Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 234/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 sierpnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Zbigniew Hajn
SSN Zbigniew Korzeniowski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa B. B.
przeciwko Zakładowi Poprawczemu w K.
o wynagrodzenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 13 sierpnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Okręgowego w B.
z dnia 13 marca 2014 r.,
I. oddala skargę kasacyjną i nie obciąża powódki kosztami
postępowania kasacyjnego na rzecz strony pozwanej,
II. radcy prawnemu E. K. przyznaje od Skarbu Państwa - Sądu
Okręgowego w B. 900 zł tytułem zwrotu kosztów nieopłaconej
pomocy prawnej udzielonej powódce z urzędu w postępowaniu
kasacyjnym, przy czym kwotę tą należy podwyższyć o stawkę
obowiązującego pdatku VAT.
2
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy w B. wyrokiem z 13 marca 2014 r. oddalił apelację skarżącej
powódki B. B. od wyroku Sądu Rejonowego w B. z 20 lipca 2012 r., którym
oddalono jej powództwo o zasądzenie wyrównania wynagrodzenia wraz z
pochodnymi i odsetkami. Żądanie odwoływało się do bezprawnego (bez
zastosowania art. 42 k.p.) pozbawienia powódki dodatku za prowadzenie kasy od 1
czerwca 2008 r. Pozwany pracodawca zarzucał, że nowe rozporządzenie Ministra
Pracy i Polityki Społecznej z 30 kwietnia 2008 r. w sprawie warunków
wynagradzania za pracę i przyznawania innych świadczeń związanych z pracą dla
pracowników niebędących nauczycielami, zatrudnionych w szkołach i placówkach
oświatowych prowadzonych przez organy administracji rządowej oraz w niektórych
innych jednostkach organizacyjnych (Dz.U. Nr 82, poz. 493) nie przewidywało
takiego dodatku, natomiast zwiększyło wynagrodzenie powódki o 679 zł (57,98).
Sąd Rejonowy ustalił, że powódka była zatrudniona jako referent i
wykonywała także obowiązki kasjera. Przed zmianą wynikającą z rozporządzenia z
30 kwietnia 2008 r. jej wynagrodzenie zasadnicze wynosiło 1.171 zł a dodatek
stażowy 234.20 zł, otrzymywała ponadto dodatek za trudne warunki pracy 351,30 zł
i dodatek kasowy 292,75 zł. Pracodawca 19 maja 2008 r. poinformował powódkę,
że po zmianie, na mocy nowego rozporządzenia, otrzymywać będzie
wynagrodzenie zasadnicze 1.850 zł, dodatek stażowy 370 zł i dodatek za trudne
warunki pracy 740 zł. Powódka 20 maja 2008 r. została poinformowana o utracie
mocy poprzedniego rozporządzenia z 3 lipca 1996 r., na podstawie którego był
wypłacany dodatek z tytułu pełnienia obowiązków kasjera.
Sąd Rejonowy regulację wynagrodzenia powódki od 1 czerwca 2008 r. na
podstawie nowego rozporządzenia uznał za prawidłową. Dodatek z tytułu pełnienia
obowiązków kasjera został zlikwidowany i powódka otrzymała wyższe
wynagrodzenie niż poprzednio, w tym zwiększony do 40% dodatek za trudne
warunki pracy. Regulacja był zgodna z przepisami nowego rozporządzenia (§ 18 i
19). Punktem odniesienia w ocenie korzystności nowego wynagrodzenia nie mogła
być kwota wypłacona w maju 2008 r., gdyż wówczas wypłacono powódce
wyrównanie od stycznia 2008 r. i jeszcze z dodatkiem kasjera. Odnosząc się do
zarzutu braku wypowiedzenia zmieniającego Sąd stwierdził, że powódka przyjęła
3
do wiadomości pismo pracodawcy z 20 maja 2008 r., informujące o zlikwidowaniu
dodatku i przez 3 lata nie podnosiła okoliczności, że pracodawca nie dokonał
wypowiedzenia zmieniającego w tym zakresie.
