu decyzji pozwany wskazał, że z przedłożonych dokumentów wynika, iż wnioskodawczyni pozostawała ze zmarłym mężem w separacji i nie miała prawa do alimentów z jego strony.

Decyzją z dnia 26 listopada 2014r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G. na podstawie art. 136 ustawy z dnia 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, odmówił A. D. prawa do wypłaty niezrealizowanego świadczenia po zmarłym w dniu (...). W. D..

W uzasadnieniu decyzji pozwany wskazał, iż wyrokiem Sądu Okręgowego w Gdańsku II Wydziału Cywilnego Rodzinnego z dnia 15 marca 2006 roku sygn. akt. II C 235/06 została orzeczona separacja między W. D., a A. D. bez orzekania o winie, a zgodnie z art. 54 § 1 k.r.o. orzeczenie separacji powoduje powstanie między małżonkami rozdzielności majątkowej. Ubezpieczona nie przedłożyła dowodów na okoliczność przyczynienia się do utrzymywania zmarłego, wobec czego nie jest uprawniona do wypłaty niezrealizowanego świadczenia.

Odwołanie od decyzji złożyła A. D., wnosząc o jej zmianę i przyznanie prawa do niezrealizowanego świadczenia i prawa do renty rodzinnej po zmarłym mężu. Wnioskodawczyni wskazała, iż po orzeczeniu separacji nadal wspólnie zamieszkiwała z mężem W. D. w jego domu i utrzymywała się z jego emerytury, z której regulowane były wszystkie opłaty, wydatki na prowadzenie domu, wyżywienie, ubranie i lekarstwa. Wnioskodawczyni wskazała, iż powodem wniesienia przez jej męża pozwu o separację był jej dorosły syn z pierwszego małżeństwa, który nadużywał alkoholu i był powodem nieporozumień między nią, a mężem, który domagał się, aby jej syn wyprowadził się z jego domu. Kiedy sytuacja z synem uregulowała się jej mąż wniósł w dniu (...) wniosek o zniesienie separacji, lecz sprawa nie została rozpatrzona, ponieważ W. D. po krótkiej chorobie nagle zmarł.

Organ rentowy w odpowiedzi na odwołania wniósł o ich oddalenie. Podtrzymał argumentację zawartą w uzasadnieniach decyzji i wskazał, że zgodnie z wyrokiem Sądu Okręgowego w Gdańsku II Wydziału Cywilnego z 15 marca 2006r. wnioskodawczyni pozostawała z mężem w separacji i nie miała zasądzonych alimentów z jego strony.

Wyrokiem z dnia 26 maja 2015 roku Sąd Okręgowy w Gdańsku VII Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w sprawie o sygn. akt VII U 128/15 zmienił zaskarżoną decyzję z dnia 20 listopada 2014r. i przyznał wnioskodawczyni A. D. prawo do renty rodzinnej po zmarłym mężu W. D. od dnia 06 października 2014r. (pkt 1.); zmienił zaskarżoną decyzję z dnia 26 listopada 2014r. i przyznał wnioskodawczyni A. D. prawo do niezrealizowanego świadczenia należnego W. D. za miesiąc październik 2014r. (pkt 2.). Rozstrzygnięcie Sąd I instancji oparł o następujące ustalenia faktyczne oraz rozważania prawne:

