Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 375/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 lipca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (przewodniczący,
sprawozdawca)
SSN Bogusław Cudowski
SSN Maciej Pacuda
w sprawie z odwołania W. W.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 9 lipca 2015 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 8 maja 2014 r.,
I. oddala skargę kasacyjną,
II. przyznaje adw. J. C. od Skarbu Państwa (Sądu
Apelacyjnego) tytułem nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z
urzędu w postępowaniu kasacyjnym kwotę 120 (sto dwadzieścia)
zł powiększoną o podatek od towarów i usług.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 13 listopada 2013 r. Sąd Okręgowy w G. oddalił odwołanie
W. W. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 18 kwietnia 2013 r.
odmawiającej prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy na dalszy okres.
W sprawie ustalono, że wnioskodawczyni (ur. 24 lutego 1962 r.) posiada
wykształcenie ogólnokształcące, pracowała jako robotnik gospodarczy,
przedstawiciel handlowy i opiekunka. W okresie od 1 lutego 2006 r. do 31 marca
2013 r. pobierała rentę z tytułu częściowej niezdolności do pracy z ogólnego stanu
zdrowia. Orzeczeniem z dnia 10 kwietnia 2013 r. komisja lekarska organu
rentowego stwierdziła u wnioskodawczyni brak niezdolności do pracy. Biegli sądowi
z zakresu reumatologii, ortopedii-traumatologii i dermatologii rozpoznali u niej
zespół przeciążeniowy kręgosłupa i stawów biodrowych na tle otyłości, początkowe
zmiany zwyrodnieniowe stawów dłoni i stóp, łuszczycę zwykłą, łuszczycowe
zapalenie stawów, nadciśnienie tętnicze, stan po operacji ginekologicznej z powodu
raka jajnika - obecnie bez cech wznowy i uznali, że wnioskodawczyni jest zdolna do
pracy.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy, powołując się na treść
art. 57 ust. 1 pkt 1, art. 12 ust. 3 i art.13 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U.
z 2013 r., poz. 1440 ze zm., dalej jako ustawa o emeryturach i rentach), stwierdził,
że wnioskodawczyni nie przysługuje prawo do świadczenia rentowego.
Wyrokiem z dnia 8 maja 2014 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację, podzielając
ustalenia poczynione przez Sąd pierwszej instancji i podkreślając, że zostały one
poczynione w oparciu o przekonywująco uzasadnione opinie biegłych sądowych
właściwych specjalności, sporządzone po przeprowadzeniu bezpośrednich badań
wnioskodawczyni oraz zapoznaniu się z całością dostępnej dokumentacji lekarskiej.
W ocenie Sądu odwoławczego, wniosków wypływających z tych opinii nie
zmienia przedłożone w postępowaniu apelacyjnym orzeczenie z dnia 20 listopada
2013 r. o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności. W utrwalonym orzecznictwie
Sądu Najwyższego przyjmuje się bowiem, że pojęcie niepełnosprawności jest
kategorią odmienną od stanu niezdolności do pracy dla celów rentowych, co
oznacza, że zaliczenie do określonego stopnia niepełnosprawności nie zawsze
przesądza o niezdolności do pracy dla celów rentowych (tak w postanowieniu z
3
dnia 5 września 2008 r., II UK 101/08, LEX nr 658181), a w konsekwencji
orzeczenie o stopniu niepełnosprawności, nawet znacznym, nie jest równoznaczne
z orzeczeniem o niezdolności do pracy jako przesłance prawa do renty z ustawy o
emeryturach i rentach (tak w wyroku z dnia 11 lutego 2011 r., II UK 269/10, LEX nr
794791).
