Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 21/15
UCHWAŁA
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
Dnia 12 sierpnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
Prezes SN Tadeusz Ereciński (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (sprawozdawca)
SSN Jacek Gudowski
SSN Henryk Pietrzkowski
SSN Karol Weitz
SSN Tadeusz Wiśniewski
SSN Dariusz Zawistowski
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z wniosku A. M.
przy uczestnictwie Fundacji Własności Prywatnej "S." w P.
o wpis do rejestru zastawów,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 12 sierpnia 2015 r.
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Wojciecha Kasztelana,
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Najwyższy
postanowieniem z dnia 14 stycznia 2015 r., sygn. akt II CSK 231/14,
do rozstrzygnięcia składowi powiększonemu tego Sądu,
"Czy dopuszczalna jest skarga kasacyjna w sprawie o wpis do
rejestru zastawów?"
podjął uchwałę:
W sprawie o wpis do rejestru zastawów skarga kasacyjna jest
dopuszczalna.
2
UZASADNIENIE
Postanowieniem z dnia 14 stycznia 2015 r. Sąd Najwyższy przedstawił, na
podstawie art. 390 § 1 in fine k.p.c., do rozstrzygnięcia powiększonemu składowi
Sądu Najwyższego przytoczone na wstępie zagadnienie prawne.
Zagadnienie to powstało przy rozpoznawaniu skargi kasacyjnej od
postanowienia oddalającego apelację od postanowienia sądu pierwszej instancji,
którym oddalono wniosek o wpis do rejestru zastawów. Przedstawiając zagadnienie
prawne Sąd Najwyższy zwrócił uwagę na rozbieżne orzecznictwo, dotyczące
dopuszczalności skargi kasacyjnej w postępowaniu w sprawach o wpis do rejestru
zastawów.
W orzeczeniach wydanych przed nowelizacją art. 5191
k.p.c., dokonaną
ustawą z dnia 24 maja 2000 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego,
ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, ustawy o kosztach sądowych
w sprawach cywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji (Dz. U. Nr
48, poz. 554), która weszła w życie 1 lipca 2000 r., przyjmowano jednolicie,
że postanowienie w przedmiocie wpisu do rejestru zastawów jest postanowieniem
co do istoty sprawy wydanym w postępowaniu nieprocesowym, wobec czego od
takiego postanowienia przysługuje kasacja na zasadach ogólnych, określonych
w art. 5191
§ 1. Jednolicie też wskazywano, że do takiego postępowania nie ma
zastosowania § 3 tego przepisu, bowiem z jego brzmienia wynika, że kasacja
(obecnie skarga kasacyjna) przysługuje jedynie od postanowień sądu drugiej
instancji w przedmiocie wpisu lub wykreślenia z rejestru podmiotu podlegającego
rejestracji. Sąd Najwyższy wyjaśniał kilkakrotnie, że przepis ten dotyczy jedynie
rejestrów podmiotowych, a takiego charakteru nie ma rejestr zastawów. Pogląd ten
został wyrażony w postanowieniach z dnia 8 lipca 1998 r., III CZP 26/98 (OSNC
1999, nr 2, poz. 31), z dnia 2 września 1998 r., III CZP 29/98 (OSNC 1999, nr 2,
poz. 37, z dnia 16 października 1998 r., III CZP 36/98 (Prok. i Pr. - wkł. 1999, nr 2,
poz. 33), z dnia 14 kwietnia 1999 r., III CZP 1/99 (niepubl.) i pośrednio
w postanowieniu z dnia 31 marca 2000 r., V CKN 1108/00 (OSNC 2000, nr 7-8,
poz. 36).
Rozbieżność orzecznictwa ujawniła się natomiast po nowelizacji art. 5191
§ 1
k.p.c. Przepis ten zawęził dopuszczalność skargi kasacyjnej w postępowaniu
3
nieprocesowym do postanowień co do istoty sprawy oraz postanowień
w przedmiocie odrzucenia wniosku i umorzenia postępowania kończących
postępowanie, wydanych w sprawach z zakresu prawa osobowego, rzeczowego
i spadkowego. Sąd Najwyższy postanowieniem z dnia 9 lipca 2007 r., II CSK
250/07 (niepubl.) odrzucił skargę kasacyjną uznając, że nie jest dopuszczalna
w sprawie o wpis do rejestru zastawów. W uzasadnieniu podzielił pogląd, że rejestr
zastawów należy do kategorii rejestrów przedmiotowych, wobec czego nie ma
zastosowania art. 5191
§ 3 k.p.c., dotyczący dopuszczalności skargi kasacyjnej
w sprawach o wpis do rejestrów podmiotowych. Dopuszczalność skargi kasacyjnej
należy zatem oceniać na podstawie art. 5191
§ 1 k.p.c., a przepis ten dopuszcza jej
wniesienie jedynie w sprawach z zakresu prawa osobowego, rzeczowego
i spadkowego i nie przewiduje wnoszenia skargi w sprawie o wpis do rejestru
zastawów. Pogląd ten podzielił Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 3 kwietnia
2008 r., I CSK 4/08 (niepubl.).