A. D., w dniu 14 października 2014r. złożyła do pozwanego organu rentowego wniosek o rentę rodzinną, a w dniu 28 października 2014r wniosek o wypłatę niezrealizowanego świadczenia po zmarłym mężu W. D.. Do wniosku o rentę po zmarłym mężu wnioskodawczyni dołączyła skrócony odpis aktu małżeństwa oraz odpis zgonu męża. W. D. urodzony dnia (...), zmarł dnia (...). w M.. Miał przyznane od dnia 01 września 2011 roku prawo do emerytury. Małżonkowie A. i W. D. mieszkali wspólnie od dnia zawarcia ślubu (...) do dnia śmierci W. D. tj. ponad 32 lata. Wyrokiem Sądu Okręgowego w Gdańsku z dnia 14 czerwca 2005r. w sprawie II C 235/06, orzeczono separację małżonków bez orzekania o winie stron. A. i W. D. zamieszkiwali pod jednym dachem, wspólnie robili zakupy, regulowali opłaty na mieszkanie, wnioskodawczyni przyrządzała wspólne posiłki. Po pewnym czasie, mąż wnioskodawczyni wniósł pozew do sądu o zniesienie separacji, lecz z uwagi na nagłą śmierć męża wnioskodawczyni sprawa nie została rozpoznana. Relacje małżonków, zarówno przed orzeczeniem separacji, jak i po, były nadal dobre, prowadzili oni normalne życie rodzinne przez wszystkie lata. Do czasu śmierci męża, wnioskodawczyni utrzymywała siebie i męża z otrzymywanej przez niego emerytury, z której opłacane były rachunki za prąd, lekarstwa i jedzenie. Po śmierci męża, wnioskodawczyni nie posiada środków utrzymania.

Powyższy stan faktyczny Sąd Okręgowy ustalił na podstawie dokumentów zgromadzonych w aktach rentowych, aktach sprawy II C 235/06 oraz w aktach niniejszej sprawy, których prawdziwość nie była przez żadną ze stron kwestionowana. Sąd I instancji nie znalazł podstaw do kwestionowania ich wiarygodności z urzędu. Podstawę ustaleń faktycznych stanowiły również zeznania świadków – T. K. i K. K., znajomych rodziny wnioskodawczyni od wielu lat, które jako osoby obce, niezainteresowane wynikiem postępowania, w ocenie Sądu I instancji zasługują na walor wiarygodności, tym bardziej, że ich zeznania korespondują z pozostałym zgromadzonym w aktach sprawy materiałem dowodowym, jak również z twierdzeniami wnioskodawczyni, które także zdaniem Sądu zasługiwały na wiarę. Dowody te układają się zdaniem Sądu Okręgowego w spójną całość, wzajemnie się potwierdzając lub uzupełniając. Stanowiły zdaniem Sądu I instancji wystarczający materiał dowodowy, dający podstawę do rozstrzygnięcia przedmiotowej sprawy. W świetle poczynionych ustaleń faktycznych i dokonanej przez Sąd oceny dowodów, odwołanie skarżącej należało uznać za zasadne i z tego względu zasługujące na uwzględnienie.

W niniejszej sprawie poza sporem było, iż wnioskodawczyni A. D. pozostawał w związku małżeńskim z W. D. z jednocześnie orzeczoną separacją małżeńską w chwili jego śmierci oraz miała ukończone 50 lat ukończone w 2006r. Tym samym spełniała warunek określony w art. 70 ust. 1 pkt. 1 ustawy emerytalnej. Dokonując rozpoznania sprawy, Sąd zważywszy na poczynione ustalenia faktyczne, uznał za konieczne rozważanie jej zarówno w kontekście istnienia między małżonkami wspólności małżeńskiej, jak i orzeczonej separacji bez ustalonego obowiązku alimentacyjnego zmarłego W. D. na rzecz wnioskodawczyni - ze szczególnym uwzględnieniem drugiego z tych aspektów.

Powołując się na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 26 października 2006r. wydanej w sprawie III UZP 3/06 zwrócono uwagę, że znaczenia pojęcia pozostawania małżonków we wspólności małżeńskiej w rozumieniu art. 70 ust. 3 ustawy rentowej nie da się wyjaśnić bez ustalenia realnych więzi małżeńskich na gruncie instytucji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Podstawowe normy tego prawa przewidują, że małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie. Nadto w judykaturze podkreśla się, iż pojęcie wspólności małżeńskiej przewidziane w art. 70 ust. 3 ustawy emerytalnej obejmuje, bowiem nie tylko wspólność majątkową małżeńską, lecz także więź duchową, osobistą, emocjonalną i uczuciową (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 25 października 2000r., III AUa 410/00, publik. LEX nr 47660).

