Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 341/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 22 czerwca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Katarzyna Gonera (przewodniczący)
SSN Bogusław Cudowski
SSN Zbigniew Myszka (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania W. I.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w Ł.
o umorzenie należności funduszu alimentacyjnego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 22 czerwca 2015 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 11 marca 2014 r.,
oddala skargę kasacyjną i przyznaje adw. P. K. kwotę 120 (sto
dwadzieścia) zł tytułem zwrotu kosztów nieopłaconej pomocy
prawnej, powiększoną o podatek VAT, od Skarbu Państwa - Sądu
Apelacyjnego.
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia
11 marca 2014 r. oddalił apelację wnioskodawcy W. I. od wyroku Sądu
2
Okręgowego w Ł. Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 26 marca 2013
r. oddalającego odwołanie wnioskodawcy od decyzji Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych Oddziału w Ł. z dnia 14 listopada 2012 r., odmawiającej mu
umorzenia niespłaconych należności likwidowanego funduszu alimentacyjnego za
okres do marca 2000 r. do kwietnia 2004 r. w kwocie 23.976 zł oraz 5% opłaty na
pokrycie kosztów związanych z działalnością funduszu.
W sprawie tej ustalono, że wnioskodawca, urodzony dnia 30 sierpnia 1958 r.,
z zawodu mechanik maszyn i urządzeń rolniczych, pracował w różnych zawodach
do 2006 r. tj. „do czasu zachorowania”. Wnioskodawca jest rozwiedziony, nie
posiada własnego mieszkania. Mieszka u znajomej, ale prowadzi oddzielne
gospodarstwo domowe. Jego jedynym źródłem utrzymania jest zasiłek z miejskiego
ośrodka pomocy społecznej w kwocie 529 zł miesięcznie. Legitymuje się
orzeczeniem o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności wydanym na stałe.
Cierpi na schorzenia wzroku, przemijającą niewydolność naczyń mózgowych na tle
przebytego wcześniej udaru mózgu, które wymagają systematycznego leczenia
farmakologicznego. Na zakup leków wydaje kwotę 200 zł miesięcznie. Poza
należnościami wymienionymi w zaskarżonej decyzji, wnioskodawca ma jeszcze
obowiązek zrealizowania należności alimentacyjnych na rzecz innych wierzycieli w
kwocie ponad 29.000 zł oraz „kwotę 8.694 zł na rzecz Miejskiego Ośrodka Pomocy
Społecznej”. Egzekucja alimentów na rzecz funduszu jest bezskuteczna.
Sąd Apelacyjny oddalił apelację wnioskodawcy w pełni podzielając ustalenia
faktyczne i stanowisko Sądu pierwszej instancji, z który uznał, że w przypadku
wnioskodawcy nie zachodzą „szczególnie uzasadnione przypadki związane z
sytuacją zdrowotną lub rodzinną”, o których mowa w art. 68 ust. 1 ustawy z dnia 28
listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (jednolity tekst: Dz.U. z 2006 r. Nr
139, poz. 992 z zm.), które mogłyby uzasadniać umorzenie mu niespłaconych
należności likwidowanego funduszu alimentacyjnego. Instytucja ta stanowi
„nadzwyczajne zwolnienie zobowiązanego z długu alimentacyjnego, co następuje
kosztem uszczuplenia środków funduszu ubezpieczeń społecznych”, dlatego
wykładnia pojęcia „szczególnie uzasadnione przypadki związane z sytuacją
zdrowotną lub rodzinną” powinna być ścisła, a nie rozszerzająca, zwłaszcza że
chodzi o „najdalej idącą spośród ulg przewidzianych w tym przepisie, czyli
3
umorzenie tychże należności”. Tymczasem „szczególnie uzasadnione okoliczności,
to te które mają charakter wyjątkowy, losowy i ze względów zdrowotnych lub
rodzinnych tak obciążają budżet zobowiązanego, że nie pozwalają na uregulowanie
należności”. Przy dokonywaniu takiej oceny uwzględnia się wiek wnioskodawcy,
stan rodzinny, kwalifikacje zawodowe oraz rokowania zdrowotne, które nie mogą
pozostawiać wątpliwości, że nie będzie on również w przyszłości spłacać
przedmiotowych zaległości. „Są to więc sytuacje wyjątkowe, nietypowe, czy nawet
bardzo nietypowe dotyczące zobowiązanego do alimentacji, powstałe w wyniku
wypadku losowego, niezależnego od zobowiązanego, w następstwie których jego
sytuacja uległa takiemu pogorszeniu, że nie jest on w stanie na bieżąco spłacać
swoich należności, a nadto nie ma perspektywy poprawy i zmiany tej sytuacji”.
