Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 382/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 26 sierpnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Hajn (przewodniczący)
SSN Halina Kiryło (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Myszka
w sprawie z odwołania A.S.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o rentę uczniowską z tytułu całkowitej niezdolności do pracy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 26 sierpnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 9 kwietnia 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu, pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzją z dnia 1 lipca 2011 r. odmówił A.
S. prawa do renty uczniowskiej z uwagi na niestwierdzenie u ubezpieczonej
całkowitej niezdolności do pracy.
2
Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z dnia 26 czerwca 2013 r. oddalił odwołanie
ubezpieczonej od tej decyzji.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że ubezpieczona A. S. pobierała rentę z tytułu
całkowitej niezdolności do pracy dla ucznia/studenta w okresie od 1 listopada 1997
r. do 30 kwietnia 2011 r. Świadczenie to zostało przyznane na podstawie przepisów
art. 63 ust. 1 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym
pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40 poz. 267 ze zm.). Kolejny wniosek w sprawie
przyznania renty z tytułu niezdolności do pracy skarżąca złożyła w dniu 23 marca
2011 r. Orzeczeniem Komisji Lekarskiej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia
21 czerwca 2011 r. stwierdzono, iż wnioskodawczyni nie jest całkowicie niezdolna
do pracy. Schorzeniami wiodącymi odwołującej się są schorzenia neurologiczne i
neurochirurgiczne. Powołany w toku procesu biegły sądowy specjalista z zakresu
neurologii rozpoznał u wnioskodawczyni stan po przebytym w dzieciństwie (1996 r.)
leczeniu operacyjny usunięcia guza płata czołowego lewego (astrocytoma), stan po
usunięciu guza skrzyżowania nerwów wzrokowych w 2007 r. oraz stan po
zaklipsowaniu tętniaka tętnicy łączącej tylnej i rozwidleniu tętnicy szyjnej
wewnętrznej lewej oraz usunięciu nurofibroma śródpiersia tylnego w 2008 r., bez
wznowy procesu rozrostowego potwierdzonego kontrolnymi badaniami MRI
(ostatnio z 2010 r.), niewielkiego stopnia niedowład prawych kończyn oraz
okresowe dolegliwości bólowe głowy i epizody zawrotów głowy ustępujące
samoistnie, bez prowadzonego leczenia farmakologicznego. W ocenie biegłego
neurologa, aktualny stan kliniczny, przebyte schorzenia oraz stopień nasilenia
objawów nie naruszają z punktu widzenia neurologicznego sprawności organizmu
badanej w stopniu powodującym całkowitą niezdolność do pracy. Wnioskodawczyni
nie podzieliła stanowiska biegłego neurologa podkreślając, między innymi, że jej
stan zdrowia znacznie się pogorszył. W szczególności skarżąca argumentowała, iż
cierpi na silne bóle i zawroty głowy, które w ostatnich latach się nasiliły. W wyniku
zażywanych leków jest senna, rozdrażniona i stale musi przebywać pod opieką
drugiej osoby. Biegły neurolog w opinii uzupełniającej, po zapoznaniu się z
zarzutami wnioskodawczyni, podtrzymał swoje dotychczasowe stanowisko. Z kolei
biegły specjalista neurochirurg i neurotraumatolog potwierdził opinię biegłego
neurologa w części dotyczącej zdiagnozowanych u badanej schorzeń oraz w
3
kwestii braku całkowitej niezdolności do pracy ubezpieczonej w okresie od 30
kwietnia 2011 r. do 27 listopada 2012 r. Jednakże w związku z wynikiem badania
rezonansu magnetycznego głowy z dnia 28 listopada 2012 r. uznał, że
wnioskodawczyni stała się ponownie całkowicie niezdolna do pracy od tej daty.
W tak ustalonym stanie faktycznym sprawy Sąd Okręgowy stwierdził,
że wnioskodawczyni nie spełniała przesłanek niezbędnych do uzyskania renty z
tytułu całkowitej niezdolności do pracy w rozumieniu przepisów art. 12 ustawy z
dnia 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 748; dalej: ustawa o emeryturach
i rentach z FUS) w okresie od 30 kwietnia 2011 r. do dnia 28 listopada 2012 r. i tym
samym nie nabyła również uprawnień do renty uczniowskiej począwszy od dnia 1
maja 2011 r. - na mocy art. 180 ust. 1 pkt. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS.
W świetle powołanego przepisu prawo do renty uczniowskiej zachowują bowiem
osoby, które nabyły uprawnienia do tego świadczenia przed dniem 1 stycznia
1999 r., o ile po tej dacie są całkowicie i nieprzerwanie niezdolne do pracy, choćby
ta niezdolność miała charakter okresowy. Jak zaś wynika z zebranego w sprawie
materiału dowodowego, wnioskodawczyni była całkowicie niezdolna do pracy
nieprzerwanie do dnia 30 kwietnia 2011 r. Po tej dacie, z uwagi na stopień nasilenia
schorzeń, brak było podstaw do orzeczenia całkowitej niezdolności do pracy
ubezpieczonej. W konsekwencji odwołująca się utraciła prawo do renty
uczniowskiej po dniu 30 kwietnia 2011 r., a okoliczność, iż ponownie stała się ona
całkowicie niezdolna do pracy od dnia 28 listopada 2012 r. pozostaje bez znaczenia
dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy.