Sąd Okręgowy w uzasadnieniu oddalenia apelacji stwierdził, że przepisy
nowego rozporządzenia z 30 kwietnia 2008 r. nie przewidywały dodatku z tytułu
pełnienia obowiązków kasjera, który powódka otrzymywała na mocy § 19
poprzedniego rozporządzenia z 3 lipca 1996 r. Przepis ten utracił moc 31 maja
2008 r., tj. po wejściu w życie nowego rozporządzenia. Pomimo utraty tego dodatku
wynagrodzenie powódki zgodnie z § 18 rozporządzenia z 30 kwietnia 2008 r. nie
było niższe od wynagrodzenia przed 1 czerwca 2008 r. Pracodawca ustalił
wysokość wynagrodzenia za pracę na zasadach określonych w nowym
rozporządzeniu. Sąd zauważył, iż powódka otrzymała najniższą podwyżkę
wynagrodzenia zasadniczego, jednakże nie miało to znaczenia dla rozstrzygnięcia
sprawy ponieważ Sąd nie może ingerować w wysokość podwyżki dla
poszczególnych pracowników, jeżeli ich wynagrodzenie jest zgodne z tabelą
miesięcznych stawek wynagrodzenia zasadniczego oraz stanowisk zaszeregowań i
kwalifikacji zawodowych.
W skardze kasacyjnej powódka zarzuciła naruszenie: 1) art. 42 § 1 k.p. w
związku z § 20 i § 18 rozporządzenia z 30 kwietnia 2008 r. przez niewłaściwą
wykładnię i przyjęcie, że pracodawca zaprzestając wypłaty dodatku kasowego
(który był stałym składnikiem wynagrodzenia powódki), nie miał obowiązku
dokonania wypowiedzenia zmieniającego; 2) § 17 tego rozporządzenia przez
niewłaściwą wykładnię i przyjęcie, że podwyższenie na jego podstawie, dodatku za
trudną pracę w związku z posiadaniem przez pracownika ponad 25-letniego stażu
pracy może stanowić rekompensatę za utracony dodatek kasowy; 3) § 18
rozporządzenia przez niewłaściwe zastosowanie i oddalenie powództwa mimo
bezprawnego obniżenia wynagrodzenia za czerwiec i kolejne miesiące w stosunku
do wynagrodzenia za miesiące poprzedzające wejście w życie rozporządzenia;
4) § 19 rozporządzenia przez nieprawidłowe zastosowanie i przyjęcie, iż stanowił
podstawę podwyższenia wynagrodzenia, podczas gdy stanowił wyłącznie
podstawę, w przypadku przyznania podwyżki, do jej zastosowania z mocą
wsteczną, tj. począwszy od stycznia 2008 r.; 5) art. 60 k.c. i 65 k.c. w związku z
4
art. 300 k.p. przez ich niezastosowanie do wykładni oświadczenia woli złożonego
przez pozwanego 19 maja 2008 r., w którym poinformował powódkę wyłącznie o
tym, że na podstawie rozporządzenia ustala jej wynagrodzenie zasadnicze w
wyższej wysokości od 1 stycznia 2008 r., polegające na przypisaniu temu
oświadczeniu treści, których ono nie zawierało i których powódka nie mogła w
żaden sposób wywnioskować z jego literalnego brzmienia; 6) art. 61 § 1 k.c. w
związku z art. 300 k.p. przez niezastosowanie polegające na nieprzypisaniu
żadnego znaczenia niespornym okolicznościom sprawy, tj. faktowi złożenia
powódce oświadczenia woli o podwyższeniu wynagrodzenia zasadniczego z
jednoczesnym zachowaniem pozostałych warunków wynagradzania na tydzień
przed poinformowaniem w drodze jednostronnego oświadczenia pozwanego o
zaprzestaniu wypłaty dodatku kasowego; 7) art. 113
k.p. przez niezastosowanie
polegające na oddaleniu powództwa mimo dostrzeżenia przez sąd pokrzywdzenia
powódki działaniami pozwanego; 8) art. 8 k.p. przez niezastosowanie; 9) art. 773
§
