Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I PK 254/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 22 lipca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
Prezes SN Teresa Flemming-Kulesza (przewodniczący)
SSN Jolanta Frańczak (sprawozdawca)
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec
w sprawie z powództwa P. B. i G. B.,
przeciwko Elektrowni C. Spółce Akcyjnej
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 22 lipca 2015 r.,
skargi kasacyjnej powodów od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w K.
z dnia 11 marca 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w punkcie 1 i sprawę przekazuje
Sądowi Okręgowemu w K. do ponownego rozpoznania i
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Sąd Rejonowy – Sąd Pracy w C. wyrokiem z dnia 3 października 2013 r.
zasądził od strony pozwanej Elektrowni C. Spółki Akcyjnej na rzecz powodów P. B.
2
i G. B. kwoty po 15.607 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 27 lutego 2013 r.
oraz kwoty po 1.800 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego (pkt I),
oddalił powództwo w pozostałej części (pkt II), nakazał pobrać od strony pozwanej
na rzecz Skarbu Państwa kwotę 1.561 zł tytułem opłaty sądowej (pkt III), a także
nadał wyrokowi rygor natychmiastowej wykonalności do kwoty 500 zł na rzecz
każdego z powodów (pkt IV).
Sąd Rejonowy ustalił, że W. B. - mąż powódki G. B. i ojciec powoda P. B. -
był zatrudniony u strony pozwanej od dnia 1 listopada 2003 r. do dnia 1 czerwca
2012 r. (dnia swojej śmierci). Strona pozwana w dniu 28 września 2011 r. zawarła z
działającymi u niej organizacjami związkowymi, a to NSZZ „Solidarność” i ZZ
Pracowników Elektrowni. Porozumienie w sprawie wspólnych działań celem
uchylenia stosowania względem pracodawcy i pracowników zawieszonego
Ponadzakładowego Układu Zbiorowego Pracy dla Pracowników Przemysłu
Energetycznego. Strony Porozumienia zobowiązały się wystąpić ze wspólnym
wnioskiem do stron Ponadzakładowego Układu Zbiorowego Pracy dla Pracowników
Przemysłu Energetycznego celem uchylenia jego stosowania wobec pracodawcy i
pracowników pozwanej spółki (§ 1), a pracodawca zobowiązał się wypłacić na
rzecz pracowników rekompensatę z tytułu wyrażenia zgody na odstąpienie od
stosowania Ponadzakładowego Układu Zbiorowego Pracy. Zgodnie z § 2 tego
Porozumienia wszyscy pracownicy mieli złożyć deklarację wyrażającą zgodę na
zaprzestanie stosowania Ponadzakładowego Układu Zbiorowego Pracy dla
Pracowników Przemysłu Energetycznego oraz na podpisanie porozumienia
zmieniającego ich warunki pracy i płacy w zakresie uchylenia stosowania względem
nich tego układu w zamian za pieniężną rekompensatę. Następnie strony miały
złożyć wspólny wniosek do stron Ponadzakładowego Układu Zbiorowego Pracy dla
Pracowników Przemysłu Energetycznego w celu uchylenia jego stosowania wobec
pozwanego pracodawcy i pracowników. Wypłata rekompensaty miała nastąpić pod
warunkiem podpisania protokołu dodatkowego wykreślającego pozwaną
Elektrownię, jako podmiot zobowiązany do stosowania Ponadzakładowego Układu
Zbiorowego Pracy, zarejestrowania tej zmiany w rejestrze ponadzakładowych
układów zbiorowych pracy oraz po podpisaniu z pracownikami porozumień do
umów o pracę o zmianie warunków pracy i płacy. Wypłata rekompensaty miała
3
nastąpić w terminie 14 dni, licząc od daty zakończenia podpisywania wszystkich
porozumień zmieniających, zgodnie ze wzorem porozumienia zmieniającego
określonego załącznikiem do Porozumienia z dnia 28 września 2011 r. Integralną
częścią powyższego Porozumienia był Regulamin wypłaty rekompensaty z tytułu
wypowiedzenia Ponadzakładowego Układu Zbiorowego Pracy dla Pracowników
Przemysłu Energetycznego z dnia 28 lipca 2011 r., stanowiący załącznik nr 2 do
tego Porozumienia. W myśl postanowień Regulaminu rekompensata przysługuje
każdemu pracownikowi zatrudnionemu na podstawie umowy o pracę w pozwanej
Elektrowni w dniu 1 lipca 2011 r., zaś pkt 9 stanowił, że w przypadku rozwiązania
umowy o pracę z przyczyn leżących po stronie pracodawcy pracownikowi
przysługuje ustalona kwota rekompensaty, tak jakby pozostawał w zatrudnieniu.
