Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I PK 93/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 26 sierpnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Hajn (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Halina Kiryło
SSN Zbigniew Myszka
w sprawie z powództwa A. S.
przeciwko Usługom Motoryzacyjnym – N. - Spółce jawnej w B.
o przywrócenie do pracy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 26 sierpnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w B.
z dnia 10 kwietnia 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu - Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w B. do
ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Powód A. S. w pozwie przeciwko Usługom Motoryzacyjnym – N. - Spółce
Jawnej wniósł o przywrócenie go do pracy na dotychczas wykonywane stanowisko
pracy i na poprzednich warunkach. Pozwana wniosła o oddalenie powództwa w
całości oraz zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego zwrotu kosztów
postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego, według norm
przepisanych.
Wyrokiem z dnia 13 lutego 2013 r. Sąd Rejonowy oddalił powództwo i
odstąpił od obciążania powoda kosztami zastępstwa procesowego strony
pozwanej.
Sąd Rejonowy ustalił, że 28 lutego 2012 r. pozwany wypowiedział powodowi
umowę o pracę zawartą na czas nieokreślony, zachowując trzymiesięczny okres
wypowiedzenia i podając jako przyczynę likwidację stanowiska pracy. Stosunek
pracy łączący strony rozwiązał się z dniem 31 maja 2012 r. Powód nie
kwestionował przyczyny wypowiedzenia, ani nie zarzucał pozwanemu naruszenia
przepisów dotyczących wypowiadania umów o pracę. Zarzucał jedynie naruszenie
art. 39 k.p. przez jego nieuwzględnienie. Sporne, jak przyjął Sąd, było czy w dacie
wypowiedzenia przysługiwała powodowi ochrona przewidziana w art. 39 k.p. W tym
zakresie Sąd Rejonowy odwołał się do stanowiska doktryny i judykatury, zgodnie z
którym pojęcie wieku emerytalnego, o którym mowa w tym przepisie, należy
utożsamiać nie tylko z tzw. powszechnym wiekiem emerytalnym - wynoszącym 60
lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn, ale także z obniżonym wiekiem emerytalnym -
wynoszącym odpowiednio 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn, przewidzianym
dla niektórych grup ubezpieczonych. Sąd stwierdził, że z treści przedstawionych
przez powoda świadectw wykonywania prac w szczególnych warunkach wynikało,
że pracował on ponad 22 lata w warunkach szczególnych (w tym ponad 17 lat do
dnia 31 grudnia 1998 r.), wykonując prace na stanowisku lakiernika natryskowego,
polegające na lakierowaniu ręcznym natryskowym - niezhermetyzowanym. Sąd
przyjął jednak, że wydanie przez pracodawcę świadectwa wykonywania prac w
szczególnych warunkach nie rodzi skutków materialnoprawnych i jest ono jedynie
dokumentem prywatnym w rozumieniu art. 245 k.p.c., wydawanym dla celów
dowodowych, a okoliczności w tym dokumencie potwierdzone przez pracodawcę
3
podlegają weryfikacji zarówno w postępowaniu sądowym, jak i w postępowaniu
przed organem rentowym. Sąd pierwszej instancji przyjął też, że dla oceny, czy
pracownik pracował w warunkach szczególnych, nie ma istotnego znaczenia nazwa
zajmowanego przez niego stanowiska, tylko rodzaj powierzonej pracy. Ustalenie,
czy dany pracownik wykonywał pracę w szczególnych warunkach następuje w
oparciu o przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w
sprawie wieku emerytalnego oraz wzrostu emerytur i rent inwalidzkich dla
pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub szczególnym
charakterze (Dz.U. z 1983 r. Nr 8, poz. 43 ze zm.), powoływanego dalej, jako „rozp.
z 1983 r.”. Wobec podnoszonych przez stronę pozwaną wątpliwości, co do tego,
czy powód rzeczywiście wykonywał prace polegające na „lakierowaniu ręcznym lub
natryskowym - nie zhermetyzowane”, wymienione w wykazie A w dziale XIV dot.
prac różnych, pod poz. 17 powyższego rozporządzenia, stale i w pełnym wymiarze
czasu pracy, okoliczności te Sąd poddał szczegółowemu badaniu w toku
postępowania dowodowego, w tym przeprowadził dowód z opinii biegłego. Biegły
stwierdził, że powód nie zajmował się stale i w pełnym wymiarze czasu pracy
lakierowaniem niezhermetyzowanym, bowiem same czynności przygotowujące do
procesu lakierowania zajmowały mu sporą część pracy. Ponadto lakierowanie było
zhermetyzowane, gdyż komora lakiernicza była hermetycznie zamykana. W
uzupełniającej opinii biegły wskazał jednak, że lakierowanie zhermetyzowane
odbywa się w takich warunkach, że detal lakierowany jest automatycznie w
hermetycznie zamkniętej kabinie, a pracownik znajduje się poza tą kabiną i steruje
z pulpitu procesem lakierowania. Biegły przyjął, że chociaż powód lakierował detale
wewnątrz kabiny hermetycznie zamykanej - było to lakierowanie
niezhermetyzowane, gdyż znajdował się w komorze i mimo środków ochronnych
(filtry, maska) mógł mieć styczność ze szkodliwą substancją lakierniczą. Jednakże
czynności przygotowujące bezpośrednio do polakierowania, takie jak:
odtłuszczenie, usunięcie rys i wgnieceń, szpachlowanie, gruntowanie, zmatowanie,
nie są samym lakierowaniem, nie mieszczą się w pojęciu lakierowania ręcznego lub
natryskowego- niezhermetyzowanego. Skoro powód wykonywał na co dzień na
stanowisku lakiernika zarówno czynności przygotowawcze, jak i lakiernicze -
niezhermetyzowane, to te ostatnie nie były przez niego wykonywane w pełnym
4
wymiarze czasu pracy. Na podstawie przeprowadzonych dowodów Sąd Rejonowy
uznał, że powód lakierując elementy w hermetycznie zamkniętej i wyposażonej w
filtry komorze lakierniczej za pomocą pistoletu natryskowego - wykonywał prace
wymienione pod poz. 17 dział XIV załącznika A do powoływanego rozp. z 1983 r.