1 k.p. przez niewłaściwą wykładnię i nie przeprowadzenie analizy warunków
wynagradzania powódki i ich zmiany przez pryzmat dopuszczalności ustalenia
warunków pracy pracowników zatrudnionych w państwowych jednostkach sfery
budżetowej w innym trybie niż przewidziany przez rozporządzenia ministra
właściwego do spraw pracy, w tym w ramach indywidualnych uzgodnień
pracodawcy z pracownikiem; 10) art. 378 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. i w
konsekwencji art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez
nierozpoznanie zarzutów apelacji, przejawiające się brakiem przeprowadzenia
analizy zarzutu przypisania przez Sąd pierwszej instancji oświadczeniu woli
pozwanego z 19 maja 2008 r. o podwyższeniu wynagrodzenia powódce cech,
których to oświadczenie nie posiadało i przypisanie treści, których jego literalne
brzmienie nie zawierało, jak również zlekceważeniu zarzutu naruszenia art. 8 k.p.;
11) art. 385 k.p.c. przez zastosowanie, mimo że apelacja powódki jest zasadna;
12) art. 102 k.p.c. przez niezastosowanie i obciążenie powódki kosztami
postępowania, w sytuacji gdy została pokrzywdzona działaniami pracodawcy
(co dostrzegły Sądy obu instancji) a nadto działała w uzasadnionym przekonaniu co
do słuszności swoich roszczeń (pismo Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej).
5
Pozwany wniósł o oddalenie skargi i zasądzenie kosztów zastępstwa
procesowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty skargi kasacyjnej nie są zasadne i dlatego została oddalona.
1. Zarzuty procesowe skargi mają znaczenie, gdy uchybienie przepisom
postępowania mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy (art. 3983
§ 1 pkt 2
k.p.c.). O wyniku sprawy zakończonej wyrokiem decyduje prawo materialne i
dlatego to ono stanowi punkt odniesienia dla oceny zarzutów procesowych. Te zaś
w skardze sprowadzają się do kwestii materialnych. Wszak zarzut naruszenia
art. 378 § 1 k.p.c. i art. 328 § 2 k.p.c. łączy się z „brakiem przeprowadzenia przez
Sąd II instancji analizy zarzutu przypisania przez Sąd I instancji oświadczeniu woli
pozwanego z 19 maja 2008 r. o podwyższeniu wynagrodzenia powódce cech,
których to oświadczenie nie posiadało i przypisanie treści, które jego literalne
brzmienie nie zawierało …”. Chodzi więc o skutki materialne w postaci określonej
woli, natomiast samo następstwo zdarzeń jest klarowne i nie było sporne.
W szczególności Sądy nie stwierdziły, że zachowania (oświadczenia) pozwanego
stanowiły wypowiedzenie zmieniające warunki płacowe. Pozwany nie stosował
art. 42 k.p. i nie twierdził aby było inaczej. Takiej samej oceny wymaga zarzut
„zlekceważenia zarzutu naruszenia art. 8 k.p.”, gdyż jest to przepis prawa
materialnego i nie w nim kotwiczy się zasadnicze żądanie zachowania dodatku za
pełnienie obowiązków kasjera. Nie został naruszony art. 385 k.p.c., skoro Sąd
oddalił apelację. Natomiast zarzut naruszenia art. 102 k.p.c. nie jest zasadny,
gdyż jest to regulacja szczególna do zasady z art. 98 k.p.c., dlatego nie można
uznać, że powinien być stosowany przez Sąd drugiej instancji, skoro stwierdził
(inaczej niż w zarzucie), że podwyżka choć najniższa, to była zgodna z nowym
zaszeregowaniem, co nie prowadziło do uwzględnia apelacji.