Apelację od wyroku wywiodła wnioskodawczyni, zaskarżając wyrok w
całości.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 9 kwietnia 2014 r. oddalił apelację.
W uzasadnieniu rozstrzygnięcia podkreślono, że istotą niniejszego sporu jest
ustalenie, czy wnioskodawczyni po dniu 30 kwietnia 2011 r. jest nadal osobą
całkowicie niezdolną do pracy w rozumieniu art. 12 ust. 2 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS, a w konsekwencji - czy zachowuje prawo do uczniowskiej renty z
tytułu całkowitej niezdolności do pracy. Sąd Apelacyjny uznał za niezbędne
uzupełnienie postępowania dowodowego i w tym celu przeprowadził dodatkowo
4
dowód z opinii biegłego sądowego specjalisty z zakresu neurochirurgii. Biegły
sądowy w oparciu o przeprowadzone badanie oraz analizę udostępnionej
dokumentacji lekarskiej rozpoznał u wnioskodawczyni stan po dwukrotnej operacji z
powodu guza mózgu, stan po wyłączeniu z krążenia mnogich tętniaków mózgu
drogą embolizacji wewnątrznaczyniowej, zaburzenia tonacji jatrogenne - stan po
usunięciu guza okołotchawiczego, niewielki niedowład połowiczny prawostronny
nieograniczający funkcji ruchu i samodzielności ruchowej, otyłość na tle niskiej
aktywności ruchowej oraz zaburzeń endokrynologicznych i uznał,
że wnioskodawczyni nie jest osobą całkowicie niezdolną do pracy. Wskazał,
że wnioskodawczyni przebyła liczne operacje związane z powstawaniem
nowotworów o niskim stopniu złośliwości oraz nieprawidłowości w zakresie naczyń
mózgowych (tętniaki mózgu), które w przypadku wnioskodawczyni mają charakter
rozwojowy a nie wrodzony i tym istotnie różnią się od typowych wad naczyniowych.
Wszystkie przebyte metody leczenia przebiegły pomyślnie. Biegły nie stwierdził
istotnych następstw schorzeń tak poważnych, jak guzy podstawy czaszki czy wady
naczyniowe, które przebiegałyby z krwawieniem wewnątrzczaszkowym. Stan
neurologiczny w aspekcie objawów ubytkowych ocenił jako bardzo dobry.
Potwierdzili to biegli z zakresu neurologii i neurochirurgii. Biegły neurolog badający
stan wnioskodawczyni po schorzeniach neurochirurgicznych nie stwierdził objawów
uszkodzenia układu nerwowego czyniących wnioskodawczynię całkowicie
niezdolną do pracy. Na podstawie badań obrazowych mózgowia, rezonansu
magnetycznego i tomografii komputerowej nie stwierdzono wznowy procesu
nowotworowego (istniało takie podejrzenie w 2012 r.). Podkreślono, że z punktu
widzenia onkologii chora po pięcioletnim okresie przeżycia po leczeniu guza
mózgu, bez wznowy procesu nowotworowego i bez uszkodzeń układu nerwowego,
jest osobą wyleczoną. Przebieg wyłączenia tętniaków z krążenia także przebiegł
pomyślnie, bez żadnych uszkodzeń stanu neurologicznego. Z punktu widzenia
neurochirurgicznego wnioskodawczyni jest wyleczona, choć nigdy nie można
przewidzieć powstania nowej wady lub udrożnienia naczynia. Podstawą uznania
wnioskodawczyni w latach 1997-2011 za całkowicie niezdolną do pracy był
niedowład połowiczny, zaburzenia równowagi, oczopląs, stan w sposób znaczny
utrudniający lokomocję i samoobsługę oraz to, że wnioskodawczyni znajdowała się
5
w okresie realnej wznowy procesu nowotworowego, co wymagało wnikliwej
obserwacji. Od co najmniej 2012 r. nie można wnioskodawczyni uznać za
całkowicie niezdolną do pracy. Uwzględniając powyższą opinię biegłego
neurochirurga oraz opinie neurologa i neurochirurga wydane w postępowaniu
odwoławczym, zgodne we wnioskach z orzeczeniem Lekarza Orzecznika ZUS i
Komisji Lekarskiej, Sąd Apelacyjny stwierdził, że brak podstaw do uznania
wnioskodawczyni za całkowicie niezdolną do pracy. W tym stanie rzeczy, skoro
stan zdrowia skarżącej uległ poprawie i nie jest ona nadal, tj. po 30 kwietnia
2011 r., osobą całkowicie niezdolną do pracy, to nie zachowała prawa do renty
uczniowskiej, do której była uprawniona na podstawie art. 63 ustawy z dnia 14
grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin.
