Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 36/15
UCHWAŁA
Dnia 10 lipca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jacek Gudowski (przewodniczący)
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
SSN Dariusz Zawistowski
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie z powództwa M. K.
przeciwko M. sp. z o.o. w W. i K. P.
o zadośćuczynienie,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 10 lipca 2015 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w L.
postanowieniem z dnia 2 kwietnia 2015 r.,
"Czy sprawa o zasądzenie od autora materiału prasowego
i wydawcy czasopisma zadośćuczynienia pieniężnego za krzywdę
doznaną na skutek naruszenia dóbr osobistych spowodowaną
opublikowaniem materiału prasowego jest sprawą o roszczenie
wynikające z Prawa prasowego, o której mowa w art. 17 pkt 3 k.p.c.?"
podjął uchwałę:
Sprawy o zadośćuczynienie za krzywdę wyrządzoną
naruszeniem dóbr osobistych przez opublikowanie materiału
prasowego należą do właściwości sądu okręgowego (art. 17 pkt 3
k.p.c.).
2
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy w L. postanowieniem z dnia 13 kwietnia 2012 r.
uznał się niewłaściwym do rozpoznania sprawy z powództwa M. K. przeciwko M. sp.
z o.o. w W. i K. P. o zapłatę kwoty 30 000 zł tytułem zadośćuczynienia za
bezprawne naruszenie jej dóbr osobistych opublikowaniem materiału prasowego,
zawierającego nieprawdziwe informacje dotyczące powódki oraz zaniechaniem
opublikowania jej wypowiedzi przedstawiających rzeczywisty przebieg zdarzeń.
Sprawa została przekazana do rozpoznania Sądowi Rejonowemu w L., z uwagi na
to, że wartość przedmiotu sporu nie przekraczała kwoty 75 000 zł.
Sąd Okręgowy w L. przy rozpoznawaniu apelacji powódki od wyroku Sądu
Rejonowego z dnia 16 września 2014 r. oddalającego jej powództwo, powziął
wątpliwości dotyczące rozumienia pojęcia „o roszczenia wynikające z Prawa
prasowego”, użytego w art. 17 pkt 3 k.p.c., czy obejmuje ono sprawę, w której
podstawa dochodzonego roszczenia wskazana jest wyłącznie w tej ustawie, czy też
sprawę związaną z wykonywaniem działalności prasowej w rozumieniu art. 37
Prawa prasowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Właściwość rzeczowa sądu oznacza podział kompetencji do rozpoznawania
spraw w pierwszej instancji pomiędzy sądy różnego rzędu. Z art. 16 i 507 k.p.c.
wynika domniemanie właściwości sądu rejonowego, poza sprawami wyraźnie
powierzonymi do rozpoznania sądowi okręgowemu. Te rodzaje spraw zostały
wskazane w art. 17, w art. 1148 i 11481
, 1150 oraz 1152 k.p.c., w odniesieniu do
postępowania procesowego, a w postępowaniu nieprocesowym w przepisach
zamieszczonych w ramach regulacji poszczególnych typów spraw objętych tym
trybem postępowania. Do spraw objętych art. 17 k.p.c. należą: wyodrębnione jako
oddzielna grupa sprawy niemajątkowe; wskazane rodzaje spraw wynikających
z określonych stosunków prawnych, niezależnie od ich majątkowego lub
niemajątkowego charakteru; wskazane sprawy majątkowe. Intencją ustawodawcy
było uregulowanie właściwości rzeczowej sądu okręgowego w art. 17 pkt 1 do 3
k.p.c., w odniesieniu do spraw mających doniosłe znaczenie dla ochrony praw
3
podmiotowych, u podłoża których leżą regulacje o dużym stopniu złożoności, a ich
rozpoznanie wymaga większego doświadczenia oraz skupienia ich w mniejszej
liczbie sądów (por. uchwalę Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 2012 r., III CZP
86/11 OSNC 2012, nr 7-8, poz. 83; postanowienie z dnia 26 lutego 2015 r., III CZ
6/15, Biuletyn SN 2015, nr 4, s. 12).