2. W zakresie zarzutów materialnych skarga oparta jest na założeniu,
że dopóki pracodawca nie wypowie powódce dodatku kasowego w trybie art. 42
k.p., dopóty ma ona prawo do tego dodatku wraz ze wzrostem świadczeń od niego
zależnych (nagrody jubileuszowej i trzynastki). Skarżąca kwalifikuje to jako
6
niezgodne z przepisami zaniżenie jej wynagrodzenia, przy czym punktem ciężkości
takiej kwalifikacji ma być brak trybu z art. 42 k.p. lub porozumienia zmieniającego.
3. Skarga podlega rozpoznaniu tylko w granicach zarzutów jej podstaw
(art. 39813
§ 2 k.p.c.). Chodzi więc o naruszenie prawa materialnego przez błędną
wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.). Nieuprawnione
jest zapatrywanie skarżącej, że zmiana wynagrodzenia pracownika możliwa jest
tylko w drodze wypowiedzenia zmieniającego na podstawie art. 42 k.p.
(ewentualnie porozumienia stron). Zmiana taka możliwa jest również z mocy prawa,
czyli skutkiem zmiany przepisów prawa pracy o większej randze niż zakładowe
prawo płacowe i postanowienia indywidulanej umowy o pracę (art. 9 k.p.). Na tym
tle bez znaczenia jest zarzut naruszenia art. 773
§ 1 k.p., gdyż jedynie potwierdza
wnioskowanie przyjęte w zaskarżonym wyroku, że dla pracowników zatrudnionych
w państwowych jednostkach sfery budżetowej, warunki wynagradzania za pracę i
przyznawania innych świadczeń związanych z pracą, jeżeli nie są oni objęci uzp,
określa minister właściwy do spraw pracy.
4. Niezasadny jest zarzut niewłaściwego zastosowania art. 42 k.p., gdyż
przepis ten nie był stosowany przez pracodawcę i Sądy pierwszej i drugiej instancji
również nie stwierdziły, że pracodawca miał obowiązek zastosować ten przepis.
Czym innym jest więc zawarta w zarzucie konstatacja skarżącej o podzieleniu
przez Sądy stanowiska, że pracodawca zaprzestając wypłaty dodatku kasowego
nie miał obowiązku dokonania wypowiedzenia zmieniającego i czym innym jest
naruszenie art. 42 k.p. przez błędną wykładnię lub niewłaściwie zastosowanie.
W takiej sytuacji można jedynie odwołać się do zasadnego stanowiska
orzecznictwa, że art. 42 § 1 k.p. stanowi tylko przepis odsyłający,
który bezpośrednio niczego nie reguluje (przepisy o wypowiedzeniu umowy o pracę
stosuje się odpowiednio do wypowiedzenia wynikających z umowy warunków pracy
i płacy) i wobec tego jako taki bezpośrednio nie może on zostać naruszony
(zob. wyroki Sądu Najwyższego: z 5 maja 1999 r., I PK 675/98, OSNP 2000 nr 13,
poz. 511 i z 10 listopada 1999 r., I PKN 345/99, OSNP 2001 nr 6, poz. 195).
5. Zarzut naruszenia § 18 i § 20 rozporządzenia z 30 kwietnia 2008 r.
niezasadnie jest więc łączony z zarzutem naruszenia 42 k.p., gdyż Sądy
rozstrzygnęły, iż wypowiedzenie zmieniające nie jest konieczne, gdy zachodzi
7
zmiana przepisów powszechnych wpływająca korzystnie na wynagrodzenie
pracowników w sferze budżetowej. Punktem ciężkości argumentacji Sądów było
więc odwołanie się do prawa powszechnego, a w szczególności do wynikającego z
§ 18 tego rozporządzenia zastrzeżenia, że wynagrodzenia pracowników od 1
czerwca 2008 r., ustalone na podstawie nowych przepisów, nie mogły być niższe
od wynagrodzenia przysługującego przed tym dniem. Innymi słowy uprawnione jest
stwierdzenie, że to zmiana prawa powszechnego modyfikuje warunki
wynagrodzenia pracowników. W konsekwencji zmiana przez prawodawcę prawa
powszechnego co do warunków płacy, w tym przypadku na podstawie
rozporządzenia, powoduje zmianę w umowie o pracę z mocy art. 56 k.c. w związku
z art. 300 k.p. (zob. wyroki Sądu Najwyższego z 28 kwietnia 2009 r., II PK 277/08,
OSNP 2010 nr 23-24, poz. 290 i z 2 września 2003 r., I PK 290/02, OSNP 2004
nr 17, poz. 299).