W innych sprawach rozpoznano jednak skargi kasacyjne wniesione
od postanowień w przedmiocie wniosku o wpis do rejestru zastawów
(postanowienie z dnia 21 sierpnia 2008 r., IV CSK 135/08 (niepubl.), z dnia
6 października 2010 r., II CSK 209/10 (Rzeczposp. PCD 2010, nr 241, s. 3). Sąd
Najwyższy nie rozważał w tych orzeczeniach kwestii dopuszczalności skargi
kasacyjnej, jednak jej przyjęcie do rozpoznania i następnie rozpoznanie
jednoznacznie świadczy o braku wątpliwości w tej kwestii.
W piśmiennictwie prawniczym rozważana kwestia nie jest ujmowana
jednolicie. Nie ma w zasadzie rozbieżności odnośnie do tego, że z uwagi na treść
art. 5191
§ 3 k.p.c. skarga kasacyjna nie przysługuje na tej podstawie od orzeczenia
sądu drugiej instancji wydanego w sprawie o wpis do rejestru zastawów, przy czym
niektórzy autorzy poprzestają na tym stwierdzeniu, inni zaś rozważają charakter
wpisu do rejestru zastawów i wskazują na dopuszczalność skargi na podstawie art.
5191
§ 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rejestr zastawów ustanowiony został ustawą z dnia 6 grudnia 1996 r.
o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (jedn. tekst: Dz. U. z 2009 r. Nr 67,
poz. 569 ze zm.). W ustawie tej uregulowano postępowanie w sprawach o wpis do
4
rejestru, a jako środki odwoławcze wymienione zostały zażalenie i apelacja
(art. 39–44). Zgodnie z art. 41 ust. 1, od postanowień w przedmiocie wpisu do
rejestru zastawów przysługuje apelacja. Nie znaczy to jednak, że brak uregulowań
dotyczących kasacji oznaczał niedopuszczalność tego środka prawnego, trzeba się
bowiem odwołać do art. 44, odsyłającego do przepisów kodeksu postępowania
cywilnego o postępowaniu nieprocesowym, z uwzględnieniem jednak przepisów
ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów.
W kodeksie postępowania cywilnego nie było szczegółowych unormowań
dotyczących postępowania rejestrowego, znajdowały zatem zastosowanie ogólne
przepisy o postępowaniu nieprocesowym, w tym art. 5191
, dotyczący
dopuszczalności skargi kasacyjnej.
Ustawą z dnia 20 sierpnia 2007 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (jedn.
(tekst Dz. U. z 2009 r. Nr 67, poz. 569 ze zm.) wprowadzony został do kodeksu
postępowania cywilnego „Dział VI. Postępowanie rejestrowe”, regulujący
postępowanie w przedmiocie wpisów do Krajowego Rejestru Sądowego (art. 6941
-
6948
). Krajowy Rejestr Sądowy obejmuje trzy rejestry, to jest rejestr
przedsiębiorców, rejestr stowarzyszeń, innych organizacji społecznych
i zawodowych, fundacji oraz publicznych zakładów opieki zdrowotnej, a także
rejestr dłużników niewypłacalnych. Z mocy art. 6941
§ 2, przepisy zamieszczone
w tym dziale stosuje się odpowiednio do innych postępowań rejestrowych, a więc
także do postępowania w sprawach o wpis do rejestru zastawów, o ile ustawy
szczególne nie zawierają innych postanowień. Jak wskazano, ustawa o zastawie
rejestrowym i rejestrze zastawów nie reguluje kwestii dotyczących postępowania
kasacyjnego, wobec tego zaś, że w dziale VI kodeksu postępowania
cywilnego również brak przepisów dotyczących dopuszczalności skargi kasacyjnej
w sprawach rejestrowych, zastosowanie znajdują w tym zakresie przepisy ogólne
o postępowaniu nieprocesowym.