Sąd I instancji stwierdził, iż nie można także pominąć okoliczności, iż ubezpieczona wykazywała troskę o zdrowie męża, kiedy zachorował, przejawiającą się w szczególności w pomocy i pielęgnacji w czasie jego choroby w domu, ponieważ do szpitala nie chciano go przyjąć. Po jego śmierci zrobiła mu pogrzeb i pochowała go w grobie, gdzie jest w nim miejsce przeznaczone też dla niej. Sąd I instancji doszedł do przekonania, iż mimo orzeczonej separacji, małżonków nadal łączyła wspólność małżeńska przejawiająca się w łączącej ich więzi osobistej, emocjonalnej, pomocy w czasie choroby, dbania w miarę możliwości każdego z nich o dobro rodziny. Jednakże wobec faktycznego orzeczenia separacji między wnioskodawczynią, a jej mężem W. D. bez jednoczesnego ustalenia obowiązku alimentacyjnego męża na rzecz żony, rozważania wymagało, czy w tym okolicznościach ubezpieczona uprawniona jest do renty rodzinnej po zmarłym mężu w świetle przywołanego wyżej art. 70 ust. 3 ustawy emerytalnej. Jakkolwiek w przywołanym przepisie nie wskazuje się jednoznacznie na pozostawanie małżonków w separacji, to jednak w świetle orzecznictwa, należy separację rozumieć na równi z rozwodem. Pojęcie „małżonki rozwiedzionej” użyte w art. 70 ust. 3 ustawy emerytalnej, obejmuje również małżonkę pozostająca w separacji (zob. wyrok Sądu Najwyższego w dnia 06 czerwca 2009r. I UK 255/08).

Sąd Okręgowy wskazał, iż jak wynika z obowiązującego do 2014r. nurtu judykatury, prawo do renty rodzinnej przysługiwało jedynie małżonkowi rozwiedzionemu (za którego rozumie się również małżonka w separacji), który miał ustalone prawo do alimentów od współmałżonka na podstawie wyroku sądu lub ugody sądowej. Ubezpieczona pozostająca przed śmiercią męża w separacji, wobec braku ustalonego prawa do alimentacji, pozbawiona byłaby renty po zmarłym współmałżonku. Istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia ma odmienne od dotychczasowych stanowisko Trybunału Konstytucyjnego oraz wtórującego mu orzecznictwo Sądu Najwyższego. Zgodnie z wyrokiem trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 maja 2014r., SK 61/13, art. 70 ust. 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z FUS w zakresie, w jakim uprawnienie małżonki rozwiedzionej do uzyskania renty rodzinnej uzależnia od wymogu posiadania w dniu śmierci męża prawa do alimentów z jego strony, ustalonych wyłącznie wyrokiem lub ugoda sądową, jest niezgodny z art. 67 ust. 1 w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Małżonkowie rozwiedzeni, którzy w drodze zgodnego porozumienia ustalają sposób realizacji obowiązku alimentacyjnego ciążącego na jednym z nich względem drugiego, nie mogą ponosić ujemnych następstw w postaci nierównego traktowania w zakresie prawa do renty rodzinnej w porównaniu z osobami, które kwestie wzajemnej alimentacji ustaliły w wyroku lub ugodzie sądowej (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 grudnia 2014r. w sprawie III UK 54/14, LEX nr 1621355)