6. Rzecz więc w tym, że dodatek kasowy nie istniał już w nowym prawie
(rozporządzeniu z 30 kwietnia 2008 r.) i pracodawca nie miał podstawy prawnej do
dalszego wypłacania takiego dodatku. Podstawa ta nie wynikała również z umowy
o pracę, gdyż umowa nie była samodzielnym źródłem prawa do dodatku kasowego.
Pozwany pracodawca (jako jednostka budżetowa) był ograniczony w dowolnym
kształtowaniu składników wynagrodzenia i ich wysokości. Źródłem prawa do
dodatku było poprzednie rozporządzenie z 3 lipca 1996 r. Zgodnie z § 19 ust. 1 pkt
1 tego rozporządzenia pracownikowi wykonującemu dodatkowe zadania
przysługiwało odrębne wynagrodzenie w wysokości od 5 do 25% wynagrodzenia
zasadniczego wynikającego z osobistego zaszeregowania z tytułu pełnienia
obowiązków kasjera. Umowa zatem jedynie powielała podstawę wynikającą z
rozporządzenia, nawet gdy dodatek określała w górnej wysokości. Dodatek
wypłacany był więc na podstawie szczególnej regulacji normatywnej i bez tej
regulacji nie było podstaw do dalszej wypłaty. W tym znaczeniu nie było to
świadczenie, które zostało określone przez pracodawcę w umowie samodzielnie,
czyli odrębnie i bez podstawy w rozporządzeniu. Nie inaczej było w sferze
faktycznej. Nie ustalono iż dodatkowe obowiązki kasjerki skarżąca wykonywała
kosztem obowiązków podstawowych, w szczególności kosztem normalnego czasu
pracy. Jeżeli dalej te obowiązki wykonywała w takim samym zakresie (choć tu
8
ujawnił się spór w sprawie), to utrata dodatku kasowego mogła być
„rekompensowana” wzrostem wynagrodzenia zasadniczego, zwłaszcza, że według
dokumentów w aktach osobowych skarżąca miała zakres czynności samodzielnego
referenta.
7. Bezprawności w działaniu pozwanego nie potwierdzają zarzuty naruszenia
§ 18 i § 19 rozporządzenia, gdyż pozwany wypełnił zobowiązania (normy)
wynikające z tych przepisów. Po wejściu nowego rozporządzenia wynagrodzenie
skarżącej nie było niższe niż na podstawie poprzedniego rozporządzenia (§ 18) i
nowe stawki wynagrodzenia zasadniczego zastosowano już od 1 stycznia 2008 r.,
czyli z wyrównaniem do maja 2008 r. (§ 19).
8. W tej sekwencji niezrozumiały jest zarzut naruszenia § 17 rozporządzenia,
gdyż nie dotyczy on wynagrodzenia, lecz zachowania zatrudnienia na stanowisku
przez pracowników nieposiadających kwalifikacji wymaganych dla stanowiska
zajmowanego w dniu wejścia rozporządzenia.
9. Podstawę prawną żądania dodatku kasowego skarżąca niezasadnie
opiera na zarzucie naruszenia art. 60 i 65 k.c. oraz 61 § 1 w związku z art. 300 k.p.
