Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III KK 256/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 27 sierpnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Michał Laskowski (przewodniczący)
SSN Rafał Malarski (sprawozdawca)
SSN Andrzej Stępka
Protokolant Łukasz Biernacki
w sprawie J. R.
o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne skazanie
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na posiedzeniu w trybie art. 535 § 5 k.p.k.
w dniu 27 sierpnia 2015r.,
kasacji, wniesionej przez Prokuratora Generalnego
od wyroku Sądu Okręgowego w B. z dnia 24 sierpnia 2009r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w B. do ponownego rozpoznania.
UZASADNIENIE
Sąd Najwyższy, wyrokiem z 10 stycznia 1992 r., po rozpoznaniu rewizji
nadzwyczajnej Ministra Sprawiedliwości – Prokuratora Generalnego, zmienił
utrzymany w mocy przez Sąd Najwyższy w dniu 13 września 1982 r. wyrok Sądu
[…] Okręgu Wojskowego w B. z dnia 28 czerwca 1982 r., którym J. R. skazany
został na rok pozbawienia wolności za czyn określony w art. 46 ust. 1 dekretu z 12
grudnia 1981 r. o stanie wojennym w zw. z art. 270 § 1 k.k. z 1969 r., w ten sposób,
że uniewinnił go od zarzutu popełnienia tego czynu.
2
Postanowieniem z 27 maja 1993 r. Sąd […] Okręgu Wojskowego w B., na
podstawie art. 487 § 1 k.p.k. z 1969 r., zasądził od Skarbu Państwa na rzecz J. R.
łącznie kwotę 53.884.160 starych zł tytułem odszkodowania za szkody i
zadośćuczynienia za krzywdy wynikłe z niesłusznego skazania i pobytu w zakładzie
penitencjarnym od 13 marca do 16 grudnia 1982 r. Postanowienie to nie zostało
zaskarżone.
W dniu 12 września 2008 r. J. R. złożył wniosek o zasądzenie od Skarbu
Państwa dodatkowo kwoty 19.000 zł za krzywdy spowodowane pozbawieniem go
wolności w okresie stanu wojennego. Sąd Okręgowy w B., wyrokiem z 24 sierpnia
2009 r., umorzył postępowanie, stwierdzając istnienie negatywnej przesłanki
procesowej w postaci powagi rzeczy osądzonej, o której mowa w art. 17 § 1 pkt 7
k.p.k. Orzeczenie to uprawomocniło się bez postępowania odwoławczego w dniu
23 września 2009 r.
Kasację od prawomocnego wyroku Sądu Okręgowego w B. z 24 sierpnia
2003 r. złożył w trybie art. 521 § 1 k.p.k. na korzyść J. R. Prokurator Generalny.
Podnosząc zarzut rażącego i mającego istotny wpływ na treść wyroku naruszenia
art. 8 ust. 4 w zw. z ust. 1 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne
orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz
niedpodległego bytu Państwa Polskiego – Dz. U. 1991.34.149 ze zm. (dalej: ustawa
lutowa lub rehabilitacyjna), polegającego na niezasadnym uznaniu, że uprzednie
zasądzenie odszkodowania i zadośćuczynienia wytworzyło stan rzeczy osądzonej
(res iudicata), wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
Sądowi właściwemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Kasacja okazała się zasadna w stopniu oczywistym, co – zważywszy na jej
kierunek – skutkowało jej uwzględnienie w trybie przeiwdzianym w art. 535 § 5
k.p.k.
Rację należało przyznać skarżącemu, że uwagi Sądu właściwego uszedł art.
8 ust. 4 ustawy lutowej, zgodnie z którym ust. 1 tego przepisu nie ma zastosowania,
jeżeli w wyniku rewizji nadzwyczajnej, kasacji lub wznowienia postępowania
prawomocnie zasądzono odszkodowanie, chyba że za jego zastosowaniem
przemawiają względy słuszności. Treść wymienionego przepisu ustawy lutowej
3
stanowi wyłom w zasadzie res iudicata, albowiem ustawodawca wprowadza tu
możliwość ponownego rozpoznania sprawy, mimo że wcześniej zapadło już
rozstrzygnięcie w warunkach identyczności stron i tożsamość przedmiotu procesu.