Z ustaleń Sądu Rejonowego wynika, że W. B. podpisał w dniu 31
października 2011 r. deklarację, w której złożył oświadczenie o wyrażeniu zgody na
uchylenie stosowania wobec niego zawieszonego Ponadzakładowego Układu
Zbiorowego Pracy dla Pracowników Przemysłu Energetycznego w zamian za
rekompensatę w kwocie 31.214 zł brutto oraz zgodę na zawarcie porozumienia
zmieniającego umowę o pracę z dnia 20 czerwca 2006 r. w części związanej z
uchyleniem stosowania układu i tym samym zgodę na treść porozumienia o
wykreśleniu z umowy o pracę tych warunków pracy i płacy, które przyznane były
pracownikowi na mocy Ponadzakładowego Układu Zbiorowego Pracy dla
Pracowników Przemysłu Energetycznego. Wszyscy pracownicy, którzy byli
uprawnieni do rekompensaty z tytułu zawartego Porozumienia podpisali powyższe
deklaracje. W dniu 3 kwietnia 2012 r. został zawarty protokół dodatkowy nr 22 do
Ponadzakładowego Układu Zbiorowego Pracy dla Pracowników Przemysłu
Energetycznego o wykreśleniu pozwanej Elektrowni z wykazu członków Związku
Pracodawców Elektrociepłowni. Pismem z dnia 30 maja 2012 r. Minister Pracy i
Polityki Społecznej zawiadomił zarząd związku pracodawców Elektrowni o wpisaniu
w dniu 30 maja 2012 r. protokołu dodatkowego nr 22 do rejestru ponadzakładowych
układów zbiorowych pracy. W grudniu 2012 r. pozwana spółka rozpoczęła
wypłacanie (w ratach) pracownikom rekompensaty z tytułu zawartego w dniu 28
września 2011 r. Porozumienia. Wcześniej, w dniu 7 grudnia 2012 r., pracownicy
podpisali porozumienia zmieniające warunki pracy i płacy, które w swej treści było
4
zgodne z zapisami wcześniejszej deklaracji. Pracodawca wypłacił rekompensaty
także osobom, które na przełomie roku 2012/2013 rozwiązały stosunki pracy i
podjęły zatrudnienie w E. C. Sp. z o.o. Osoby te podpisały porozumienie
zmieniające w grudniu 2012 r. Dwóm pracownikom pozwanej spółki, a to
dyrektorowi technicznemu i dyrektorowi finansowo - handlowemu, którzy byli objęci
Porozumieniem i nie podpisali porozumień zmieniających warunki pracy i płacy,
wypłacana była rekompensata w ratach, podobnie jak pozostałym zatrudnionym
pracownikom. Decyzją z dnia 26 czerwca 2012 r. organ rentowy przyznał powodowi
P. B. prawo do renty rodzinnej po zmarłym ojcu W. B., począwszy od dnia 1
czerwca 2012 r.