W skardze kasacyjnej wnioskodawczyni zarzuciła: I. naruszenie przepisów
postępowania, a mianowicie: 1) art. 236 w związku z art. 381 k.p.c., przez
niewydanie postanowienia dowodowego w przedmiocie złożonego przez
ubezpieczoną w apelacji wniosku o przeprowadzenie dowodu z orzeczenia o
stopniu niepełnosprawności, który to wniosek dowodowy nie mógł zostać przez
ubezpieczoną złożony na wcześniejszym etapie postępowania, a w konsekwencji
nieprzeprowadzenie dowodu z przedmiotowego orzeczenia; 2) art. 227 i art. 233 §
1 k.p.c., przez niewyjaśnienie istotnej w sprawie oceny aktualnego stanu zdrowia i
związanej z tym utraty zdolności ubezpieczonej do pracy, pomimo że orzeczenie o
stopniu niepełnosprawności wskazujące na pogarszający się stan zdrowia
ubezpieczonej zostało przedstawione przez ubezpieczoną w postępowaniu
apelacyjnym, a zatem po kilku miesiącach od wydania przez biegłych opinii
dotyczących stanu zdrowia ubezpieczonej; II. naruszenie prawa materialnego, a to:
art. 57 ust. 1 w związku z art. 12 ust. 1 i 2 oraz art. 13 ustawy o emeryturach i
rentach w związku z art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji
zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, przez ich
niewłaściwe zastosowanie i uznanie w okolicznościach niniejszej sprawy, że
przedłożenie przez ubezpieczoną w toku postępowania apelacyjnego nowego
orzeczenia o stopniu niepełnosprawności, z którego wynikało pogorszenie jej stanu
zdrowia, nie stanowi wystarczającej przesłanki dla uznania ubezpieczonej za
niezdolną do pracy oraz przyznanie renty z tytułu niezdolności do pracy.
Wskazując na powyższe zarzuty skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się nieusprawiedliwiona.
4
Zgodnie z art. 236 k.p.c., w postanowieniu o przeprowadzeniu dowodu sąd
oznaczy fakty podlegające stwierdzeniu, środek dowodowy i - stosownie do
okoliczności - sędziego lub sąd, który ma dowód przeprowadzić, a ponadto, jeżeli to
jest możliwe, termin i miejsce przeprowadzenia dowodu. Wyznaczając sędziego,
sąd może pozostawić mu oznaczenie terminu przeprowadzenia dowodu. W myśl
art. 381 k.p.c., sąd drugiej instancji może pominąć nowe fakty i dowody, jeżeli
strona mogła je powołać w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, chyba
że potrzeba powołania się na nie wynikła później. Z kolei stosownie do art. 227
k.p.c., przedmiotem dowodu są fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne
znaczenie.
W ramach zarzutu obrazy tych przepisów skarżąca w pierwszym rzędzie
wskazuje, że nieodniesienie się przez Sąd odwoławczy do złożonego przez nią w
postępowaniu apelacyjnym wniosku w przedmiocie dowodu z orzeczenia o stopniu
niepełnosprawności z dnia 20 listopada 2013 r. doprowadziło do poczynienia
ustaleń w oparciu o dokument niestanowiący dowodu w sprawie (art. 236 i art. 227
k.p.c.), czego skutkiem była dowolna ocena pozostałych zgromadzonych w sprawie
dowodów. Stanowisko to nie jest trafne.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że sąd ma obowiązek
wypowiedzieć się pozytywnie lub negatywnie w przedmiocie każdego wniosku
dowodowego stron, a jeżeli przyjmuje do akt dokument, na który powołuje się
strona, to powinien wyraźnie określić sposób jego potraktowania, w szczególności
wypowiedzieć się w kwestii ewentualnego dopuszczenia dowodu z tego dokumentu
albo uznania go za nieistotny w sprawie (por. wyrok z dnia 23 stycznia 2008 r.,
II PK 125/07, OSNP 2009 nr 5-6, poz. 66). Natomiast sąd nie musi wydawać
postanowienia o odmowie przeprowadzenia dowodu wskazanego przez stronę,
gdyż w świetle art. 236 k.p.c., postanowienie dowodowe powinno mieć określoną
treść pozytywną (por. wyrok z dnia 2 lipca 2009 r., I UK 37/09, LEX nr 529678).