Tymczasem wnioskodawca ma 55 lat, co „nie tylko umożliwia, ale wręcz uzasadnia
wykonywanie pracy. Zatem sam wiek skarżącego, nawet gdy z tej przyczyny
skarżący należy do grupy zawodowej zagrożonej największym bezrobociem, nie
uzasadnia definitywnej utraty możliwości zarobkowania i tym samym możliwości
spłaty zadłużenia. Czasowe ograniczenia możliwości podjęcia zatrudnienia mogą
co najwyżej uzasadniać podjęcie kroków zmierzających do uzyskania odroczenia
terminu płatności zobowiązania ewentualnie rozłożenia zobowiązania na raty”. Z
zeznań wnioskodawcy „wynika możliwość wykonywania prac nie tylko przy
maszynach ale także prac administracyjnych. Zatem możliwości podjęcia
zatrudnienia są w tym przypadku szerokie nawet mając na uwadze predyspozycje
do jej wykonywania przez odwołującego z uwagi na ograniczenia zdrowotne”. Sąd
Apelacyjny miał też na uwadze, że stan niepełnosprawności, o którym mowa w
art. 1 i 3 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych (jednolity tekst: Dz.U. z 2011 r. Nr 127, poz. 721 ze zm.) nie
jest tożsamy z pojęciem „niezdolności do pracy” z art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 1440 ze zm.). Oznacza to, że zaliczenie
wnioskodawcy do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności nie stanowi
przeszkody od uznania za zdolnego do wykonywania pracy.
W skardze kasacyjnej wnioskodawca zarzucił naruszenie art. 68 ust. 1
ustawy o świadczeniach rodzinnych przez jego błędną wykładnię i przyjęcie, że
4
szczególnie uzasadniony przypadek związany z sytuacją zdrowotną lub rodzinną
osoby, przeciwko której prowadzona jest egzekucja alimentów nie występuje w
sytuacji, w której skarżący: 1/ od 2006 r. pozostaje „w utrzymującym się złym stanie
zdrowia spowodowanym niewydolnością naczyń mózgowych i schorzeniami
narządu wzroku”, 2/ znajduje się na skraju ubóstwa, utrzymując się z pomocy
Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej oraz nie posiada stałego miejsca
zameldowania, korzysta z tymczasowego miejsca noclegowego i pomocy osoby
trzeciej, 3/ jest osobą samotną, która nie może liczyć na pomoc rodziny,
4/ legitymuje się orzeczeniem o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności o
charakterze trwałym.
Za przyjęciem skargi kasacyjnej do rozpoznania przemawia wystąpienie w
sprawie istotnych zagadnień prawnych, sprowadzających się do pytań: 1/ „czy
legitymowanie się przez odwołującego orzeczeniem o umiarkowanym stopniu
niepełnosprawności wydanym na stałe mieści się w pojęciu „szczególnie
uzasadnionego przypadku związanego z sytuacją zdrowotną” osoby, przeciwko
której prowadzona jest egzekucja alimentów?” 2/ „czy zły stan zdrowia
odwołującego, polegający na zakrzepie siatkówki, virectomia oka prawego,
niewydolności naczyń mózgowych, który od 2006 roku nie uległ poprawie stanowi
‘szczególnie uzasadniony przypadek związany z sytuacją zdrowotną’ osoby,
przeciwko której prowadzona jest egzekucja alimentów?”, 3/ „czy pozostawanie w
skrajnym ubóstwie, brak stałego miejsca zameldowania i konieczność korzystania z
pomocy społecznej MOPS w K. w formie tymczasowego miejsca noclegowego w
Domu Noclegowym w K. oraz pobierania zasiłku, korzystania z pomocy osoby
trzeciej, z wyłączeniem członków rodziny może stanowić „szczególnie uzasadniony
przypadek związany z sytuacją rodzinną” osoby, przeciwko której prowadzona jest
egzekucja alimentów?”.