Nie były one jednak wykonywane w pełnym wymiarze czasu pracy. Powód sam
przyznał, że w ciągu dnia pracy wykonywał naprzemiennie i w miarę potrzeb,
lakierowanie elementów w kabinie oraz prace przygotowawcze do właściwego
lakierowania. Z uwagi na to, że samo lakierowanie elementów w kabinie stanowiło
jedynie część codziennych obowiązków pracowniczych powoda, nie można uznać,
że prace te wykonywane były stale i w pełnym wymiarze czasu. Jedynie wyżej
wymienione prace wykonywane stale i w pełnym wymiarze czasu pracy, dają
takiemu pracownikowi możliwość ubiegania się o wcześniejszą emeryturę, o ile
legitymuje się łącznym stażem pracy w warunkach szczególnych wynoszącym
przynajmniej 15 lat. Wobec tego Sąd doszedł do przekonania, że powód nie ma 15
- letniego stażu pracy w szczególnych warunkach i nie podlega szczególnej
ochronie na podstawie art. 39 k.p. Tym samym dokonane przez pozwanego
wypowiedzenie umowy o pracę nie naruszało wskazanego przepisu.
Apelację od tego wyroku wniósł powód, zaskarżając wyrok w części
oddalającej powództwo.
Powód wniósł o zobowiązanie pozwanego do złożenia do akt sprawy
pisemnej informacji, jaki był stan zatrudnienia w pozwanym zakładzie w okresie od
1 stycznia 2012 r. do dnia wyrokowania, ze wskazaniem nazwy każdego
stanowiska pracy, wskazania jakie kryteria przyjął pozwany przy doborze powoda
do rozwiązania z nim umowy o pracę, wskazania czy po 28 lutego 2012 r. zawierał
umowy o pracę, ze wskazaniem liczby stanowisk pracy. Powód zaznaczył przy tym,
że po wydaniu wyroku w przedmiotowej sprawie powziął wiadomość, że z innymi
pracownikami zatrudnionymi u pozwanego na warunkach takich jak skarżący, nie
rozwiązano umów o pracę. Ponadto, pozwany po 28 lutego 2012 r. zawarł z innymi
osobami umowy o pracę. Powód wskazał również, że został wytypowany przez
pracodawcę do rozwiązania umowy o pracę z nieznanych mu przyczyn, bowiem
wykonywał takie same obowiązki jak inni pracownicy pozwanego, z którymi nie
rozwiązano stosunku pracy. Powód stwierdził, że nie wie, jakimi kryteriami kierował
5
się pozwany typując go do rozwiązania umowy o pracę. Dlatego przyczyny
rozwiązania umowy o pracę nie są prawdziwe, a nadto nie zostały sformułowane w
sposób jasny, skoro po wydaniu skarżonego wyroku okazało się, że w zatrudnieniu
u pozwanego pozostali inni pracownicy, wykonujący taki sam zakres czynności co
powód, to uzasadniona jest wątpliwość powoda co do faktycznej przyczyny
rozwiązania z nim umowy o pracę.
Skarżący zaznaczył również, że przyjęcie, jak zrobił to Sąd, że tylko
wykonywanie czynności właściwego lakierowania natryskowego elementów
(pistoletem natryskowym) wewnątrz kabiny hermetycznej jest pracą w
szczególnych warunkach jest kuriozalne. Taka interpretacja prac wymienionych w
załącznika A do rozp. z 1983 r. dział XIV poz. 17 - lakierowanie ręczne lub
natryskowe - nie zhermetyzowane” - spowodowałaby, że w żadnej sytuacji nie
można byłoby uznać pracy lakiernika za pracę w szczególnych warunkach, gdyż
wymagać należałoby od niego, by przez 8 godzin był w kabinie hermetycznie
zamkniętej i lakierował elementy. Tymczasem we wszystkich definicjach i opisach
zawodu lakiernika samochodowego określenie zadań zawodowych i czynności
roboczych związanych z lakierowaniem polega na wykonywaniu czynności
związanych z remontem i renowacją powierzchni nadwozi samochodowych,
tj. przygotowaniem powierzchni, odkrywaniem podłoża (usuwaniem starej powłoki),
z wykorzystaniem metod mechanicznych, chemicznych lub termicznych,
odtłuszczaniem za pomocą środków zmydlających i organicznych, gruntowaniem
powierzchni farbami podkładowymi lub podkładami z wypełniaczami,
wyrównywaniem powierzchni szpachlami (metoda ręczna lub natryskowa) i
szlifowaniem i dopiero nakładaniem powłoki lakierniczej, suszeniu powłok,
a następnie polerowaniem po utwardzeniu.
Wyrokiem zaskarżonym rozpoznawaną skargą kasacyjną Sąd Okręgowy
oddalił apelację, odstępując od obciążania powoda kosztami zastępstwa
procesowego strony pozwanej za drugą instancję.