Na podstawie tak dokonanych ustaleń faktycznych Sąd Rejonowy uznał, że
powództwa zasługują na uwzględnienie. W ocenie Sądu Rejonowego dwa pierwsze
warunki, od których uzależniono wypłatę rekompensat, zostały spełnione
odpowiednio w dniu 3 kwietnia 2012 r. - podpisanie protokołu dodatkowego do
Ponadzakładowego Układu Zbiorowego Pracy dla Pracowników Przemysłu
Energetycznego wykreślającego pozwaną Elektrownię z podmiotów zobowiązanych
do stosowania układu - oraz w dniu 30 maja 2012 r. - zarejestrowanie zmiany w
rejestrze ponadzakładowych układów zbiorowych pracy. Został spełniony również
trzeci warunek w postaci podpisania ze wszystkimi pracownikami Elektrowni
porozumień o zmianie warunków pracy i płacy w zakresie uchylenia stosowania
Ponadzakładowego Układu Zbiorowego Pracy dla Pracowników Przemysłu
Energetycznego, a podpisane porozumienia były faktycznie tożsame ze wzorem
deklaracji podpisanej przez wszystkich pracowników w dniu 31 października 2011
r., którą podpisał także W. B. Według Sądu Rejonowego, w treści podpisanej
deklaracji, W. B. złożył oświadczenie woli o wyrażeniu zgody na zmianę warunków
pracy i płacy poprzez wykreślenie tych warunków pracy i płacy, które były mu
przyznane na mocy zawieszonego układu. Taką ocenę potwierdza zachowanie
pracodawcy, który wypłacał rekompensatę zarówno pracownikom, którzy w dniu 7
grudnia 2012 r. podpisali porozumienia zmieniające warunki pracy i płacy, jak też
pracownikom, którzy takiego porozumienia nie podpisali. A zatem pracodawca
wypłacając tym pracownikom rekompensatę uznał, że podpisanie deklaracji jest
tożsame z podpisaniem porozumienia o zmianie warunków pracy i płacy. Wobec
5
powyższego, skoro ostatni z warunków wypłaty rekompensaty został spełniony z
dniem 30 maja 2012 r. - z chwilą zarejestrowania protokołu dodatkowego w
rejestrze ponadzakładowych układów zbiorowych pracy - to W. B. nabył prawo do
rekompensaty na podstawie Porozumienia z dnia 28 września 2011 r., a
powodowie na mocy art. 631
k.p. nabyli prawo do rekompensaty po zmarłym
pracowniku.
Apelację od wyroku Sądu Rejonowego wniosła strona pozwana, zarzucając
naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe
zastosowanie, w szczególności § 2 i 3 Porozumienia z dnia 28 września 2011 r.
poprzez przyjęcie, że wystarczającym warunkiem dla nabycia prawa do
rekompensaty przez zmarłego W. B. było ziszczenie się dwóch z zastrzeżonych
przez strony Porozumienia warunków oraz naruszenie prawa procesowego poprzez
przyjęcie, że rekompensata przysługuje również pracownikom, którzy nie podpisali
porozumień zmieniających warunki pracy i płacy, już po wykreśleniu pozwanej
spółki z wykazu członków Związku Pracodawców Elektrociepłowni.
Sąd Okręgowy – Sąd Pracy w K. wyrokiem z dnia 11 marca 2014 r. zmienił
zaskarżony wyrok w pkt. I, III i IV w ten sposób, że oddalił powództwo oraz odrzucił
apelację w części dotyczącej punktu II.
Sąd Okręgowy w pierwszej kolejności stwierdził, że przyjmuje za własne
ustalenia Sądu pierwszej instancji, nie podziela jednak w całości zaprezentowanej
oceny prawnej. Sąd Okręgowy uznał, że Porozumienie z dnia 28 września 2011 r.
w sprawie podjęcia wspólnych działań celem uchylenia stosowania względem
pracodawcy i pracowników zawieszonego Ponadzakładowego Układu Zbiorowego
Pracy dla Pracowników Przemysłu Energetycznego jest źródłem prawa pracy i
wiąże strony tego Porozumienia. Podkreślił, że jako źródło prawa pracy podlega
wykładni przy zastosowaniu reguł wykładni aktów prawnych, choć znaczenie ma
także wykładnia skierowana na ustalenie celu, woli i zamiaru stron. Z tego
Porozumienia wynika, że pracodawca w związku z uchyleniem stosowania
Ponadzakładowego Układu Zbiorowego Pracy dla Pracowników Przemysłu
Energetycznego zobowiązał się wypłacić pracownikom rekompensaty na zasadach
określonych w tym Porozumieniu i Regulaminie wypłat rekompensat z tytułu
wypowiedzenia Ponadzakładowego Układu Zbiorowego Pracy dla Pracowników
6
Przemysłu Energetycznego, stanowiącym załącznik nr 2 do Porozumienia. W myśl
Regulaminu warunkiem wypłaty rekompensaty było pozostawanie w zatrudnieniu w
pozwanej Elektrowni w dniu 1 lipca 2011 r. i ten warunek spełniał W. B.