Rozpoznanie sprawy przez sąd właściwy jest elementem prawa do sądu
uregulowanego w art. 45 ust. 1 Konstytucji. Pojęcie „sądu właściwego” obejmuje
właściwość rzeczową, miejscową oraz wewnętrzną, jak i sędziego właściwego,
czyli takiego, któremu została przyznana władza sądownicza na określonym
obszarze jurysdykcyjnym. Właściwość sądu określają przepisy Kodeksu
postępowania cywilnego, a status sędziego oraz zasady powoływania na
stanowisko sędziowskie art. 55 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju
sądów powszechnych (jedn. tekst: Dz.U z 2015 r., poz. 133 ze zm.). Z tych
względów, właściwość sądowa ma istotne znaczenie dla prawidłowego przebiegu
procesu sądowego.
Zgodnie z art. 17 pkt 3 k.p.c., do właściwości sądu okręgowego należą
sprawy o roszczenia wynikające z Prawa prasowego. To zastrzeżenie właściwości
sądu okręgowego zostało dokonane ze względu na rodzaj spraw, bez ich bliższego
opisania, jedynie przez wskazanie aktu prawnego jako ich podstawy prawnej.
Uregulowanie to wprowadziła ustawa z dnia 13 lipca 1990 r. o powołaniu sądów
apelacyjnych oraz o zmianie ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych,
Kodeks postępowania cywilnego, Kodeks postępowania karnego, o Sądzie
Najwyższym, o Naczelnym Sądzie Administracyjnym i o Krajowej Radzie
Sądownictwa (Dz.U. Nr 53, poz. 306) w art. 3 pkt 2 , która weszła w życie z dniem
1 stycznia 1991 r. W ustawie z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe (Dz.U. Nr 5,
poz. 24 ze zm.; dalej: „pr. pras.”) były przewidziane wówczas dwa roszczenia
związane z ingerencją w dobra osobiste osób zainteresowanych: o opublikowanie
sprostowania lub odpowiedzi (art. 39) oraz o zasądzenie odpowiedniej sumy
pieniężnej za krzywdę doznaną umyślnym naruszeniem dóbr osobistych publikacją
materiałów prasowych, a w szczególności w wypadku naruszenia przepisu art. 14
ust. 6 opublikowaniem bez zgody osoby zainteresowanej informacji i danych
4
dotyczących prywatnej sfery życia, gdy nie wiązało się to bezpośrednio
z działalnością publiczną danej osoby (art. 40).
Właściwość rzeczowa sądu okręgowego, przewidziana w art. 17 pkt 3 k.p.c.,
dotyczyła zarówno roszczenia majątkowego bez względu na wartość przedmiotu
sporu, jak i niemajątkowego. Sformułowanie przepisu nie zezwalało na określenie
właściwości rzeczowej odrębnie dla każdego z tych roszczeń ani łącznego
dochodzenia roszczeń majątkowych z niemajątkowymi, jak w art. 17 pkt 1 k.p.c.
Istotne było jedynie to, żeby wynikały z Prawa prasowego. Podobnie jak
w uregulowaniu art. 17 pkt 2 k.p.c., zgodnie z którym ochrony wymienionych w nim
praw autorskich i pokrewnych, dotyczących wynalazków, wzorów przemysłowych,
znaków towarowych, oznaczeń geograficznych i topografii układów scalonych oraz
innych praw na dobrach niematerialnych, dochodzić trzeba przed sądem
okręgowym, niezależnie od tego, czy obejmuje ona prawa majątkowe, czy
niemajątkowe (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 lutego 2015 r.,
III CZ 6/15). Celem wprowadzenia tego przepisu było poddanie jurysdykcji sądów
okręgowych sporów wynikłych z naruszenia przepisów Prawa prasowego.