Przywołane orzeczenia, na tle ustalonego stanu faktycznego potwierdzają w ocenie Sądu I instancji zasadność uznania, iż odwołującej pozostającej w separacji z mężem, niemającej jednocześnie w dniu śmierci męża prawa do alimentów z jego strony ustalonych wyrokiem lub ugodą sądową, należy się renta rodzinna. Bezspornie, bowiem ubezpieczona pozostawała na utrzymaniu swojego męża, który nie będąc zobowiązanym wyrokiem, czy ugoda sądową, przeznaczał całą swoją emeryturę, w okresie, kiedy wnioskodawczyni nie miała pracy na utrzymanie jej i swoje Znamiennym jest także, iż to właśnie z emerytury męża wnioskodawczyni dokonywała wszelkich opłat za media – płaciła rachunki za gaz, prąd, kupowała jedzenie i lekarstwa. Zatem wobec niepodjęcia pracy zawodowej przez ubezpieczona, przyjąć należało, iż zdała się ona na całkowicie na męża. W ocenie Sądu Okręgowego także zeznania przesłuchanych świadków, jednoznacznie wskazują na to, że W. D. utrzymywał wnioskodawczynię. Nie budziło w świetle powyższego wątpliwości Sądu I instancji, iż wnioskodawczyni mimo braku ustalonego wyrokiem lub ugodą sądową prawa do alimentów, faktycznie otrzymywała od swojego męża środki finansowe, tak przed separacją, jak i po niej aż do jego śmierci. Gdyby nawet uznać, że między małżonkami brak było wspólności małżeńskiej odwołującej, z racji śmierci jej męża, który dobrowolnie łożył na jej utrzymanie, przysługiwać winno prawo do renty rodzinnej tak, jakby miała w dniu śmierci męża prawo do alimentów z jego strony ustalone wyrokiem lub ugodą sądową.

W tym stanie rzeczy, wobec spełnienia przez wnioskodawczynię przesłanek do nabycia prawa do renty rodzinnej po zmarłym mężu W. D. oraz prawa do niezrealizowanego świadczenia, Sąd Okręgowy na podstawie art. 477 ¹⁴ § 2 k.p.c. w związku z cytowanymi wyżej przepisami orzekł jak w sentencji wyroku, zmieniając zaskarżone decyzje.

Apelację od wyroku Sądu Okręgowego w Gdańsku, VII Wydziału Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 26 maja 2015r., sygn. akt VII U 128/15, wywiódł organ rentowy zaskarżając orzeczenie Sądu I instancji w całości, zarzucając naruszenie przepisu prawa materialnego:

-

art. 70 ust. 3 ustawy z dnia 17.12.1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych poprzez przyjęcie, iż A. D. pozostając w separacji z mężem była przez niego alimentowana, co skutkowało uznaniem, że spełniła warunki do nabycia prawa do renty rodzinnej,

-

art. 136 ustawy z dnia 17.12.1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych poprzez uznanie, że zmarły W. D. pozostając w separacji z żoną A. D. był na jej utrzymaniu, a w konsekwencji przyznanie prawa do wypłaty niezrealizowanego świadczenia należnego zmarłemu za październik 2014 roku.

Organ rentowy wniósł za pośrednictwem wywiedzionego środka odwoławczego o zmianę zaskarżonego wyroku w całości i oddalenie odwołania wnioskodawczym, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania przez Sąd I instancji, z przyczyn podanych w uzasadnieniu.

ZUS stwierdził, iż nie zgadza się ze stanowiskiem wyrażonym w uzasadnieniu wyroku Sądu I instancji. Organ rentowy powołał się na orzecznictwo m.in. Sadu Apelacyjnego w Katowicach, który w wyroku z dnia 13.02.2008r. III AUa 757/07, stwierdził, iż sytuacja prawna ubezpieczonej, która odpowiada sytuacji osoby rozwiedzionej, nawet przy bezspornym wspólnym pożyciu mimo orzeczenia separacji, bez ustalenia prawa do alimentów, wyklucza możliwość uzyskania przez nią prawa do renty rodzinnej po zmarłym mężu. Podobnie wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 16.05.2013r., III AUa 2/13, podaje, że przesłanka uzasadniająca orzeczenie separacji w postaci zupełnego rozkładu pożycia nie pozostawia wątpliwości, co do tego, że jej występowanie jest jednoznaczne z 'brakiem wspólności małżeńskiej w rozumieniu art. 70 ust. 3 u.e.r.f.u.s. W ocenie organu rentowego nawiązanie ponownych więzi miedzy małżonkami, utożsamianych z pojęciem faktycznego pożycia małżeńskiego, nie prowadzi do restytucji wspólności małżeńskiej, gdyż bez zniesienia separacji nie mogą być przywrócone więzi formalnoprawne.