Sąd Okręgowy uznał za własne ustalenia Sądu Rejonowego dotyczące
przebiegu pracy zawodowej powoda, a także ustalenie, że wypowiedziano mu
umowę o pracę i uległa ona rozwiązaniu. W ocenie Sądu, generalne ustalenie Sądu
pierwszej instancji, że powód nie wykonywał pracy w warunkach szczególnych było
6
prawidłowe. Przeprowadzone dowody z zeznań świadków i stron wskazują, że
powód przez wiele lat pracował na stanowisku lakiernika w zakładach pracy,
zajmujących się naprawą uszkodzonej, czy zużytej blacharki samochodowej. Jako
lakiernik zajmował się szeregiem czynności, związanych z przygotowaniem
elementu karoserii samochodowej do lakierowania, a więc kolejno: usuwaniem
starego lakieru, gruntowaniem, szpachlowaniem, szlifowaniem, a ostatecznie
lakierowaniem, czyli pokrywaniem lakierem i końcowym polerowaniem. Także w
apelacji powód wskazał te czynności, jako obejmujące pracę w charakterze
lakiernika, powołując się na definicje tego zawodu. Dlatego Sąd Okręgowy uznał za
własne ustalenie Sądu pierwszej instancji, że praca powoda jako lakiernika
samochodowego w warsztacie naprawy samochodów polegała na wykonywaniu
zespołu opisanych wyżej czynności. Problemem jest ocena, czy tak opisany zespół
czynności lakiernika samochodowego odpowiada opisowi pracy w warunkach
szczególnych, wskazanemu w załączniku do rozporządzenia z 1983 r. - wykazie A,
Dział XIV., poz. 17 „lakierowanie ręczne lub natryskowe - nie zhermetyzowane”.
Nieuzasadnione jednak było przeprowadzanie dowodu z opinii biegłego. Wystarcza
dokonanie subsumcji, czyli zastosowanie przepisów powołanego rozporządzenia
do opisanego przez świadków charakteru pracy powoda, inaczej dokonanie oceny
prawnej faktów ustalonych w oparciu o zeznania świadków. Po dokonaniu takiej
oceny Sąd Okręgowy uznał, że praca powoda nie była pracą w warunkach
szczególnych. Z § 2 ust 1 rozp. z 1983 r. wynika, że „okresami pracy
uzasadniającymi prawo do świadczeń na zasadach określonych w rozporządzeniu
są okresy, w których praca w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze jest wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy
obowiązującym na danym stanowisku pracy.”, a nabycie prawa do emerytury
(w wieku wcześniejszym - przypis Sądu Okręgowego), dotyczyło jak stanowi § 4 ust
1 rozporządzenia, pracownika, „który wykonywał prace w szczególnych warunkach,
wymienione w wykazie A”. Praca powoda jako lakiernika samochodowego w
warsztacie blacharskim może być oceniana tylko przez pryzmat działu XIV wykazu
A - Prace różne, który w poz. 17 mówi o „lakierowaniu ręcznym lub natryskowym -
nie zhermetyzowanym”. Chodzi więc o lakierowanie, czyli pokrywanie warstwą
lakieru, to jest cieczą, która zmienia stan skupienia na stały, wskutek przemian
7
fizycznych i chemicznych, przez odparowanie, z podgrzewaniem czy suszeniem.
Dotyczy to zatem zarówno lakierowania karoserii samochodów w fabryce
samochodów, jak i lakierowania drewna w zakładzie czy fabryce wytwarzającej
meble, lakierowania metalowych obudów pralek w fabryce sprzętu gospodarstwa
domowego. Lakierowanie jest pracą szkodliwą dla zdrowia, czemu daje temu wyraz
samo rozporządzenie uznając za pracę w warunkach szkodliwych lakierowanie „nie
zhermetyzowane”. Hermetyczność to cecha oznaczająca oddzielenie, czy
odizolowanie od dostępu powietrza. Zatem lakierowanie niezhermetyzowane, to
lakierowanie w bezpośrednim kontakcie organizmu pracownika z odparowującym
szkodliwe substancje lakierem. Przy takim rozumieniu pracy opisanej pod poz. 17
działu XIV, dla nabycia uprzywilejowanych uprawnień emerytalnych w wieku
obniżonym opisanym w rozporządzeniu i przepisach emerytalnych, konieczne jest,
by lakierowanie miało charakter pracy stałej i w pełnym wymiarze czasu pracy.
Praca w części wymiaru czasu pracy nie ma cechy „wykonywanej stale i w pełnym
wymiarze czasu pracy”, co jednoznacznie wynika z § 2 ust. 1 rozporządzenia. Jeśli
więc powód zajmował się szpachlowaniem, gruntowaniem, szlifowaniem
elementów karoserii, dopiero potem lakierował taki element, a na koniec
polakierowany element jeszcze polerował, to wykluczone jest stwierdzenie, że
powód stale, i w pełnym wymiarze czasu pracy wykonywał czynności „lakierowania
nie zhermetyzowanego” w rozumieniu rozporządzenia. Wynika stąd wniosek, że
powód nie ma uprawnień emerytalnych w wieku obniżonym, z powołaniem się na
pracę wykonywaną w warunkach szczególnych, a więc nie podlega ochronie, o
jakiej mowa w art. 39 k.p., gdyż w dacie wypowiadania mu umowy o pracę i jej
rozwiązania, będąc urodzonym 5 lutego 1956 roku, miał ukończone zaledwie 56 lat.
Wiek emerytalny mężczyzny urodzonego w okresie od 1 stycznia do 31 marca
1952 r. wynosi 66 lat i 5 miesięcy (art. 24 ust 1 b punkt 13 ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych). Wiek taki powód osiągnie 5 lipca
2018 roku. Do powszechnego wieku emerytalnego brakowało mu w roku 2012, czy
to w dacie otrzymania wypowiedzenia, czy rozwiązania stosunku pracy, więcej niż 4
lata - ponad 6 lat.