Rozpoznanie spraw niemajątkowych zostało powierzone co do zasady sądom
okręgowym, a zatem art. 17 pkt 3 k.p.c. zmodyfikował właściwość sądu w spawach
majątkowych. Nie miało znaczenia dla oczytania zakresu tej właściwości, że w tym
czasie Kodeks cywilny nie przewidywał możliwości domagania się, w ramach
sankcji za naruszenie dobra osobistego, roszczenia o zasądzenie odpowiedniej
sumy tytułem zadośćuczynienia pieniężnego, skoro art. 40 pr. pras. obowiązywał
od wejścia w życie tej ustawy.
Ustawą z dnia 23 sierpnia 1996 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz.U.
Nr 114, poz. 542), która weszła w życie z dniem 28 grudnia 1996 r., art. 448 k.c.
otrzymał nowe brzmienie, zgodnie z którym w razie naruszenia dobra osobistego
sąd może przyznać temu, czyje dobro osobiste zostało naruszone, odpowiednią
sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę lub na jego
żądanie zasądzić odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez niego cel
społeczny, niezależnie od innych środków potrzebnych do usunięcia skutków
naruszenia; przepis art. 445 § 3 stosuje się, a art. 40 pr. pras. został skreślony.
Konsekwencją tych zmian było uregulowanie roszczenia o zadośćuczynienie
5
pieniężne związane z naruszeniem dobra osobistego w Kodeksie cywilnym, bez
względu na charakter naruszonego dobra oraz usytuowanie przepisów, których
złamanie do tego doprowadziło, a także sposób, w jaki doszło do naruszenia dobra.
Krąg uprawnionych nie ogranicza się już tylko do osób fizycznych; zostało
wyeliminowane wymaganie umyślności działania sprawcy. Celem nowelizacji było
wprowadzenie zmian w zakresie odpowiedzialności majątkowej za naruszenie dóbr
osobistych, czemu służyło także uchylenie art. 40 pr. pras.
Ustawa zmieniająca Kodeks cywilny nie uchyliła ani nie nadała innej treści
przepisowi art. 17 pkt 3 k.p.c. Nie ma podstaw do przyjęcia, że przez uchylenie art.
40 pr. pras. doszło do ograniczenia stosowania przepisu przewidującego
właściwość rzeczową sądu jedynie do roszczeń niemajątkowych, a w odniesieniu
do roszczeń majątkowych stosować należałoby art. 17 pkt 4 k.p.c.
Nie uległy zmianie zasady dochodzenia przed sądem roszczeń za naruszenie
dóbr osobistych. Modyfikacja ich musiałaby być podyktowana istotnymi
argumentami, przeciwstawionymi racjom wprowadzenia art. 17 pkt 3 k.p.c.
i jednoznacznie wyartykułowana.
W sprawach wynikających z prawa prasowego rozstrzygane są kwestie
dotyczące przekroczenia granic wolności prasy, która jest gwarantowana art. 19
Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (Dz.U. z 1977 r.
Nr 38, poz. 167), art. 10 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych
Wolności (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 , art. 11 Karty Praw Podstawowych Unii
Europejskiej z dnia 14 grudnia 2007 r. (Dz. Urz. UE C 2007 Nr 303, s. 1).
Wyrazem tego jest także art. 1 pr. pras. stanowiący, że prasa, zgodnie
z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej, korzysta z wolności wypowiedzi
i urzeczywistnia prawo obywateli do ich rzetelnego informowania, jawności życia
publicznego oraz kontroli i krytyki społecznej. Szczególny ciężar gatunkowy ma
oznaczenie granic wolności prasy i właściwe określenie równowagi pomiędzy
ochroną praw jednostki i prawem ogółu społeczeństwa do uzyskania rzetelnej
informacji przy uwzględnieniu swoistego sposobu i zakresu oddziaływania prasy na
kształtowanie świadomości czytelników. Rzutuje to z reguły na znaczny stopień
zawiłości faktycznej i prawnej tych spraw, w tym kumulację podmiotową po stronie
6
pozwanej (art. 38 pr. pras.) i dążenie do zapewnienia jednolitości orzecznictwa
w sprawach podobnych.