W ocenie apelującego twierdzenie Sądu I instancji, że bezspornym było utrzymywanie wnioskodawczyni przez męża w czasie, gdy orzeczona była separacja nie znajduje potwierdzenia w świetle danych zawartych w aktach rentowych. Ostatni okres ubezpieczenia W. D. ustał z dniem 07.01.2003r. - z tytułu pobieranego zasiłku dla bezrobotnych. W późniejszym okresie do czasu otrzymania prawa da emerytury korzystał z pomocy M. w M. w formie zasiłku stałego wyrównawczego. Od dnia 01.09.2011r. zostało ubezpieczonemu przyznane prawo do emerytury. Zgodnie z art. 135 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego zakres świadczeń alimentacyjnych zależy od usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego oraz od zarobkowych i majątkowych możliwości zobowiązanego. Skoro ubezpieczony sam przez wiele lat nie mógł się utrzymać i z tego względu korzystał z pomocy społecznej jeszcze przed orzeczeniem separacji, trudno dać wiarę, aby jednocześnie wspierał finansowo wnioskodawczynię w sytuacji już orzeczonej separacji. A jeśli między małżonkami orzeczono separację oznacza to, iż nastąpił rozkład pożycia tzn. ustały więzi uczuciowe, fizyczne i gospodarcze (wyrok WSA w Poznaniu z dnia 07.08.2008r. IV SA/Po 321/07).

Wnioskodawczyni nie udowodniła zdaniem organu rentowego, że ubezpieczony ją alimentował w sytuacji, kiedy uzyskiwane dochody z trudem zaspakajały potrzeby samego ubezpieczonego. Wobec powyższego brak podstaw do uznania, że wnioskodawczyni spełniła warunki do nabycia prawa do renty rodzinnej po zmarłym W. D..

Natomiast w zakresie prawa do niezrealizowanego świadczenia art. 136 ustawy emerytalnej ZUS wskazał, że w razie śmierci osoby, która zgłosiła wniosek o świadczenia określone ustawą, świadczenia należne jej do dnia śmierci wypłaca się małżonkowi, dzieciom, z którymi prowadziła wspólne gospodarstwo domowe, a w razie ich braku - małżonkowi i dzieciom, z którymi osoba ta nie prowadziła wspólnego gospodarstwa domowego, a w razie ich braku - innym członkom rodziny uprawnionym do renty rodzinnej lub na których utrzymaniu pozostawała ta osoba. A. D. nie należy do kręgu osób uprawnionych, bowiem w dniu śmierci pozostawała w separacji, a w świetle ustaleń Sądu I instancji wskazujących, że po zaprzestaniu pracy zarobkowej nie posiada stałego źródła utrzymania, nie można uznać, że zmarły pozostawał na utrzymaniu wnioskodawczyni. A zatem wnioskodawczyni nie spełnia warunków do przyznania prawa do niezrealizowanego świadczenia po zmarłym W. D..

W odpowiedzi na apelację organu rentowego A. D. stwierdziła, że podtrzymuje wszystkie wnioski złożone w odwołaniu od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 20.11.2014r. oraz 26.11.2014r. Ponadto wskazała, iż do dnia śmierci męża W. D. ti. (...). niezależnie od tego czy zmarły przebywał na zasiłku dla bezrobotnych czy też korzystał ze wsparcia pomocy społecznej prowadzili wspólne gospodarstwo domowe. Pomimo separacji mieszkali razem i żyli, jak mąż z żoną. Ponadto skarżąca wniosła o przydzielenie adwokata z urzędu.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja organu rentowego nie zasługiwała na uwzględnienie, nie powodowała ona, bowiem konieczności zmiany, bądź uchylenia zaskarżonego orzeczenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania temu sądowi.

Sąd Apelacyjny stwierdza, że Sąd Okręgowy prawidłowo zgromadził materiał dowodowy, do którego w procesie subsumpcji zastosował właściwe normy prawa materialnego, trafnie zastosował reguły wykładni, nie przekroczył także norm proceduralnych. Orzeczenie Sądu I instancji wbrew argumentom organu rentowego odpowiada prawu. Koresponduje ono także z poglądami doktryny oraz bogatym dorobkiem orzeczniczym wypracowanym przez sądy powszechne oraz Sąd Najwyższy.