Okoliczności nie są sporne, co wynika z samego zarzutu. Jednak nieuprawnione
byłoby stwierdzenie, iżby pozwany oświadczył, że powódka zachowuje dalej prawo
do dodatku kasowego. Nie ustalono takiego oświadczenia pozwanego, zwłaszcza
wobec treści jego pism z 19 i 20 maja 2008 r. i przede wszystkim nowego
rozporządzenia, nieprzewidującego spornego dodatku. Następstwo zdarzeń
wyraźnie ujawnia, że pozwany oświadczył to skarżącej w piśmie z 20 maja 2008 r.
Nieracjonalnie i bezpodstawnie więc argumentuje się w skardze, że skoro w
pierwszym oświadczeniu podano powódce nowe składniki wynagrodzenia, to
wynika z tego zachowanie dodatku kasowego. Wskazane wyżej przepisy nie
uzasadniają wnioskowania skarżącej, gdyż nie stanowią źródła prawa do dodatku
kasowego lecz dotyczą tylko oświadczenia woli, jego treści i daty złożenia. Przepisy
te nie zostałyby naruszone nawet gdyby w pierwszym piśmie pracodawca
oświadczył, że podwyżka wynagrodzenia miała pokryć utracony dodatek kasowy.
Niemniej w aspekcie korzystnej relacji do poprzedniego wynagrodzenia taka
analiza została przeprowadzona. Nastąpił wzrost wynagrodzenia zasadniczego i w
konsekwencji całego wynagrodzenia. W drugim etapie, a więc po piśmie powódki o
9
zwiększenie dodatku za trudną pracę (pismo z 1 września 2008 r.), pozwany
podwyższył jej jeszcze dodatek za trudne warunki o 10% (do 40%). W sprawie
ujawniło się, że ze względu na podstawę prawną tego dodatku (§ rozporządzenia z
30 kwietnia 2008 r.) stanowiło to wówczas określony kompromis ze strony
pracodawcy i odpowiedź na żądanie powódki. Nie oznacza to, że ten wzrost
specjalnego dodatku miał równoważyć brak trybu z art. 42 k.p., gdyż zaniechanie
wypłaty dodatku kasowego wynikało z nowej regulacji ipso iure.
10. Zarzut naruszenia art. 113
k.p. nie jest zasadny, gdyż zakazuje
dyskryminacji, dlatego byłby aktualny gdyby przedmiotem sporu była utrata dodatku
kasowego ze względu na określoną przyczynę dyskryminacji. Nie taka była jednak
podstawa faktyczna powództwa (art. 187 § 1 k.p.c.). W konsekwencji nie taki był
również przedmiot sprawy, czyli wyrównanie wynagrodzenia ze względu na
dyskryminację. Przedmiotem sporu była zapłata dodatku kasowego z wyrównaniem
świadczeń pochodnych i zarzut jednostronnego zaniechania jego wypłaty oraz
braku wypowiedzenia zmieniającego lub porozumienia stron.
11. Nie jest zasadny zarzut naruszenia art. 8 k.p., gdyż nie stanowił
podstawy oddalenia powództwa. Nie jest to również regulacja która może stanowić
podstawę materialną żądania (powództwa). Wobec argumentacji zarzutu można
zauważyć, że powódka korzysta z prawa do niekrótkiego (3-letniego) terminu
przedawniania, choć stanowisko pozwanego odmawiające wypłaty dodatku
kasowego albo wyższego wynagrodzenia, niż przyznane już w 2008 r. było
konsekwentne (jednoznaczne).
Z tych motywów orzeczono jak w sentencji (art. 39814
k.p.c.).
Zaważając na przesłanki leżące u podstaw ustanowienia skarżącej
pełnomocnika z urzędu na podstawie art. 102 k.p.c. odstąpiono od obciążenia jej
kosztami postępowania kasacyjnego strony pozwanej.
O kosztach pełnomocnika z urzędu orzeczono na podstawie § 2 ust. 3, § 6
pkt 5, § 11 ust. 1 pkt 2, § 12 ust. 4 pkt 2, § 15 i 16 rozporządzenia z 28 grudnia
2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez
Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego
ustanowionego z urzędu.
10