Wbrew twierdzeniu skarżącej, z motywów zaskarżonego wyroku wyraźnie wynika,
że przy dokonywaniu ustaleń stanowiących podstawę zaskarżonego wyroku Sąd
drugiej instancji nie uwzględnił przedłożonego przez skarżącą w postępowaniu
apelacyjnym orzeczenia o stopniu niepełnosprawności, gdyż uznał je za nieistotne
dla sprawy z uwagi na odmienność kategorii pojęć niepełnosprawności oraz
5
niezdolności do pracy dla celów rentowych. Trafność takiej oceny nie leży w
płaszczyźnie art. 236 w związku z art. 381 k.p.c. Z kolei art. 227 k.p.c. określa
jedynie, jakie fakty są przedmiotem dowodu, stanowiąc, że są to fakty mające
istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Na gruncie procesowym twierdzenie,
iż przepis ten został naruszony przez sąd rozpoznający sprawę ma rację bytu tylko
w sytuacji gdy wykazane zostanie, że sąd przeprowadził dowód na okoliczności
niemające istotnego znaczenia w sprawie i ta wadliwość postępowania
dowodowego mogła mieć wpływ na wynik sprawy, bądź gdy sąd odmówił
przeprowadzenia dowodu na fakty mające istotne znaczenie w sprawie, wadliwie
oceniając, iż nie mają one takiego charakteru. Innymi słowy samo twierdzenie, iż
nastąpiło naruszenie art. 227 k.p.c. bez równoczesnego wskazania na uchybienie
innym przepisom regulującym postępowanie dowodowe (np. art. 217 § 2, art. 278 §
1 k.p.c., stosowanych w postępowaniu apelacyjnym poprzez art. 391 § 1 k.p.c.), nie
stanowi w istocie podstawy kasacyjnej naruszenia przepisów postępowania
(por. wyrok z dnia 6 października 2009 r., II UK 47/09, LEX nr 559955). Skarżąca
co prawda wiąże zarzut naruszenia art. 227 z art. 233 § 1 k.p.c., jednak ten ostatni
przepis, jako bezpośrednio odnoszący się do ustalenia faktów i oceny dowodów,
nie może stanowić podstawy skargi kasacyjnej (art. 3983
§ 3 k.p.c.).
W aspekcie powiązania istoty art. 227 k.p.c. z prawem materialnym, ocena
czy konkretne fakty mają istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy zależy od
tego, jak sformułowana i rozumiana jest norma prawna, która została w sprawie
zastosowana. Przepis prawa materialnego wyznacza zakres koniecznych ustaleń
faktycznych i ma rozstrzygające znaczenie dla oceny, czy określone fakty jako
ewentualny przedmiot dowodu mają wpływ na treść orzeczenia. Nakłada to na
skarżącego obowiązek powołania normy prawa materialnego, której niewłaściwe
rozumienie doprowadziło do wadliwej oceny istotności faktów (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 5 września 2012 r., IV CSK 137/12, LEX nr 1229817 i
powołane w nim orzeczenia).
Rację ma skarżąca, że z art. 57 ust. 1 w związku z art. 12 ust. 1 i 2 oraz
art. 13 ustawy o emeryturach i rentach i w związku z art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 27
sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych (jednolity tekst: Dz.U. z 2011 r. Nr 127, poz. 721 ze zm.) wynika
6
konieczność wzięcia pod rozwagę - w trakcie prowadzenia postępowania
dowodowego i przy dokonywaniu ustaleń faktycznych - orzeczenia o
umiarkowanym stopniu niepełnosprawności. Stanowisko to jest utrwalone w
judykaturze Sądu Najwyższego (por. np. wyroki z dnia 28 stycznia 2004 r., II UK
222/03, OSNP 2004 nr 19, poz. 340; z dnia 11 lutego 2005 r., I UK 177/04, OSNP
2005 nr 18, poz. 290; z dnia 28 września 2011 r., I UK 96/11, LEX nr 1102261; z
dnia 14 czerwca 2012 r., I UK 17/12, LEX nr 1229807; z dnia 9 października
2014 r., II UK 11/14, LEX nr 1545033). W orzeczeniach tych podkreśla się, że
aczkolwiek orzeczenie o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności nie przesądza
o ustaleniu niezdolności do pracy w rozumieniu ustawy o emeryturach i rentach ze
względu na odmienność celów i przesłanek ustalenia stopnia niepełnosprawności i
niezdolności do pracy, to jednak nie może być ignorowane. Stwierdzenie
umiarkowanego stopnia niepełnosprawności wiąże się bowiem ze stwierdzeniem
niezdolności do pracy albo zdolności do pracy jedynie w warunkach pracy
chronionej lub wymaganiem pomocy innych osób w celu pełnienia ról społecznych.
Stwierdzenie zdolności do pracy w rozumieniu ustawy emerytalnej w przypadku
osoby o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności musi być zatem poprzedzone
dokonaniem analizy orzeczenia o ustaleniu tego stopnia niepełnosprawności i jego
przesłanek. Takiej analizy zabrakło w zaskarżonym wyroku z uwagi na błędną
ocenę Sądu drugiej instancji, że z orzeczenia o umiarkowanym stopniu
niepełnosprawności nie wynikają okoliczności istotne dla stwierdzenia niezdolności
do pracy w rozumieniu przepisów ustawy o emeryturach i rentach.
Nie oznacza to jednak, że skarga kasacyjna mogła zostać uwzględniona.