Sąd Apelacyjny podkreśla, iż przepis art. 70 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS (Dz. U. z 2015r. poz. 748), którego naruszenie podniósł organ rentowy w wywiedzionym środku odwoławczym utracił moc z dniem 26.05.2014r. zgodnie z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13.05.2014r. (Dz. U. z 2014r. poz. 683) w zakresie, w jakim uprawnienie małżonki rozwiedzionej do uzyskania renty rodzinnej uzależnia od wymogu posiadania w dniu śmierci męża prawa do alimentów z jego strony, ustalonych wyłącznie wyrokiem lub ugodą sądową, jako niezgodny z art. 67 ust. 1 w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Następnie należało wyeksponować, uchwałę składu 7 sędziów Sądu Najwyższego, wpisaną do katalogu zasad prawnych, z dnia 26 października 2006 roku o sygn. akt III UZP 3/06, która stanowiła, iż warunkiem nabycia prawa do renty rodzinnej przez wdowę (wdowca) jest, poza spełnieniem przesłanek określonych w art. 70 ust. 1 i 2 ustawy 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.), pozostawanie przez małżonków do dnia śmierci jednego z nich w stanie faktycznej wspólności małżeńskiej (art. 70 ust. 3 tej ustawy). Ciężar dowodu niepozostawania w tej wspólności spoczywa na organie rentowym.

W przytoczonym orzeczeniu Sąd Najwyższy konstatował, iż nie jest uzasadnione "redukowanie" pojęcia pozostawania we wspólności małżeńskiej wyłącznie do majątkowych aspektów wspólnoty małżeńskiej (pozostawania w ustawowej małżeńskiej wspólności majątkowej), bez uwzględnienia pozostałych relacji małżeńskich, w szczególności więzi fizycznej lub duchowej małżonków.

W małżeńskim ustroju wspólności majątkowej (ustawowym lub umownym) może zdarzyć się, że jeden z małżonków uchyla się od obowiązku przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny, a drugi nie korzysta z sądowego wymuszenia realizacji tej małżeńskiej powinności w trybie art. 27 lub 28 k.r.o. Niekiedy z przyczyn osobistych (np. z powodu bezrobocia) lub zdrowotnych małżonek nie może ekonomicznie przyczyniać się do utrzymania rodziny, co nie przekreśla istnienia innych płaszczyzn pozostawania w rzeczywistej wspólności małżeńskiej. Oznacza to, że realne więzi małżeńskie kreujące faktyczną wspólność małżeńską wymaganą do nabycia przez wdowę (wdowca) prawa do renty rodzinnej mogą być zachowane w każdym ustroju małżeńskiej wspólności majątkowej. Pozostawania we wspólności małżeńskiej nie wyklucza w szczególności uzgodnienie ustroju rozdzielności majątkowej, który przecież nie wpływa ani nie ogranicza powinności małżeńskich, o jakich stanowi art. 23 k.r.o.

Skoro małżonkowie w okresie trwania małżeństwa, niezależnie od małżeńskiego ustroju majątkowego, w jakim pozostają, mają równe małżeńskie prawa i obowiązki, to mają także prawne możliwości zobowiązania współmałżonka do przyczyniania się do zaspakajania potrzeb rodziny według swych sił oraz możliwości zarobkowych i majątkowych (art. 27 i 28 k.r.o.). Trafne jest postrzeganie realizacji tych powinności w kategoriach małżeńskiego obowiązku alimentacyjnego, który stanowi podłoże i podstawowe uzasadnienie przysługiwania prawa do renty rodzinnej w razie śmierci ubezpieczonego współmałżonka.