Za nieuzasadnione Sąd Okręgowy uznał także zarzuty naruszenia art. 45
k.p., przez wskazanie w wypowiedzeniu przyczyny pozornej oraz art. 10 ustawy z
8
dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami
stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników, przez jego błędne
zastosowanie i nieprzyjęcie żadnych kryteriów doboru pracowników do zwolnienia i
nieprzeprowadzenie doboru pracowników. Odnośnie do zarzutu naruszenia art. 45
k.p., Sąd zauważył, że w oświadczeniu o wypowiedzeniu umowy powodowi
pracodawca wskazał jako przyczynę „likwidację stanowiska pracy”. W toku
postępowania przed Sądem pierwszej instancji powód jakimkolwiek twierdzeniem
czy dowodem nie kwestionował tego, że jego i tylko jego stanowisko zostało
zlikwidowane. Także w apelacji powód nie przeczy, że było inaczej, skoro
stwierdza, że inni pracownicy zachowali swoje stanowiska i nie rozwiązano z nimi
stosunków pracy. Apelujący nie wskazał, że jego stanowisko nie zostało
zlikwidowane, że na jego miejsce została zatrudniona inna osoba. W tym stanie
rzeczy Sąd Okręgowy przypomniał, że w procesie sądowym obowiązkiem strony
jest dowodzenie faktów, z których strona ta wywodzi skutki prawne (ciężar
dowodu). Jeżeli strona, korzystająca z pomocy fachowego pełnomocnika, ani nie
twierdzi, ani nie dowodzi, że przyczyna wskazywana w wypowiedzeniu jest
nieprawdziwa, to konsekwencją takiej postawy jest nieudowodnienie, że było
inaczej. I tak jest w rozpoznawanej sprawie: powód nie udowodnił, że przyczyna
wypowiedzenia nie była prawdziwa i że nie nastąpiła likwidacja jego stanowiska
pracy. Dlatego zarzut naruszenia art. 45 k.p. przez wskazanie przyczyny
nieprawdziwej nie jest uzasadniony, gdyż powód nie udowodnił tej nieprawdziwości.
Co do zarzutu naruszenia art. 10 ustawy z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych
zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn
niedotyczących pracowników, Sąd stwierdził, że jest on chybiony, gdyż ustawa ta
faktycznie redukuje zakres ochrony pracownika przed wypowiedzeniem i
rozwiązaniem umowy, w stosunku do unormowań kodeksu pracy, w zamian za
prawo do odprawy opisane w art. 8 ustawy. Ma ona zastosowanie w sytuacji
zwolnień grupowych, czyli przekraczających 10 procent pracowników. W razie
rozwiązywania umów z mniejszą liczbą pracowników, zakres stosowania jej
unormowań jest ściśle ograniczony (art. 10 in principio). Co do pracowników,
których stosunek pracy podlega szczególnej ochronie, możliwe jest - zgodnie ze
wskazanym w apelacji art. 10 ust. 2 ustawy - rozwiązanie umowy, pod warunkiem
9
niezgłoszenia sprzeciwu przez zakładową organizacje związkową. Jednakże ust 2.
dotyczy pracowników podlegających szczególnej ochronie, a powód, co wykazane
zostało wyżej, nie był pracownikiem szczególnie chronionym. Dlatego zarzuty
naruszenia prawa materialnego nie są uzasadnione.
W skardze kasacyjnej powód zaskarżył powyższy wyrok Sądu Okręgowego
w części oddalającej apelację, zarzucając mu naruszenie przepisów prawa
materialnego, przez błędną jego wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, a w
szczególności:
(-) naruszenie art. 39 k.p., przez jego pominięcie i oddalenie powództwa o
przywrócenie powoda do pracy na poprzednio zajmowanym stanowisku, w sytuacji,
gdy w stosunku do powoda obowiązywał w dacie złożenia oświadczenia o
rozwiązaniu umowy o pracę ustawowy zakaz wypowiadania umowy o pracę;
(-) naruszenie art. 45 § 1 k.p., przez zawarcie w oświadczeniu o rozwiązaniu
umowy o pracę pozornych przyczyn, podczas gdy w rzeczywistości, u pozwanego
nie nastąpiła likwidacja stanowiska pracy, na którym był zatrudniony powód, a
wszyscy pracownicy świadczący pracę na takim stanowisku jak stanowisko
powoda, zachowali zatrudnienie, a nadto pozwany zawarł z nimi umowy o pracę na
dalszy okres; wiadomość o tej okoliczności powód powziął po dacie wydania
wyroku przed Sądem pierwszej instancji, Sąd drugiej instancji z nieznanych
przyczyn pominął twierdzenia powoda w tym zakresie;
(-) naruszenie art. 10 ustawy z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych
zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn
niedotyczących pracowników przez jego błędne zastosowanie i nieprzyjęcie
żadnych uzasadnionych, sprawiedliwych i obiektywnych kryteriów doboru
pracowników do zwolnienia, i nieprzeprowadzenie doboru pracowników do
zwolnienia;
(-) naruszenie art. 94 pkt. 9 k.p., przez pominięcie okoliczności, że to na
pozwanym jako pracodawcy ciążył obowiązek stosowania obiektywnych i
sprawiedliwych kryteriów oceny pracowników oraz wyników ich pracy, również przy
podejmowaniu decyzji w zakresie typowania pracowników do zwolnienia;
(-) naruszenie art. 111
, 112
, 183a
§ 1 k.p., przez ich pominięcie i pominięcie
uznania że do ustawowych obowiązków pozwanego należy obowiązek traktowania
10
powoda - w tym w zakresie rozwiązywania stosunku pracy - w sposób równy z
innymi pracownikami;
(-) naruszenie art. 8 k.p., przez rozwiązanie z powodem umowy o pracę bez
uprzedniego ustalenia i zbadania sprawiedliwych i obiektywnych kryteriów oceny
pracowników;
(-) naruszenie § 1 ust. 1 pkt. 11 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki
Socjalnej z dnia 15 maja 1996 r. w sprawie szczegółowej treści świadectwa pracy
oraz sposobu i trybu jego wydawania i prostowania przez jego pominięcie i
nieuwzględnienie, że treść świadectwa pracy i zapisy w nim zawarte, a dotyczące
świadczenia pracy w warunkach szczególnych i o szczególnym charakterze wiążą
wszelkie organy i stanowią podstawę do przyjęcia ustaleń w nich zawartych;
(-) naruszenie § 2 pkt. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego
1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze oraz błędną interpretację art. 17 działu
XIV wykazu A przez twierdzenie, że praca lakiernika, aby móc zostać uznana za
pracę w szczególnych warunkach musi polegać jedynie na sensu stricte czynności
lakierowania, podczas gdy prace przygotowawcze związane z lakierowaniem o
których wspominali świadkowie (szpachlowanie, gruntowanie-malowanie
podkładem szlifowanie elementów karoserii) są ściśle związane z procesem
lakierowania i stanowią jego immanentną cechę.