Zdaniem skarżącego, prawidłowa wykładnia art. 68 ust. 1 ustawy o
świadczeniach rodzinnych, stosownie do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 6
sierpnia 2008 r., II UK 359/07 (OSNP 2010 nr 1-2, poz. 18), powinna prowadzić do
wniosku, że ciężka sytuacja zdrowotna i materialna skarżącego, w jakiej znajduje
się nieprzerwanie od 2006 r. ma charakter trwały i nie stwarza perspektyw podjęcia
zatrudnienia ani zmiany tej sytuacji w taki sposób, który pozwoliłby mu na spłatę
5
długu alimentacyjnego. Skarżący cierpi bowiem na schorzenia narządu wzroku,
które uniemożliwiają mu podjęcie pracy, np. w administracji, która wcześniej
wykonywał, leczy się na niewydolność naczyń mózgowych, legitymuje się
orzeczeniem o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności wydanym na stałe,
znajduje się na skraju ubóstwa, utrzymuje się z pomocy Miejskiego Ośrodka
Pomocy Społecznej, nie ma stałego miejsca zameldowania, a po rozwodzie stał się
de facto bezdomny (od 1 lutego 2008 r. do 31 marca 2011 r. mieszkał w Domu
Noclegowym), jest osobą samotną, nie mającą żadnego wsparcia osób
najbliższych – co świadczy ewidentnie o wystąpieniu szczególnie uzasadnionego
przypadku związanego nie tylko z sytuacją zdrowotną, ale i rodzinną. Skarżący
znalazł się w tej sytuacji z przyczyn od niego niezależnych, bowiem utrata
możliwości zarobkowania i ustabilizowania swojej sytuacji życiowej zostały
przerwane przez chorobę. Również brak ofert pracy w miejscu zamieszkania
skarżącego czy najwyższy współczynnik bezrobocia w jego grupie wiekowej są
niewątpliwie okolicznościami niezależnymi od jego woli.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i orzeczenie co
do istoty sprawy przez uwzględnienie jego wniosku i umorzenie zadłużenia wobec
funduszu alimentacyjnego, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu, a także o
przyznanie na rzecz pełnomocnika skarżącego kosztów nieopłaconej pomocy
prawnej udzielonej wnioskodawcy z urzędu, które nie zostały zapłacone w całości
ani w części.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie zawierała usprawiedliwionych podstaw już dlatego, że
została oparta wyłącznie na zarzucie naruszenia przepisu prawa materialnego - art.
68 ust. 1 ustawy o świadczeniach rodzinnych. Tymczasem przy braku adekwatnych
proceduralnych zarzutów kasacyjnych Sąd Najwyższy był związany miarodajnymi
ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego wyroku (art. 39813
§
2 in fine k.p.c.), z których wynikało, że pomimo legitymowania się orzeczeniem o
umiarkowanym stopniu niepełnosprawności skarżący nie jest niezdolny do pracy
6
dla celów rentowych, co zostało ustalone „w toku postępowania sądowego”, w
którym powoływał się on na orzeczenie o takim stopniu niepełnosprawności
wydane przez zespół orzekania o niepełnosprawności. W konsekwencji zaliczenie
skarżącego do wymienionego stopnia niepełnosprawności nie wykluczało ustalenia
jego zdolności do pracy w odrębnym postępowaniu rentowym, w którym nie zawsze
znajduje potwierdzenie stan niezdolności do pracy dla celów nabycia uprawnień
rentowych wynikający z orzeczenia o określonym stopniu niepełnosprawności
zdrowotnej wydanego przez zespół orzekania o niepełnosprawności. To wiążące
Sąd Najwyższy ustalenie faktyczne o braku niezdolności do pracy skarżącego
oznaczało, że nie utracił on „bezpowrotnie” perspektyw na poprawę statusu
materialnego, co nie przekreśla rokowań i potencjalnych możliwości choćby
częściowych spłat w przyszłości jego zadłużenia względem zlikwidowanego
funduszu alimentacyjnego.