Sąd Okręgowy w dalszej części podniósł, że celem Porozumienia było
podjęcie działań w kierunku uchylenia obowiązywania Ponadzakładowego Układu
Zbiorowego Pracy dla Pracowników Przemysłu Energetycznego i wypłata
pracownikom w następstwie tego rekompensaty, ale do utraty mocy obowiązującej
postanowień układu w indywidualnych stosunkach pracy konieczne było
wypowiedzenie dotychczasowych warunków pracy i płacy przez pracodawcę lub
zawarcie porozumienia zmieniającego. Sama utrata przez układ mocy
obowiązującej nie oznacza bowiem automatycznej utraty przez pracowników
uprawnień wynikających z jego treści. A zatem istotne było to, że strona pozwana
nie wypowiedziała warunków pracy i płacy i nie zawarła także z W. B. porozumienia
o zmianie warunków pracy i płacy. W. B. podpisał jedynie w dniu 31 października
2011 r. „Deklarację wyrażenia zgody na uchylenie stosowania wobec pracownika
zawieszonego Ponadzakładowego Układu Zbiorowego Pracy dla Pracowników
Przemysłu Energetycznego”. Przedmiotowa deklaracja zawierała treść
porozumienia, które strony zawrą, stanowiąc jednostronne oświadczenie woli
pracownika i nie jest porozumieniem w zakresie zmiany warunków pracy i płacy.
Sąd Okręgowy podkreślił, że deklaracja wprost przewidywała, że podpisanie
porozumienia pomiędzy stronami nastąpi dopiero po zawarciu protokołu
dodatkowego i jego zarejestrowaniu. Powyższe okoliczności wskazują, że wobec
W. B. nie doszło do zmiany indywidualnych warunków pracy i płacy w zakresie
roszczeń wynikających z zawieszonego układu i tym samym nie spełnił on
warunku, aby uzyskać prawo do rekompensaty. Na marginesie Sąd Okręgowy
nadmienił, że podziela stanowisko Sądu pierwszej instancji, że zgodnie z art. 631
k.p. małżonek zmarłego pracownika, aby uzyskać świadczenia po zmarłym
pracowniku nie musi spełniać żadnych dodatkowych warunków, a inni członkowie
rodziny są uprawnieni tylko wówczas, gdy spełniają warunki wymagane do
uzyskania renty rodzinnej.
Wyrok Sądu Okręgowego w punkcie 1 zaskarżyli powodowie. Skarga została
oparta na obu podstawach. Skarżący zarzucili:
7
1) naruszenie przepisów postępowania mogące mieć wpływ na istotny wynik
sprawy, a mianowicie:
a) art. 382 k.p.c. w związku z art. 235 k.p.c., polegające na dokonaniu przez
Sąd drugiej instancji odmiennych niż Sąd pierwszej instancji ustaleń faktycznych,
pomimo deklarowanej niezmienności tych ustaleń,
b) art. 382 k.p.c., polegające na pominięciu przez Sąd drugiej instancji
materiału zgromadzonego przez Sąd pierwszej instancji w części dotyczącej
zeznań świadków i przesłuchania stron, wskazującej, że strona pozwana wypłacała
również rekompensaty na podstawie Porozumienia z dnia 28 września 2011 r.
pracownikom, którzy nie zawarli porozumień zmieniających warunki pracy i płacy w
zakresie uchylenia stosowania względem nich tego układu, nie spełniając
przesłanki wymienionej w § 2 pkt 3 tego Porozumienia,
2) naruszenie prawa materialnego poprzez:
a) błędną wykładnię art. 9 § 1 k.p. w związku z § 2 pkt 1 i § 2 pkt 2
Porozumienia z dnia 28 września 2011 r. zawartego pomiędzy Elektrownią C. S.A.