Skarżący zarzucił także naruszenie przepisów postępowania, mające wpływ
na wynik sprawy, to jest:
(-) art. 233 § 1 k.p.c., przez ustalanie stanu faktycznego z pominięciem
istotnych dowodów w szczególności dowodu z dokumentów świadectw pracy
powoda świadczących o wykonywaniu przez niego pracy w warunkach
szczególnych i przez to uzyskaniu w dacie złożenia oświadczenia o rozwiązaniu
umowy o pracę, uprawnień wynikających z art. 39 k.p.;
(-) art. 233 § 1 k.p.c., przez ustalanie stanu faktycznego z pominięciem
istotnych dowodów w szczególności dowodu z opinii biegłego sądowego W. B.
ustalającej, że powód pracował w warunkach szczególnych w okresie przed
zatrudnieniem u pozwanego i przez to uzyskaniu w dacie złożenia oświadczenia o
rozwiązaniu umowy o pracę, uprawnień wynikających z art. 39 k.p.;
11
(-) art. 233 § 1 k.p.c., przez ustalanie stanu faktycznego z pominięciem
istotnych dowodów w szczególności dowodu z dokumentu decyzji ZUS z dnia 9
lipca 2013 r., dotyczącej ustalenia że powód na datę wydania decyzji legitymował
się niezbędnym okresem pracy w warunkach szczególnych;
(-) art. 233 § 1 k.p.c., przez ustalanie stanu faktycznego z pominięciem
istotnych dowodów w szczególności dowodu z dokumentu decyzji ZUS z dnia 19
lipca 2013 r., dotyczącej ustalenia że powód na datę wydania decyzji nie
legitymował się niezbędnym 40-letnim okresem pracy w warunkach szczególnych,
celem uzyskania świadczenia przedemerytalnego, zabrakło bowiem powodowi
okresu 8,5 miesiąca do uzyskania świadczenia przedemerytalnego, okoliczności
nie chciał uwzględnić pozwany, czym dodatkowo naruszył art. 8 k.p.;
(-) art. 233 § 1 k.p.c., przez ustalanie stanu faktycznego z pominięciem
istotnych dowodów w szczególności dowodu z dokumentu decyzji pisma
Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej Departamentu Ubezpieczeń Społecznych z
dnia 26 czerwca 2013 r., potwierdzającego uprawnienia organów ZUS do oceny,
czy powód wykonywał pracę w szczególnych warunkach, co miało miejsce w
decyzji ZUS z 9 lipca 2013 r.;
(-) błędną ocenę materiału dowodowego - w szczególności opinii biegłego
sądowego z zakresu lakiernictwa i lakiernictwa samochodowego W. B. i uznanie tej
opinii jako zbędnej i nieistotnej dla rozstrzygnięcia sprawy, podczas gdy do oceny
czy powód świadczy 1 pracę w warunkach szczególnym niezbędnym było
zasięgnięcie wiedzy specjalnej;
(-) art. 316 § 1 k.p.c., przez błędne zastosowanie, polegające na pominięciu
okoliczności faktycznych istniejących w chwili zamknięcia rozprawy, i ustalenie, że
powód nie udowodnił uprawnień przysługujących mu na podstawie art. 39 k.p.;
(-) art. 244 i 245 k.p.c., przez ich pominięcie i nieuwzględnienie, że treść
dokumentów świadectw pracy powoda świadczy o wykonywaniu przez niego pracy
w warunkach w nich opisanych;
(-) art. 328 § 2 k.p.c., przez jego pominięcie i niesporządzenie uzasadnienia
w zakresie wskazania podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, a mianowicie: ustalenie
faktów, które sąd uznał za udowodnione, dowodów, na których się oparł, i przyczyn,
dla których innym dowodom odmówił wiarygodności i mocy dowodowej, oraz
12
wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku z przytoczeniem przepisów prawa - w
zakresie przytoczenia przez Sąd drugiej instancji orzeczeń sądowych nie mających
zastosowania w przedmiotowej sprawie z uwagi na wydanie ich w sprawach o
odmiennych stanach faktycznych oraz w zakresie niewyjaśnienia podstaw
nieuwzględnienia stanowiska powoda i nie odniesienia się do stanowiska
pozwanego w zakresie nieprzeprowadzenia żadnego postępowania celem doboru
pracowników do zwolnienia;
(-) naruszenie art. 328 § 2 k.p.c., przez jego pominięcie i niesporządzenie
uzasadnienia w zakresie wniosku powoda o zobowiązanie pozwanego do złożenia
do akt sprawy pisemnej informacji jaki był stan zatrudnienia w pozwanym zakładzie
w okresie od dnia 1 stycznia 2012 r. do dnia wyrokowania, ze wskazaniem nazwy
każdego stanowiska pracy, wskazania jakie kryteria przyjął pozwany przy doborze