O dopuszczalności skargi kasacyjnej w postępowaniu nieprocesowym
rozstrzyga art. 5191
k.p.c. W myśl § 1 tego przepisu, skarga kasacyjna przysługuje
od wydanego przez sąd drugiej instancji postanowienia co do istoty sprawy oraz od
postanowienia w przedmiocie odrzucenia wniosku i umorzenia postępowania
kończących postępowanie w sprawie – w sprawach z zakresu prawa osobowego,
5
rzeczowego i spadkowego. Od zasady tej przewidziane są wyjątki, w tym istotny dla
przedmiotu rozważań wyjątek określony w § 3, stanowiącym, że w postępowaniu
rejestrowym skarga kasacyjna przysługuje jedynie od postanowień sądu drugiej
instancji w przedmiocie wpisu lub wykreślenia z rejestru podmiotu podlegającego
rejestracji.
Zarówno w orzecznictwie Sądu Najwyższego, jak i w piśmiennictwie
przyjmuje się podział rejestrów prowadzonych przez sądy na podmiotowe
i przedmiotowe. Rejestry podmiotowe, prowadzone na podstawie ustawy
o Krajowym Rejestrze Sądowym oraz niektórych ustaw szczególnych,
charakteryzują się tym, że podstawową jednostką ewidencyjną są osoby fizyczne
lub prawne, a więc podmioty podlegające rejestracji, które dzięki wpisowi zyskują
osobowość prawną i mogą powoływać się na określone domniemania.
Drugim rodzajem rejestrów są rejestry przedmiotowe, dla których jednostką
ewidencyjną nie są osoby, lecz rzeczy, a ujawniane w nich są prawa rzeczowe
i prawa na dobrach niematerialnych. Do tych rejestrów zalicza się m.in. księgi
wieczyste, rejestr dzienników i czasopism, a także rejestr zastawów. Nie ma
wątpliwości odnośnie do tego, że art. 5191
§ 3 k.p.c. dotyczy jedynie rejestrów
podmiotowych i nie reguluje dopuszczalności skargi kasacyjnej w sprawach o wpis
do rejestru przedmiotowego.
W postępowaniu cywilnym generalną zasadą jest dopuszczalność skargi
kasacyjnej, a wyjątki od tej zasady są ściśle określone. Ta zasada ma
zastosowanie również w postępowaniu nieprocesowym. Przepis art. 5191
,
regulujący dopuszczalność skargi kasacyjnej w postepowaniu nieprocesowym,
określa precyzyjnie zasadę i wyjątki od niej. Wyjątki określone w § 2-4 nie dotyczą
przedmiotu rozważań, zasadę zaś określa § 1 tego przepisu, zgodnie z którym
skarga kasacyjna przysługuje od wydanego przez sąd drugiej instancji
postanowienia co do istoty sprawy oraz od postanowienia w przedmiocie
odrzucenia wniosku i umorzenia postępowania kończących postępowanie
w sprawie, ale jedynie w sprawach z zakresu prawa osobowego, rzeczowego
i spadkowego. Jeżeli zatem w tych sprawach dopuszczalność skargi kasacyjnej
jest zasadą, to wyłączenie dopuszczalności musi wynikać z konkretnego przepisu
6
kodeksu lub innej ustawy szczegółowej. Takiego przepisu w ustawie o zastawie
rejestrowym i rejestrze zastawów nie ma.
Postanowienie w przedmiocie wpisu (lub wykreślenia) do rejestru zastawów
jest postanowieniem co do istoty sprawy. Kwestia ta jest dostatecznie wyjaśniona
w dotychczasowym orzecznictwie. Zasadnicze dla wyjaśnienia przedstawionego
zagadnienia ma zatem rozstrzygnięcie, czy sprawa o wpis w rejestrze zastawów
może być zaliczona do jednej z kategorii spraw, o jakich mowa w art. 5191
§ 1
k.p.c., przy czym chodzić może jedynie o sprawy z zakresu prawa rzeczowego.
Dopuszczalność skargi kasacyjnej w sprawach z zakresu prawa rzeczowego
odnosi się zarówno do przepisów kodeksu postępowania cywilnego, jak i regulacji
pozakodeksowych, dotyczących tych kategorii spraw. Skoro więc zastaw rejestrowy
jest szczególnym rodzajem zastawu, będącego ograniczonym prawem rzeczowym
regulującym podmiotowe prawo do rzeczy, to postępowanie w sprawie o wpis do
rejestru zastawów, podobnie jak o wpis do księgi wieczystej, mieści się w kategorii
spraw z zakresu prawa rzeczowego.
Jak wskazano, sprawy dotyczące ograniczonych praw rzeczowych objęte są
zakresem przedmiotowym art. 5191
§ 1, a skoro nie dotyczą ich ograniczenia
określone w § 2, 3 i 4 tego przepisu, należy uznać, że skarga kasacyjna w takich
sprawach jest dopuszczalna.
Z tych względów podjęto uchwałę, jak na wstępie.