a organizacjami związkowymi i przyjęcie, że realizacją zobowiązania pracodawcy
do wypłaty pracownikom rekompensaty z tytułu wyrażenia zgody na odstąpienie od
stosowania Ponadzakładowego Układu Zbiorowego Pracy dla Pracowników
Przemysłu Energetycznego było podpisanie przez pracodawcę z pracownikami
porozumień zmieniających ich warunki pracy i płacy w zakresie uchylenia
stosowania względem nich tego układu zbiorowego pracy, chociaż wykładnia
literalna § 2 pkt 1 i § 2 pkt 2 Porozumienia prowadzi do wniosku, że rekompensata
przysługuje pracownikowi w zamian za złożenie deklaracji wyrażającej zgodę na
zaprzestanie stosowania układu oraz zgody na podpisanie w przyszłości
porozumienia zmieniającego warunki płacy i pracy w zakresie uchylenia stosowania
tego układu zbiorowego pracy,
b) błędną wykładnię art. 9 § 1 k.p. w związku z § 2 pkt 3 Porozumienia z dnia
28 września 2011 r. polegającą na przyjęciu, że podpisanie porozumień do umów o
pracę o zmianie warunków pracy i płacy w zakresie uchylenia stosowania
względem pracowników układu zbiorowego pracy stanowi przesłankę nabycia
prawa do rekompensaty przewidzianej w § 2 pkt 1 tego Porozumienia, mimo że
warunki przyznania prawa do rekompensaty zostały w sposób wyczerpujący
8
ustalone w § 2 pkt 1 w związku z § 2 pkt 2 Porozumienia oraz w Regulaminie
stanowiącym załącznik do tego Porozumienia,
c) niewłaściwe zastosowanie art. 24113
§ 2 k.p. polegające na uzależnieniu
prawa do rekompensaty przewidzianej w § 2 pkt 1 Porozumienia z dnia 28 września
2011 r. od zawarcia porozumień zmieniających indywidualne warunki pracy i płacy
pracowników w zakresie uchylenia stosowania względem nich układu,
d) błędną wykładnię art. 60 k.c. w związku z art. 300 k.p., art. 61 k.c. w
związku z art. 300 k.p. oraz art. 29 § 4 k.p. poprzez przyjęcie, że dla skutecznego
zawarcia porozumienia zmieniającego warunki pracy i płacy pracownika
oświadczenie stron powinno zostać wyrażone w formie pisemnej.
Skarżący wnieśli o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i przekazanie
sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej wskazano, że na podstawie art. 382 k.p.c.
Sąd drugiej instancji nie jest uprawniony do zmiany ustaleń faktycznych Sądu
pierwszej instancji bez ponownej oceny dowodów, a jak wynika z uzasadnienia
zaskarżonego wyroku taka sytuacja miała miejsce w rozpoznawanej sprawie.
Ponadto Sąd drugiej instancji dokonał nieprawidłowej wykładni przepisów
Porozumienia z dnia 28 września 2011 r. bowiem zgodnie z § 2 pkt 1 tego
Porozumienia pracodawca zobowiązał się wypłacić rekompensatę z tytułu
wyrażenia zgody na odstąpienie od stosowania Ponadzakładowego Układu
Zbiorowego Pracy dla Pracowników Przemysłu Energetycznego i nie była ona
uzależniona od zawarcia porozumienia zmieniającego. Wobec powyższego
oczywistym jest, że przepis § 2 pkt 3 Porozumienia nie stanowił kolejnej przesłanki
nabycia prawa do rekompensaty, a jedynie określał jeden z warunków ziszczenia
się terminu jej wypłaty.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną strona pozwana wniosła o jej oddalenie i
zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego, podnosząc między innymi, że
Porozumienie z dnia 28 września 2011 r. nie może być uznawane za źródło prawa
pracy w rozumieniu art. 9 § 1 k.p.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
9
Skarga kasacyjna jest uzasadniona. W pierwszym rzędzie stwierdzić należy,
iż częściowo zasadny jest zarzut naruszenia art. 382 k.p.c., albowiem podważając
ustalenia Sądu pierwszej instancji co do wypłaty pracownikom, którzy nie zawarli po
dniu 30 maja 2012 r. porozumień zmieniających warunki pracy i płacy,
rekompensaty przewidzianej Porozumieniem z dnia 28 września 2011 r. w sprawie
wspólnych działań celem uchylenia stosowania względem pracodawcy i
pracowników zawieszonego Ponadzakładowego Układu Zbiorowego Pracy dla
Pracowników Przemysłu Energetycznego, Sąd Okręgowy istotnie nie odniósł się do
przeprowadzonych przed Sądem pierwszej instancji dowodów, zwłaszcza zeznań
świadków oraz powódki, ograniczając się wyłącznie do odmiennej wykładni
postanowień tego Porozumienia, w oderwaniu od ustaleń i rozważań Sądu
pierwszej instancji, mimo iż za własne uznał ustalenia Sądu pierwszej instancji.