W takiej sytuacji nie jest dopuszczalne wydanie orzeczenia o umorzeniu
postępowania na podstawie art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k. Przedstawiony punkt widzenia
wolno określić jako utrwaloną już linię orzecznictwa (zob. wyrok SN z 25 lutego
2010 r., IV KK 403/09, i post. SN z 26 lutego 2015 r., III KK 13/15).
Podzielić należało stanowisko Prokuratora Generalnego, że za
dopuszczalnością ponownego wystąpienia o rekompensatę szkód i krzywd silnie
przemawia również i to, iż ustawa lutowa dotyczy wyłącznie represjonowania za
działalność niepodległościową, podczas gdy przewidziane w art. 487 k.p.k. z 1969
r. i art. 552 k.p.k. podstawy prawne dochodzenia roszczeń z tytułu niesłusznego
skazania aspektu tego nie uwzględniają. Odpowiednie uwzględnienie tej
okoliczności przy rozstrzyganiu o wysokości przysługującej rekompensaty
niewątpliwie uzasadnia potrzebę powtórnego merytorycznego rozpoznania sprawy
o odszkodowanie i zadośćuczynienie, zwłaszcza że osoby represjonowane po 31
grudnia 1956 r. nabyły uprawnienia do dochodzenia roszczeń odszkodowawczych
za działalność niepodległościową dopiero od 18 listopada 2007 r., to jest z dniem
wejścia w życie noweli z 19 września 2007 r. (Dz. U. 2007. 191.1372).
Na kanwie przedstawionych uwag nasuwa się pytanie: czy w każdej sytuacji,
a więc również i wtedy, gdy wcześniej zasądzona na rzecz osoby represjonowanej
tytułem odszkodowania i zadośćuczynienia suma pieniężna jawi się prima facie
jako odpowiednio rekompensująca szkody i krzywdy, nie jest dopuszczalne
umorzenie postępowania wszczętego wskutek złożenia wniosku uzupełniającego z
uwagi na powagę rzeczy osądzonej? Wychodząc z założenia, że w analizowanej
sytuacji chodzi o dwa niezależne od siebie roszczenia, mające swe źródła w dwóch
różnych przepisach ustawy rehabilitacyjnej (w ust. 1 i 4 art. 8), i że tym samym art.
8 ust. 4 ustawy lutowej stanowi samoistną przesłankę do ubiegania się przez osobę
uprawnioną o przyznanie dodatkowego odszkodowania i zadośćuczynienia za
represje określone tą ustawą, Sąd Najwyższy wyraża przekonanie, że każde
roszczenie uzupełniające, o którym mowa w art. 8 ust. 4 ustawy lutowej, powinno
zostać rozpoznane merytorycznie.
4
W komentowanym przepisie ustawodawca posłużył się obecnym w prawie
cywilnym (np. art. 417 2
k. c.) zwrotem „względy słuszności”. Owa słusznościowa
klauzula generalna powołana została jako przesłanka normatywna, co oznacza, że
normy etyczne powinny stanowić kryterium oceny roszczenia uzupełniającego,
zarówno w przypadku odszkodowania, jak i zadośćuczynienia pieniężnego. Przy
stosowaniu przesłanki „względów słuszności” uprawnione będzie odwołanie się do
poglądów, jakie w doktrynie i judykaturze ukształtowały się przy stosowaniu
przesłanki „zasad współżycia społecznego” (art. 5 k.c.).
Sumując dotychczasowe rozważania, Sąd Najwyższy stwierdza: treść art. 8
ust. 4 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń
wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz
niepodległego bytu Państwa Polskiego (t. j. Dz. U. z 2014 r., poz.1851) należy
rozumieć jako nakaz merytorycznego rozpoznania wniosku o dodatkowe
odszkodowanie i zadośćuczynienie; jeśli względy słuszności nie przemawiają
za uwzględnieniem uzupełniającego roszczenia, wniosek podlega oddaleniu.
Przechodząc na grunt niniejszej sprawy, wypada odnotować, że skoro Sąd
Okręgowy w B. odmówił merytorycznego rozpoznania uzupełniającego wniosku, nie
dostrzegając w ogóle regulacji wyrażonej w art. 8 ust. 4 ustawy lutowej, i umorzył
postępowania na podstawie art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k., to tym samym dopuścił się
rażącej i mającej istotny wpływ na treść wyroku obrazy wskazanych w kasacji
przepisów (art. 523 § 1 k.p.k.).
Dlatego konieczne stało się wydanie orzeczenia o charakterze kasatoryjnym
(art. 537 § 2 k.p.k.).