Sąd Najwyższy wielokrotnie wyjaśniał, że postępowanie w sprawach z
zakresu ubezpieczeń społecznych ma charakter kontrolny, służy badaniu
prawidłowości decyzji organu rentowego i nie może polegać na zastępowaniu tego
organu w wydawaniu decyzji ustalających świadczenie z ubezpieczeń społecznych.
Postępowanie dowodowe przed sądem jest postępowaniem sprawdzającym,
weryfikującym ustalenia dokonane przez organ rentowy. Z tego powodu sąd co do
zasady nie może we własnym zakresie ustalać prawa do świadczenia, a ujawniona
w trakcie postępowania sądowego zmiana stanu zdrowia ubezpieczonego jako
przesłanka niezdolności do pracy warunkująca prawo do renty, nie może prowadzić
7
do uznania kontrolowanej decyzji za wadliwą i do jej zmiany, a jedynie do
zastosowania art. 47714
§ 4 k.p.c., zgodnie z którym w sprawie o świadczenie z
ubezpieczeń społecznych, do którego prawo jest uzależnione od stwierdzenia
niezdolności do pracy lub niezdolności do samodzielnej egzystencji, a podstawę do
wydania decyzji stanowi orzeczenie lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych lub orzeczenie komisji lekarskiej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych i
odwołanie od decyzji opiera się wyłącznie na zarzutach dotyczących tego
orzeczenia, sąd nie orzeka co do istoty sprawy na podstawie nowych okoliczności
dotyczących stwierdzenia niezdolności do pracy lub niezdolności do samodzielnej
egzystencji, które powstały po dniu złożenia odwołania od tej decyzji, lecz uchyla
decyzję, przekazuje sprawę do rozpoznania organowi rentowemu i umarza
postępowanie. Przepis ten nie ma zastosowania w postępowaniu apelacyjnym, co
oznacza, że w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych nie jest możliwe
powoływanie się w tym postępowaniu na nowe okoliczności dotyczące stwierdzenia
niezdolności do pracy (nowe fakty i dowody, np. pogorszenie stanu zdrowia), które
powstały po wyroku sądu pierwszej instancji. Takie okoliczności (dowody) sąd
drugiej instancji może pominąć. Ubezpieczony może natomiast w postępowaniu
apelacyjnym zgłaszać nowe fakty i dowody (na warunkach określonych w art. 381
k.p.c., w szczególności te, których nie mógł powołać przed sądem pierwszej
instancji), ale muszą one dotyczyć stanu rzeczy (stanu zdrowia) istniejącego w
dacie wydania decyzji przez organ rentowy (por. wyrok z dnia 16 maja 2008 r., I UK
385/07, OSNP 2009 nr 17-18, poz. 240 i szeroko powołane w nim wcześniejsze
orzecznictwo).
Z tego względu nie może być uznane za skuteczne sformułowanie przez
skarżącą - w ramach podstawy naruszenia przepisów postępowania - zarzutów
zaniechania ustalenia przez Sąd drugiej instancji aktualnego stanu jej zdrowia w
aspekcie jego zmiany (pogorszenia) „od chwili wydania opinii w postępowaniu
przed Sądem pierwszej instancji, do czego asumpt powinno dać przedmiotowe
orzeczenie o stopniu niepełnosprawności”. Przy takiej konstrukcji zarzutów
orzeczenie o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności z dnia 20 listopada
2013 r. mogło bowiem stanowić jedynie dowód pogorszenia się stanu zdrowia
skarżącej po wydaniu decyzji przez organ rentowy a nie stanu faktycznego
8
istniejącego w tym czasie. W rezultacie pominięcie tego dowodu przez Sąd
odwoławczy nie mogło mieć wpływu na wynik sprawy, której przedmiot stanowiła
ocena, czy na datę wydania decyzji skarżąca była niezdolna do pracy w rozumieniu
art. 57 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 12 ust. 1 i 2 oraz art. 13 ustawy o emeryturach i
rentach. Należy przy tym zauważyć, że znajdujące się w aktach sprawy
wcześniejsze orzeczenie o stopniu niepełnosprawności z dnia 27 września 2010 r.,
na które wskazuje skarżąca w uzasadnieniu podstaw kasacyjnych, stwierdzało
niepełnosprawność w stopniu umiarkowanym do dnia 30 września 2011 r. z uwagi
na schorzenia układu moczowo-płciowego, a nie z powodu upośledzenia narządu
ruchu, jak ustalono to w orzeczeniu o niepełnosprawności z dnia 20 listopada
2013 r.
Z powyższy względów skarga kasacyjna podlega oddaleniu na podstawie
art. 39814
k.p.c.