Wielokrotnie Sąd Najwyższy wskazywał, że w systemie apelacji pełnej, jaki
obowiązuje w polskim procesie cywilnym, sąd drugiej instancji orzeka na podstawie
materiału dowodowego zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji oraz w
postępowaniu apelacyjnym. Jako sąd merytorycznie rozpoznający sprawę od
początku nie może pominąć środków dowodowych wskazanych przez strony na
okoliczności istotne dla rozstrzygnięcia sprawy. Z tego względu przyjmuje się, że
chociaż art. 382 k.p.c. ma charakter ogólnej dyrektywy określającej istotę
postępowania apelacyjnego, jako kontynuację merytorycznego rozpoznania
sprawy, to jednak może stanowić usprawiedliwioną podstawę skargi kasacyjnej,
jeżeli skarżący wykaże, że sąd drugiej instancji bezpodstawnie pominął cześć
zebranego materiału oraz, że uchybienie to mogło mieć wpływ na wynik sprawy
(por. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 6 stycznia 1999 r., II CKN 100/98,
OSNC 1999 nr 9, poz. 146; z dnia 7 lipca 1999 r., I CKN 504/99, OSNC 2000 nr 1,
poz. 17 oraz wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 9 czerwca 2005 r., III CK 674/04,
LEX nr 180851; z dnia 22 lutego 2007 r., III CSK 337/06, LEX nr 274217; z dnia 12
czerwca 2013 r., II CSK 634/12, LEX nr 1363015; z dnia 4 kwietnia 2014 r., II CSK
384/13, LEX nr 1483948; z dnia 27 czerwca 2014 r., I CSK 497/13, LEX nr
1521311; z dnia 5 lutego 2015 r., III UK 78/14, LEX nr 1646026). Innymi słowy,
obowiązkiem Sądu Okręgowego, przy wydaniu wyroku reformatoryjnego, było
10
rozważenie całego zebranego w sprawie materiału dowodowego dotyczącego
kwestii nabycia prawa do rekompensaty przez pracowników strony pozwanej
stosownie do postanowień Porozumienia z dnia 28 września 2011 r. oraz
Regulaminu stanowiącego załącznik nr 1 do Porozumienia.
Nie mają jednak racji skarżący, zarzucając, że sąd drugiej instancji nie może
dokonać nowych ustaleń odmiennych od ustaleń sądu pierwszej instancji, jeżeli
byłyby one wyłącznie wynikiem innej oceny dowodów. Jak wynika z uchwały składu
siedmiu sędziów z dnia 23 marca 1999 r., III CZP 59/98 (OSNC 1999 nr 7-8, poz.
124) sąd drugiej instancji może zmienić ustalenia faktyczne stanowiące podstawę
wydania wyroku sądu pierwszej instancji bez przeprowadzenia postępowania
dowodowego uzasadniającego odmienne ustalenia, chyba że szczególne
okoliczności wymagają ponowienia lub uzupełnienia tego postępowania. Warto
jednak zauważyć, że Sąd Okręgowy wskazując, iż przyjmuje w całości za własne
ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji, pominął znaczną część tych ustaleń,
nie oceniając dowodów w aspekcie ogólnych reguł postępowania dowodowego, w
tym przede wszystkim nie odniósł się do zeznań świadków oraz przesłuchania stron
co do wypłaty rekompensaty osobom, które podpisały wyłącznie deklarację
wyrażającą zgodę na zaprzestanie stosowania Ponadzakładowego Układu
Zbiorowego Pracy dla Pracowników Przemysłu Energetycznego oraz na podpisanie
porozumienia zmieniającego ich warunki pracy i płacy w zakresie uchylenia
stosowania względem nich tego układu w zamian za rekompensatę.
Odnosząc się do zarzutów naruszenia prawa materialnego na wstępie
wskazać należy, iż problematyka charakteru prawnego porozumień zbiorowych od
wielu już lat wywołuje spory i kontrowersje. W szczególności sporne jest pojęcie
„oparcia ustawowego” z art. 9 § 1 k.p. Przepis ten stanowi bowiem, że przez prawo
pracy rozumie się przepisy Kodeksu pracy oraz przepisy innych ustaw i aktów
wykonawczych określających prawa i obowiązki pracowników i pracodawców, a
także postanowienia układów zbiorowych pracy i innych opartych na ustawie
porozumień zbiorowych, regulaminów i statutów określających prawa i obowiązki
stron stosunku pracy. Warunkiem zaliczenia porozumienia zbiorowego do źródeł
prawa pracy jest oparcie go na ustawie. Sąd Najwyższy w sprawie o podobnym
stanie prawnym w wyroku z dnia 9 lipca 2015 r., I PK 216/14 (niepublikowany)
11
przyjął, że pojęcie oparcia ustawowego należy rozumieć szeroko. Przykładowo
stanowisko takie zostało już dawno wykształcone w orzecznictwie Sądu
Najwyższego (zob. np. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
23 maja 2006 r., III PZP 2/06, OSNP 2007 nr 3-4, poz. 38 oraz wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 6 lutego 2006 r., III PK 114 /05, OSNP 2007 nr 1-2, poz. 2 z
glosą A. Tomanka). Podobnie przyjmuje Sąd Najwyższy w kwestii charakteru
prawnego porozumień postrajkowych, pomimo że ustawa o rozwiązywaniu sporów
zbiorowych nie zawiera wyraźnego upoważnienia do zawierania porozumień
postrajkowych, co jest aprobowane w doktrynie prawa pracy (por. K. W. Baran,
Komentarz do art. 9 k.p., w: Kodeks pracy. Komentarz, red. K.W. Baran, Warszawa
2012 oraz L. Florek: Glosy do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 19 marca 2008 r.,
I PK 235/07 oraz z dnia 2 kwietnia 2008 r. II PK 261/07, PiZS 2010 nr 1, s. 36-39).