Wyodrębnienie spraw wynikających z prawa prasowego bez określenia ich
rodzajów, stworzyło szczególną kategorię spraw, w stosunku do klasyfikacji objętej
art. 17 pkt 1 i 4 k.p.c., ponieważ dominujące znaczenie zostało przyznane
umiejscowieniu ich w tym akcie normatywnym, z czym łączy się wzgląd na
społeczną wagę tych spraw. Wykładnia językowa, systemowa i celowościowa
prowadzi do wniosku, że użyty w art. 17 pkt 3 k.p.c. zwrot „roszczenia wynikające
z Prawa prasowego” dotyczy przesłanek naruszenia dóbr osobistych, swoistych,
z uwagi na regulację w tym Prawie działania wyrządzającego krzywdę
niematerialną, a nie podstawy prawnej dochodzenia zadośćuczynienia pieniężnego.
Roszczenie o to zadośćuczynienie ma zatem źródło w Prawie prasowym, wynika
z tego prawa. Zgodnie z art. 37 pr. pras., do odpowiedzialności za naruszenie
prawa spowodowane opublikowaniem materiału prasowego stosuje się zasady
ogólne, chyba że ustawa stanowi inaczej, a zatem przewidziane w Kodeksie
cywilnym. Podstawą prawną roszczenia o zadośćuczynienie pieniężne za
naruszenie dóbr osobistych przez opublikowanie materiału prasowego jest art. 23,
24 i 448 k.c. w związku z art. 37 pr. pras.; dla określenia właściwości rzeczowej ma
ona znaczenie drugorzędne. Oznacza to, że ukształtowanie tej właściwości w art.
17 pkt 3 k.p.c. nie utraciło założonego celu. W nauce prawa dominuje pogląd,
że sąd okręgowy jest właściwy rzeczowo w sprawach o roszczenia wynikające
z Prawa prasowego bez względu na to, czy mają one charakter majątkowy, czy też
niemajątkowy, o czym decyduje rodzaj sprawy, a nie charakter roszczenia.
Z art. 50 pr. pras. wynika, że postępowanie w sprawach wynikających
z Prawa prasowego prowadzi się na zasadach określonych w odrębnych
przepisach, chyba że ustawa stanowi inaczej. Jest to odesłanie do przepisów
Kodeksu postępowania cywilnego co do roszczeń o charakterze cywilnoprawnym,
a zatem i do art. 17 pkt 3 k.p.c.
Ustawą z dnia 14 września 2012 r. o zmianie ustawy - Prawo prasowe (Dz.U.
z 2012 r., poz. 1136), która weszła w życie z dniem 2 listopada 2012 r., zostało
nadane nowe brzmienie przepisowi art. 52, dotyczące postępowania w sprawie
7
powództwa o opublikowanie sprostowania (art. 39 ust. 1 pr. pras.). Uregulowanie to
ma na celu przyspieszenie i uproszczenie postępowania sądowego. Z art. 52 ust. 1
wynika, że sprawy, o których mowa w art. 39 ust. 1, rozpoznaje sąd okręgowy
właściwy ze względu na siedzibę odpowiedniej redakcji. Przepis ten nie ustanawia
właściwości rzeczowej sądu okręgowego, która objęta została art. 17 ust. 3 k.p.c.,
stanowi zatem potwierdzenie w prawie prasowym tej właściwości. Ustanawia
natomiast wyłączną właściwość miejscową tego sądu, która nie została
przewidziana w Kodeksie postępowania cywilnego dla tego rodzaju spraw. Nie ma
podstaw do uznania, że ta nowelizacja wywarła wpływ na zakres stosowania art. 17
pkt 3 k.p.c.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę jak w sentencji.