Sądowe stwierdzenie obowiązku (nakazanie) przyczyniania się do zaspakajania potrzeb rodziny, w trybie art. 27 lub 28 k.r.o., stanowi orzeczenie o charakterze alimentacyjnym, a w każdym razie prowadzi do potwierdzenia alimentacyjnego obowiązku wzajemnej pomocy i współdziałania dla dobra rodziny, obejmującego powinność przyczyniania się do utrzymania także współmałżonka, co w razie śmierci alimentacyjnie zobowiązanego ubezpieczonego kreuje uprawnienie do nabycia renty rodzinnej tak, jakby wdowa miała w dniu śmierci męża prawo do alimentów z jego strony ustalone wyrokiem lub ugodą sądową (art. 70 ust. 3 in fine ustawy emerytalnej). Wspólność małżeńska w rozumieniu tego przepisu nie ustaje wskutek ustanowienia rozdzielności majątkowej pomiędzy małżonkami, ale może funkcjonować w każdym ustroju małżeńskiej wspólności majątkowej. Za takim stanowiskiem przemawia także konstytucyjna zasada podlegania małżeństwa ochronie i opiece Rzeczypospolitej Polskiej (art. 18 Konstytucji). Chybione jest, zatem zapatrywanie wyrażone w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 12 czerwca 2002r., II UKN 443/01 (OSNP 2004, nr 2, poz. 38), jakoby wykładnia literalna zwrotu "wdowa, która nie pozostawała we wspólności małżeńskiej" wskazywała na przypadki, w których "małżonkowie pozostawali w rozdzielności majątkowej z powodu zawarcia stosownej umowy (art. 47 k.r.o.), zniesienia wspólności wyrokiem sądu (art. 52) lub orzeczenia separacji (art. 615)".

Domniemanie pozostawania małżonków we wspólności małżeńskiej dla potrzeb orzekania o prawie wdowy (wdowca) do renty rodzinnej jest wzruszalne, co następuje w razie udowodnienia przez organ rentowy, że w konkretnym przypadku ubiegania się wdowy (wdowca) o prawo do tego świadczenia, pomiędzy małżonkami zostały całkowicie zniweczone więzi małżeńskie, a faktycznie nieistniejące małżeństwo trwało jedynie formalnie. W ramach badania rozmaitych oraz z natury rzeczy na ogół różniących się i zindywidualizowanych stanów faktycznych, których ocena ma na celu ustalenie lub zweryfikowanie przesłanki pozostawania lub niepozostawania wdowy (wdowca) w faktycznej wspólności małżeńskiej trudno jest wypracować (o ile w ogóle jest to możliwe) jeden abstrakcyjny wzorzec normatywnie oddziałujący na sporne stany faktycznej.

Zweryfikowanie odmownej decyzji rentowej opartej na wskazywanych przez organy rentowe okolicznościach świadczących o niepozostawaniu małżonków, do dnia śmierci jednego z nich, w faktycznej wspólności małżeńskiej należy do sądów ubezpieczeń społecznych, które oceniają, czy w konkretnych stanach faktycznych małżonkowie z własnej woli nie korzystali z praw małżeńskich i nie realizowali powinności małżeńskich w rozmaitych sferach wspólnoty małżeńskiej, co doprowadziło do jej unicestwienia, pomimo formalnie utrzymywanego małżeństwa. W konkretnych stanach faktycznych należy uwzględniać przede wszystkim to, że pozbawienie wdowy prawa do renty rodzinnej ma oparcie w szczególnym przepisie prawa ubezpieczeń społecznych, który nie poddaje się dowolnej ani rozszerzającej wykładni, ale wymaga precyzyjnych i jednoznacznych ustaleń w zakresie ustalenia prawnie niedookreślonego stanu niepozostawania we wspólności małżeńskiej, który powinien być rozeznany z koniecznym odniesieniem do konstytucyjnych zasad: ochrony i opieki nad małżeństwem (art. 18 Konstytucji RP) oraz uwzględniania dobra rodziny w polityce społecznej i gospodarczej Państwa (art. 71 Konstytucji RP). Sprawia to, że istotne wątpliwości dotyczące wykazania okoliczności świadczących o niepozostawaniu we wspólności małżeńskiej powinny przemawiać za nabyciem prawa do renty rodzinnej przez wdowę (wdowca), w stosunku, do których organ rentowy nie udowodnił zniweczenia faktycznej wspólności małżeńskiej.