Tak więc pojęcie oparcia ustawowego dla porozumienia zbiorowego można
rozumieć szeroko jako wskazanie w ustawie (wyraźne lub wyinterpretowane)
możliwości zawarcia porozumienia, nawet bez bliższego jego określenia
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 czerwca 2012 r., II PK 288/11, LEX nr
1254680 z glosą krytyczną A. Musiały oraz z dnia 7 grudnia 2012 r., II PK 128/12,
OSP 2013 nr 12, poz. 117 z glosą aprobująca A. Musiały).
W rozpoznawanej sprawie zawarte przez pracodawcę i działające u niego
związki zawodowe porozumienie, które prawidłowo Sąd Okręgowy zakwalifikował
jako źródło prawa pracy w rozumieniu art. 9 § 1 k.p., przewidywało wystąpienie
(wspólne działanie) do stron zawieszonego ponadzakładowego układu zbiorowego
pracy celem uchylenia jego stosowania. W efekcie doszło do podpisania protokołu
dodatkowego wykreślającego pracodawcę z wykazu członków Związku
Pracodawców Elektrociepłowni (podmiotów zobowiązanych do stosowania układu),
a następnie zarejestrowania tej zmiany w rejestrze ponadzakładowych układów
zbiorowych pracy. Podkreślenia wymaga, że problem uwolnienia się pracodawcy z
obowiązywania układu ponadzakładowego od dawna wywołuje podstawowe
problemy (zob. Z. Hajn „Status prawny organizacji pracodawców”, Warszawa 1999,
s. 74-77). Autor ten stwierdził, że w razie wystąpienia pracodawcy z organizacji
pracodawców byłoby możliwe analogiczne zastosowanie art. 24119
§ 2 k.p.
Podobne stanowisko zajął K. Rączka „Miejsce i rola układów zbiorowych pracy w
12
systemie źródeł prawa pracy” (PiZS 1996 nr 2, str. 1) wskazując, że de lege lata nie
jest regulowana sytuacja skutków w sferze układowej wystąpienia pracodawcy z
organizacji pracodawców. Trudno uznać, aby sytuacja taka była prawnie obojętna,
a więc mamy tu do czynienia z ewidentną luką w ustawie. Jej wypełnienia należy
poszukiwać bądź w analogicznym stosowaniu art. 2418
§ 1 k.p, bądź art. 24119
§ 2
k.p. Inni przedstawiciele doktryny przyjmują, że przepis art. 24119
§ 2 k.p. nie
normuje sytuacji wystąpienia pracodawcy z organizacji i proponują analogiczne
zastosowanie art. 2417
§ 1 pkt 1 k.p. (por. L. Florek, w: Kodeks Pracy. Komentarz,
red. L. Florek, LEX a Wolters Kluwer business 2011, s. 1180). Przeciwne
stanowisko w tej kwestii wyraził W. Sanetra (J. Iwulski, W. Sanetra: Komentarz do
Kodeksu pracy, Warszawa 2009, s. 1174). Podobnie wypowiedział się K. Jaśkowski
(K. Jaśkowski, E. Maniewska: Kodeks Pracy. Komentarz, LEX a Wolters Kluwer
business 2007, s. 665), zauważając, że pracodawca może w tej sytuacji zawrzeć
porozumienie o zawieszeniu stosowania układu w oparciu o art. 91
k.p. lub 24127
k.p.