powoda do rozwiązania z nim umowy o pracę, wskazania czy po dacie 28 lutego
2012 r. zawierał z umowy o pracę z iloma osobami, ze wskazaniem ilości ich
stanowisk pracy, zawartego w treści apelacji.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu Okręgowego w
całości i jego zmianę przez uwzględnienie apelacji powoda i przywrócenie powoda
do pracy na poprzednio zajmowanym stanowisku i na poprzednich warunkach, a
także o zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kosztów w postępowaniu
kasacyjnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozpoznawana skarga kasacyjna jest usprawiedliwiona. W pierwszej
kolejności należy zauważyć, że w apelacji powód wskazał, że dopiero po wydaniu
wyroku Sądu Rejonowego w przedmiotowej sprawie powziął wiadomość, że z
innymi pracownikami zatrudnionymi u pozwanego na warunkach takich jak on nie
została rozwiązana umowa o pracę; powziął również informację, że pozwany po 28
lutego 2012 r. nawiązał stosunek pracy z innymi osobami, na podstawie umów o
pracę. Dlatego powód wniósł o zobowiązanie pozwanego do złożenia do akt
sprawy pisemnej informacji dotyczącej stanu zatrudnienia w pozwanym zakładzie
w okresie od 1 stycznia 2012 r. do dnia wyrokowania, ze wskazaniem nazwy
13
każdego stanowiska pracy, wskazania jakie kryteria przyjął pozwany przy doborze
powoda do rozwiązania z nim umowy o pracę, wskazania czy po 28 lutego 2012 r.
zawierał umowy o pracę, ze wskazaniem liczby stanowisk pracy. W odpowiedzi
Sąd Okręgowy stwierdził, że skoro powód nie udowodnił, że przyczyna
wypowiedzenia nie była prawdziwa i że nie nastąpiła likwidacja jego stanowiska
pracy, to zarzut naruszenia art. 45 k.p. przez wskazanie przyczyny nieprawdziwej
nie jest uzasadniony, gdyż powód nie udowodnił tej nieprawdziwości. W ocenie
Sądu Najwyższego, Sąd Okręgowy z naruszeniem art. 316 § 1 k.p.c., nie wziął pod
uwagę wskazania w apelacji, że powód uzyskał opisane wyżej informacje już po
wydaniu wyroku przez Sąd pierwszej instancji. Sąd odwoławczy nietrafnie uznał, że
to pracownik ma udowodnić zasadność wypowiedzenia. Sąd nie uwzględnił
wniosku dowodowego powoda zmierzającego do udowodnienia wskazanych wyżej
okoliczności. Tymczasem, pracodawca powinien wskazać przyczynę
wypowiedzenia w piśmie o wypowiedzeniu, a w razie odwołania się pracownika od
wypowiedzenia do sądu, na nim spoczywa ciężar wykazania zasadności
wypowiedzenia. Dotyczy to także kryteriów doboru do zwolnienia. Sąd Okręgowy
nie wziął także pod uwagę, że pracownik zwalniany w trybie indywidualnym z
przyczyn, które go nie dotyczą, powinien mieć możliwość dokonania oceny
dokonanego mu wypowiedzenia, także w zakresie zastosowanych kryteriów doboru
do zwolnienia. Przyczyna wypowiedzenia powinna być tak sformułowana, aby
pracownik wiedział i rozumiał, z jakiego powodu pracodawca dokonuje
wypowiedzenia. Z tego względu, w oświadczeniu pracodawcy o wypowiedzeniu
umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony z powodu likwidacji jednego z
analogicznych stanowisk pracy powinna być wskazana nie tylko podstawowa
przyczyna wypowiedzenia (likwidacja stanowiska pracy), lecz także przyczyna
wyboru pracownika do zwolnienia z pracy (kryteria doboru) chyba, że jest oczywista
lub znana pracownikowi (art. 30 § 4 k.p.) (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10
września 2013 r., I PK 61/13, OSNP 2014 nr 12, poz. 166). Stanowisko to jest
obecnie utrwalone w orzecznictwie Sądu Najwyższego (np. wyroki z: 4 marca
2015 r., I PK 183/14, LEX nr 1678951; 11 marca 2015 r., III PK 115/14, LEX nr
1683410). Na pracodawcy spoczywa także ciężar dowodu, że zastosował kryteria
doboru oraz, że były one właściwe, w tym w szczególności, że odpowiadały
14
wymaganiu zastosowania obiektywnych i sprawiedliwych kryteriów oceny
pracowników i wyników ich pracy (wyroki Sądu Najwyższego z: 19 grudnia 1997 r.,
I PKN 442/97, OSNP 1998 nr 21, poz. 630; 30 września 2014 r., I PK 33/14, LEX nr
1537263). Dlatego uzasadniony okazał się zarzut naruszenia art. 316 § 1 k.p.c. i
art. 45 § 1 k.p.