Istnienie wspólności małżeńskiej należy, zatem oceniać na podstawie wszelkich okoliczności faktycznych, które - w przypadku braku formalnego orzeczenia rozwodu lub separacji i równoczesnego nieistnienia dowodów na całkowite rozbicie faktycznych więzi małżeńskich małżeństwa - mogą wskazywać na utrzymanie faktycznej wspólności małżeńskiej.

Kluczowe z punktu widzenia rozstrzygnięcia było, czy pomiędzy A. oraz W. D. faktycznie doszło do trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego. Przed Sądem Okręgowym w Gdańsku II Wydziale Cywilnym Rodzinnym w sprawie o sygn. akt II C 235/06, dnia 15 marca 2006 roku ubezpieczona zeznała, iż: „ były awantury pomiędzy mną a mężem, była wzywana policja, powodem tego był syn. Wyrażam zgodę na separację bez orzekania o winie, ale mam nadzieję, że wszystko się ułoży. Nie mam zamiaru zmieniać sobie męża, jestem do niego przyzwyczajona, chciałabym, aby nasze relacje się poprawiły, może tak będzie, jak syn się wyprowadzi.”. Należało natomiast uznać, iż powoływanie się wyłącznie na orzeczenie Sądu Okręgowego w Gdańsku z dnia 15 marca 2006 roku, który w sprawie o sygn. akt II C 235/06 orzekł separację W. i A. D., nie może stanowić podstawy negacji pożycia małżonków tzn. ustania więzi uczuciowych, fizycznych i gospodarczych, wobec ustaleń dotyczących dalszego okresu wspólnego życia ubezpieczonej wraz z mężem. Szczególne znaczenie miało stwierdzenie, iż dnia 24 września 2014 roku W. D. wraz z A. D. złożyli do Sądu Okręgowego w Gdańsku II Wydziału Cywilnego Rodzinnego wniosek o zniesienie separacji orzeczonej wyrokiem Sądu Okręgowego w Gdańsku w sprawie II C 235/06, uzasadniając, iż na początku 2014 roku wrócili do wspólnego pożycia, podjęli pożycie fizyczne, mieszkają razem, prowadzą wspólne gospodarstwo domowe.

Zgodnie z art. 61 ⁶ § 1 k.r.i.o. na zgodne żądanie małżonków sąd orzeka o zniesieniu separacji, który jest związany zgodnym żądaniem małżonków. Możliwość wystąpienia z żądaniem zniesienia separacji nie została przez ustawodawcę ograniczona żadnym terminem. Słusznie także Sąd I instancji ocenił przeprowadzony na rozprawie w dniu 26 maja 2015 roku dowód z zeznań świadków K. K. oraz T. K., który dodatkowo potwierdził okoliczności, na które powoływała się wnioskodawczyni A. D.. Stwierdzić, zatem należało, iż pomiędzy małżonkami w chwili śmierci W. D. istniała więź duchowa, mieszkali ze sobą, wzajemnie się sobą opiekowali, wspierali finansowo. Nie znajduje, zatem poparcia zarzut naruszenia art. 136 ustawy emerytalnej, który za podstawowe kryterium przyznania świadczenia przyjmuje prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego oraz określa krąg podmiotów uprawnionych do uzyskania świadczenia.

W ocenie Sądu Apelacyjnego twierdzenia organu rentowego nie znalazły potwierdzenia w zgromadzonym materiale dowodowym, natomiast, ze względu na rozkład ciężaru dowodu w postepowaniu, wynikający także z dyspozycji art. 232 k.p.c. apelujący nie zdołał wykazać zasadności swoich postulatów, sprowadzając się do prezentowania własnej interpretacji stosunków rodzinnych ubezpieczonej oraz jej małżonka.

Mając powyższe na uwadze Sąd Apelacyjny orzekł na podstawie art. 385 k.p.c., jak w sentencji orzeczenia.

SSA Bożena Grubba SSA Michał Bober SSA Aleksandra Urban