W postępowaniu kasacyjnym nie jest dopuszczalne powoływanie nowych
faktów i dowodów na miarodajnie ustalone okoliczności sprawy stanowiące
podstawę wydania zaskarżonego wyroku (art. 39813
§ 2 in principio k.p.c.), przeto
poza weryfikacją kasacyjną pozostawało ustosunkowanie się do twierdzeń
skarżącego o „złym stanie zdrowia”, o jego skrajnym ubóstwie, braku stałego
miejsca zamieszkania, korzystaniu z miejsca noclegowego i pobieraniu zasiłku z
pomocy społecznej, czy korzystaniu z pomocy „osoby trzeciej”, przy „braku
wsparcia jakiegokolwiek członka rodziny”, zwłaszcza że takiej pomocy ze środków
funduszu alimentacyjnego wymagały najbliższe skarżącemu osoby alimentowane.
W ujawnionych okolicznościach sprawy oraz przy równoczesnym braku
jakichkolwiek proceduralnych zarzutów kasacyjnych Sądy meriti miały podstawy do
przyjęcia, że sytuacja skarżącego, który według miarodajnych i niezaskarżonych
ustaleń nie utracił „bezpowrotnie” zdolności do pracy ani do zarobkowania, nie
pozwala na umorzenie należności zlikwidowanego funduszu alimentacyjnego na
zasadzie szczególnie uzasadnionego przypadku, o którym mowa w art. 68 ust. 1
ustawy o świadczeniach rodzinnych.
W rozpoznanej sprawie nie było potrzeby ani możliwości rozstrzygania
sformułowanych przez skarżącego „zagadnień prawnych”, które zostały oderwane
lub nie przystawały do miarodajnych, bo niezaskarżonych - wobec braku
7
jakichkolwiek proceduralnych zarzutów kasacyjnych - ustaleń faktycznych
zaskarżonego wyroku. Oznaczało to w szczególności, że legitymowanie się przez
skarżącego orzeczeniem o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności nie
odpowiada ani nie zawsze wyczerpuje pojęcie szczególnie uzasadnionego
przypadku w rozumieniu art. 68 ust. 1 ustawy o świadczeniach rodzinnych, jeżeli
taki stopień niepełnosprawności nie prowadził do sądownie potwierdzonej
obiektywnej i definitywnej utraty perspektyw możliwości zarobkowania i spłaty
zadłużenia alimentacyjnego. Równocześnie, samo przeciwne subiektywne
przekonanie skarżącego o braku zdolności do pracy oraz możliwości i realnych
perspektyw uzyskania środków materialnych na spłatę własnego zadłużenia
alimentacyjnego, które nie uzyskało potwierdzenia w zaskarżonym postępowaniu
sądowym, wyklucza umorzenie długu alimentacyjnego na podstawie
nieuzasadnionego zarzutu naruszenia art. 68 ust. 1 ww ustawy. Z braku
adekwatnych kasacyjnych zarzutów proceduralnych Sąd Najwyższy był
pozbawiony kasacyjnej możliwości zweryfikowania zarzutów, że wymienione w
skardze kasacyjnej stany chorobowe oraz trudna sytuacja materialno-bytowa
skarżącego zasługiwały na ponowny osąd przez Sąd drugiej obu instancji, jeżeli
obydwa Sądy meriti w ustalonych okolicznościach sprawy zgodnie wykluczyły
możliwość i legalność umorzenia skarżącemu zadłużenia alimentacyjnego
względem zlikwidowanego funduszu alimentacyjnego.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy oddalił niemającą
usprawiedliwionych podstaw skargę kasacyjną w zgodzie z art. 39814
k.p.c.,
przyznając ustanowionej dla skarżącego pełnomocnik z urzędu koszty nieopłaconej
pomocy prawnej udzielonej w postępowaniu kasacyjnym na podstawie § 12 ust. 4
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. o w sprawie
opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów
nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (jednolity tekst: Dz.U. z 2013 r.,
poz. 461 ze zm.).