W ogólności uzasadnione są także zarzuty odnoszące się do oceny Sądu
Okręgowego w kwestii świadczenia przez powoda pracy w warunkach
szczególnych.
Zgodnie z ustalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego, przepisy rozp. z
1983 r. podlegają ścisłej wykładni. W szczególności, Sąd Najwyższy uznaje, że
praca w szczególnych warunkach to praca wykonywana stale (codziennie) i w
pełnym wymiarze czasu pracy (przez 8 godzin dziennie, jeżeli pracownika
obowiązuje taki wymiar czasu pracy) w warunkach pozwalających na uznanie jej za
jeden z rodzajów pracy wymienionych w wykazie stanowiącym załącznik do
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. (np.: wyroki Sądu
Najwyższego z: 14 września 2007 r., III UK 27/07, OSNP 2008 nr 21-22, poz. 325;
19 września 2007 r., III UK 38/07, OSNP 2008 nr 21-22, poz. 329; 6 grudnia
2007 r., III UK 66/07, LEX nr 483283; z dnia 22 stycznia 2008 r., I UK 210/07,
OSNP 2009 nr 5-6, poz. 75 i 24 marca 2009 r., I PK 194/08, LEX nr 528152). Sąd
Najwyższy w uchwale siedmiu sędziów z dnia 13 lutego 2002 r., III ZP 30/01
(OSNP 2002 nr 10, poz. 243) wskazał, że zawarte w art. 32 ust. 4 ustawy odesłanie
do przepisów dotychczasowych, sankcjonujących obowiązywanie rozporządzenia,
można odnosić tylko do tych przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7
lutego 1983 r., które regulują materię określoną w przepisie ustawy, a więc wiek
emerytalny, rodzaje prac lub stanowisk, oraz warunki, na jakich osobom
wykonującym te prace przysługuje prawo do wcześniejszej emerytury. W związku z
tym okresami pracy uzasadniającymi prawo do świadczeń na zasadach
określonych w rozporządzeniu, są okresy, w których praca w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze jest wykonywana stale i w pełnym
wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku pracy w warunkach
wyszczególnionych w wykazach A i B stanowiących załącznik do rozporządzenia.
Praca taka, świadczona stale i w pełnym wymiarze czasu obowiązującym na
15
danym stanowisku pracy, przyczynia się do szybszego obniżenia wydolności
organizmu, stąd też wykonująca ją osoba ma prawo do emerytury wcześniej niż inni
ubezpieczeni. Prawo to stanowi przywilej i odstępstwo od zasady wyrażonej w art.
27 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, a zatem regulujące je przepisy należy
wykładać w sposób gwarantujący zachowanie celu uzasadniającego to odstępstwo.
Tak zwana „wcześniejsza emerytura” jest dla powszechnego systemu świadczeń
emerytalnych instytucją wyjątkową, określającą szczególne uprawnienia. Zawarcie
przez ustawodawcę w zamkniętym katalogu wykazu pracowników zatrudnionych w
szczególnym charakterze wyłącza możliwość jego rozszerzania w procesie
stosowania prawa. Możliwość odstępstwa od zasady powszechnej - zwłaszcza ze
względu na przesłankę szczególnego charakteru zatrudnienia - pozostaje
atrybutem władzy ustawodawczej, a nie sądowniczej (por. np. wyroki Sądu
Najwyższego z: 22 lutego 2007 r., I UK 258/06, OSNP 2008 nr 5-6, poz. 81; 17
września 2007 r., III UK 51/07, OSNP 2008 nr 21-22, poz. 328; 6 grudnia 2007 r.,
III UK 62/07, LEX nr 375653; 6 grudnia 2007 r., III UK 66/07, LEX nr 483283; 13
listopada 2008 r., II UK 88/08, niepublikowany; z dnia 5 maja 2009 r., I UK 4/09,
LEX nr 509022). Warunkiem przyznania wcześniejszej emerytury jest więc uznanie,
że praca w szczególnych warunkach to praca wykonywana stale (codziennie) i w
pełnym wymiarze czasu pracy (przez 8 godzin dziennie, jeżeli pracownika
obowiązuje taki wymiar czasu pracy) w warunkach pozwalających na uznanie jej za
jeden z rodzajów pracy wymienionych w wykazie stanowiącym załącznik do
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.
Rodzaj pracy w szczególnych warunkach jest w załączniku do rozp. z 1983 r.
określany bardziej lub mniej ogólnie, ale zawsze stanowi punkt wyjścia do
zakwalifikowania określonej pracy jako pracy w szczególnych warunkach. W nin.