Powyższa konstatacja daje podstawy do przyjęcia, że dopuszczalne jest
zawarcie porozumienia zbiorowego pomiędzy pracodawcą a działającymi u niego
organizacjami związkowymi w przedmiocie podjęcia wspólnych działań celem
uwolnienia się od stosowania ponadzakładowego układu zbiorowego pracy. W
razie przyznania w tym porozumieniu świadczeń na rzecz pracowników należy
przyjąć, że te postanowienia porozumienia zbiorowego mają charakter normatywny
- określają bowiem prawa i obowiązki stron stosunku pracy. W tym stanie rzeczy
należy uznać, że taki charakter mają postanowienia Porozumienia z dnia 28
września 2011 r. zawartego przez pozwaną spółkę ze związkami zawodowymi w
sprawie podjęcia działań celem uchylenia stosowania względem pracodawcy i
pracowników zawieszonego Ponadzakładowego Układu Zbiorowego Pracy dla
Pracowników Przemysłu Energetycznego. Postanowienie zawarte w § 2 pkt 1 tego
Porozumienia stanowi wprost, że pracodawca wypłaci na rzecz pracowników
rekompensatę z tytułu wyrażenia zgody na odstąpienie od stosowania
ponadzakładowego układu zbiorowego pracy. Taki zapis powoduje, że Sąd
Okręgowy błędnie obowiązek zapłaty rekompensaty powiązał z art. 24113
§ 2 k.p.,
zgodnie z którym postanowienia układu mniej korzystne dla pracowników
13
wprowadza się w drodze wypowiedzenia pracownikom dotychczasowych warunków
umowy o pracę lub innego aktu stanowiącego podstawę nawiązania stosunku
pracy. Literalna wykładnia postanowień § 2 pkt 1 i § 2 pkt 2 Porozumienia z dnia 28
września 2011 r. prowadzi do jednoznacznego wniosku, że pracodawca zobowiązał
się do wypłacenia rekompensaty z tytułu wyrażenia zgody na odstąpienie od
stosowania ponadzakładowego układu zbiorowego pracy, a nie do wypłaty
odszkodowania w zamian za utracone przez pracowników świadczenia z układu.
Na taki kierunek wykładni wpływa także uregulowanie zawarte w punkcie 1
Regulaminu, w myśl którego rekompensata przysługuje każdemu pracownikowi
zatrudnionemu na podstawie umowy o pracę (bez względu na jej rodzaj) w
pozwanej spółce w dniu 1 lipca 2011 r. W związku z powyższym również z tego
powodu nie można było zgodzić się ze stanowiskiem Sądu Okręgowego, że do
rekompensaty uprawnieni są tylko pracownicy, którzy wobec odstąpienia od
stosowania ponadzakładowego układu zbiorowego pracy stracą świadczenia
wynikające z tego układu. Natomiast naruszenie postanowień normatywnego
porozumienia zbiorowego należy traktować jak naruszenie prawa materialnego
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 października 2010 r., II PK 96/10, LEX nr
687025).
W tym kontekście należy przyjąć, że prawo do rekompensaty nabywał
pracownik strony pozwanej zatrudniony na podstawie umowy o pracę w dniu 1 lipca
2011 r., który wyraził zgodę na odstąpienia od stosowania ponadzakładowego
układu zbiorowego pracy oraz na podpisanie porozumienia zmieniającego warunki
pracy i płacy w zakresie świadczeń wynikających z układu. Jak wynika z ustaleń
poczynionych przez Sądy obu instancji taką zgodę, poprzez podpisanie stosownej
deklaracji w dniu 31 października 2011 r., wyraził W. B., a do dnia jego śmierci
zostały spełnione warunki związane z podpisaniem protokołu dodatkowego oraz
zarejestrowaniem zmian w rejestrze ponadzakładowych układów zbiorowych pracy.
Na marginesie, tylko dla porządku trzeba nadmienić, że uprawnienie do nabycia
rekompensaty jest uprawnieniem majątkowym związanym ze stosunkiem pracy,
które po śmierci pracownika przechodzi na osoby wskazane w art. 631
§ 2 k.p., co
prawidłowo przyjęły Sądy orzekające w sprawie.
14
Z powyższych względów Sąd Najwyższy, na zasadzie art. 39815
k.p.c. w
związku z art. 108 § 2 k.p.c., orzekł jak w sentencji wyroku.