sprawie rodzaj pracy w warunkach szczególnych określa Dział XIV, zatytułowany
„Prace różne” w pkt. 17, wskazując, że jest to „Lakierowanie ręczne lub natryskowe
- nie zhermetyzowane”. Określenie rodzaju pracy w pkt. 17 działu XIV jest więc
precyzyjne i wyłącza prace inne niż lakierowanie. Kierując się (zasadniczo słusznie)
wytyczną ścisłej wykładni wskazanych przepisów rozp. z 1983 r. Sąd Okręgowy
stwierdził, że akt ten uznaje za pracę w warunkach szkodliwych lakierowanie „nie
zhermetyzowane”, a więc lakierowanie w bezpośrednim kontakcie organizmu
16
pracownika z odparowującym szkodliwe substancje lakierem. Nie można zatem
zdaniem Sądu uznać, że w zakresie takiego określenia pracy szkodliwej dla
zdrowia mieszczą się inne czynności, które nie narażają pracownika na taki
kontakt. Skoro więc powód, pracując na stanowisku lakiernika w zakładach pracy,
prowadzących naprawę uszkodzonej czy zużytej blacharki samochodowej,
zajmował się szeregiem czynności, związanych z przygotowaniem elementu
karoserii samochodowej do lakierowania, a więc kolejno: usuwaniem starego
lakieru, gruntowaniem, szpachlowaniem, szlifowaniem, potem lakierowaniem, czyli
pokrywaniem lakierem, a na koniec polakierowany element jeszcze polerował, to
wykluczone jest stwierdzenie, że powód stale, i w pełnym wymiarze czasu pracy
wykonywał czynności „lakierowania nie zhermetyzowanego” w rozumieniu
rozporządzenia. Jednocześnie Sąd zdefiniował lakierowanie jako pokrywanie
warstwą lakieru, to jest cieczą, która zmienia stan skupienia na stały, wskutek
przemian fizycznych i chemicznych, przez odparowanie, z podgrzewaniem czy
suszeniem. Zajmując takie stanowisko Sąd Okręgowy nie wziął jednak pod uwagę,
że jakkolwiek nie jest dopuszczalne przy ustalaniu okresów pracy w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze wykonywanej stale i w pełnym
wymiarze czasu pracy, wymaganych do nabycia prawa do emerytury w niższym
wieku emerytalnym, zaliczanie innych równocześnie wykonywanych prac w ramach
dobowej miary czasu pracy, które nie oddziaływały szkodliwie na organizm
pracownika, to jednak od tej reguły istnieją odstępstwa. Jedno z nich dotyczy
sytuacji, kiedy inne równocześnie wykonywane prace stanowią integralną część
(immanentną cechę) większej całości dającej się zakwalifikować pod określoną
pozycję załącznika do rozporządzenia (zob. np. wyroki Sądu Najwyższego z: 12
kwietnia 2012 r., II UK 233/11, OSNP 2013 nr 7-8, poz. 86 i z 24 czerwca 2015 r.,
II UK 260/14, LEX nr 1764810 oraz powołane w ich uzasadnieniach wcześniejsze
orzecznictwo). Dokonując wykładni pojęcia „Lakierowanie ręczne lub natryskowe -
nie zhermetyzowane”, zawartego pod poz. 17 w wykazie A, Dział XIV załącznika do
rozp. z 1983 r., Sąd nie wziął pod uwagę choćby potocznego doświadczenia, które
wskazuje, że proces lakierowania obejmuje szereg czynności związanych z
przygotowaniem lakierowanego przedmiotu, polerowaniem pomiędzy kolejno
nakładanymi warstwami itp. czynnościami, które z istoty rzeczy należą do
17
czynności tego samego wykonawcy. Doświadczenie to znajduje też potwierdzenie
w opisach zawodu lakiernika, na co zwracał uwagę skarżący w toku postępowania,
w tym w apelacji. Kwestia ta wymaga zatem bardziej starannego rozważenia przez
Sąd przy ponownym rozpoznaniu sprawy.
Wobec powyższego uzasadniony okazał się zarzut naruszenia § 2 „pkt. 1”
(powinno być „ust. 1”) rozp. z 1983 r. oraz „art. 17” (powinno być „poz. 17”) działu
XIV wykazu A. Bezpodstawny jest natomiast zarzut naruszenia § 1 ust. 1 pkt. 11
rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 15 maja 1996 r. w sprawie
szczegółowej treści świadectwa pracy oraz sposobu i trybu jego wydawania i
prostowania (Dz.U. z 1996 r. Nr 60, poz. 282 ze zm.), przez jego pominięcie i
nieuwzględnienie, że treść świadectwa pracy i zapisy w nim zawarte, a dotyczące
świadczenia pracy w warunkach szczególnych i o szczególnym charakterze wiążą
wszelkie organy i stanowią podstawę do przyjęcia ustaleń w nich zawartych. Ze
wskazanego przepisu wynika jedynie, że w świadectwie pracy zamieszcza się
informacje dotyczące okresu wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze. Nie daje on jednak podstawy do wniosku, że informacja
tego rodzaju ma charakter wiążący dla wszelkich organów, w tym dla sądu. Zarzut
ten należy wiązać z przedstawionym w rozpoznawanej skardze procesowym
zarzutem naruszenia art. 244 i 245 k.p.c., przez ich pominięcie i nieuwzględnienie,
że treść dokumentów świadectw pracy powoda świadczy o wykonywaniu przez
niego pracy w warunkach w nich opisanych. Zarzut ten został sformułowany bez
powołania art. 391 § 1 k.p.c., co uniemożliwia Sądowi Najwyższemu, związanemu
podstawami zaskarżenia kasacyjnego (art. 39813
§ 1 k.p.c.), jego odniesienie do
postępowania apelacyjnego. Bezpodstawny jest także zarzut naruszenia art. 328 §
2 k.p.c., przez jego pominięcie i niesporządzenie uzasadnienia w zakresie
wskazania podstawy faktycznej rozstrzygnięcia. Również ten zarzut został
przedstawiony bez powołania art. 391 § 1 k.p.c. Poza tym, w ocenie Sądu
Najwyższego z uzasadnienia zaskarżonego wyroku jasno wynika jakie były
podstawy faktyczne rozstrzygnięcia. Podobnie wadliwie (bez powołania art. 391 § 1
k.p.c.) zarzucono w skardze kasacyjnej naruszenie art. 233 § 1 k.p.c., który
niezależnie od tego, jako dotyczący oceny dowodów, nie może być podstawą
skargi kasacyjnej (art. 3983
§ 3 k.p.c.).
18
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39815
§ 1 k.p.c., a o kosztach postępowania kasacyjnego - na podstawie
art. 108 § 2 k.p.c. w związku z 39821
k.p.c.
kc