Powyższy wyrok został zaskarżony skargą kasacyjną wnioskodawczyni.
Skargę oparto na podstawie naruszenia przepisów prawa materialnego: art. 61
ustawy o emeryturach i rentach z FUS w związku z art. 63 ustawy z 14 grudnia
1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, przez odmowę
przywrócenia prawa do renty w ciągu 18 miesięcy od ustania tego prawa pomimo
tego, że ubezpieczona ponownie stała się niezdolna do pracy w tym okresie oraz
przyjęcie, iż skarżąca nie była całkowicie niezdolna do pracy po dniu 30 kwietnia
2012 r. a przed dniem 28 listopada 2012 r. Ponadto skargę oparto na podstawie
naruszenia przepisów postępowania: 1/ art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1
k.p.c. w ten sposób, że uzasadnienie wyroku sądu drugiej instancji nie posiada
wszystkich koniecznych elementów i zawiera kardynalne braki, które uniemożliwiają
kontrolę kasacyjną. Treść uzasadnienia orzeczenia uniemożliwia całkowicie
dokonanie oceny toku wywodu, który doprowadził do wydania wyroku; 2/ art. 328 §
2 k.p.c. w ten sposób, że Sąd drugiej instancji pominął część materiału
dowodowego zebranego przez Sąd pierwszej instancji. W przedmiotowym
procesie, w świetle art. 382, art. 233 § 1 i art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1
k.p.c. obowiązkiem Sądu drugiej instancji było rozważenie całego zgromadzonego
materiału dowodowego, odniesienie się do wyników postępowania przed Sądem
Okręgowym i wyjaśnienie dokonanej przez siebie oceny dowodów oraz
przedstawienie poczynionych na tej podstawie ustaleń w zakresie stanu
faktycznego sprawy i danie temu wyrazu w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku;
6
3/ art. 217 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. w ten sposób, że Sąd drugiej instancji
nie przeprowadził wnioskowanych w apelacji i postępowaniu apelacyjnym
dowodów, pomijając w uzasadnieniu ich zgłoszenie, przy czym potrzeba ich
zgłoszenia pojawiła się dopiero na etapie postępowania apelacyjnego, kiedy Sąd
pierwszej instancji orzekł wbrew treści dokumentów potwierdzających stan
faktyczny. Sąd pozbawił w ten sposób skarżącą możliwości wykazania, iż co
najmniej od 10 lipca 2012 r. do 28 listopada 2012 r. była całkowicie niezdolna do
pracy; 4/ art. 286 k.p.c. w ten sposób, że Sąd nie zażądał ustnego wyjaśnienia
opinii złożonej na piśmie przez biegłego sądowego S. K., co z jednej strony
uniemożliwiło ustalenie dokładnej daty wyleczenia skarżącej w 2012 r. i faktu jej
całkowitej niezdolności do pracy przed 2012 r., a z drugiej strony stanowiło
podstawę do przyjęcia przez Sąd, że skarżąca nie była całkowicie niezdolna do
pracy przed dniem 28 listopada 2012 r.; 5/ art. 236 k.p.c. w związku z art. 240 § 1
k.p.c. w ten sposób, że pomiędzy wydaniem postanowienia na rozprawie w dniu 11
grudnia 2013 r. a wysłaniem pisma do biegłego Sąd zmienił fakty podlegające
stwierdzeniu, dokonując tej zmiany bez wydania postanowienia. Skarżąca wniosła
o uchylenie zaskarżonego orzeczenia w całości, a także poprzedzającego wyroku
Sądu Okręgowego, i rozstrzygnięcie co do istoty sprawy przez uchylenie decyzji
organu rentowego albo o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania przez Sąd Apelacyjny, a nadto wniosła o zasądzenie
kosztów postępowania kasacyjnego, w tym zastępstwa procesowego według norm
przepisanych.
W załączeniu do pisma przewodniego z dnia 7 kwietnia 205 r. pełnomocnik
ubezpieczonej przysłał najnowsze badania ubezpieczonej (z dnia 4 marca 2015 r.),
z którego wynika, że jej stan zdrowia w dalszym ciągu się pogarsza i wniósł o
przeprowadzenie dowodu na okoliczność stałej, niewyleczonej i jak dotąd
niewyleczalnej choroby ubezpieczonej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie.
7
Analizę prawidłowości zaskarżonego wyroku rozpocząć wypada od
przypomnienia, że ubezpieczona A. S. nabyła prawo do uczniowskiej renty z tytułu
niezdolności do pracy na podstawie art. 63 ust. 1 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r.
o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze
zm.; dalej jako ustawa o z.e.p.). Omawiany przepis, obowiązujący do dnia 1
stycznia 1999 r., zawierał normę statuującą prawo do renty z tytułu niezdolności do
pracy dla uczniów szkół ponadpodstawowych, studentów szkół wyższych (do 15
listopada 1991 r. również uczestników studiów doktoranckich lub aspirantury
naukowej), którzy stali się całkowicie niezdolni do pracy w czasie uczęszczania do
szkoły lub odbywania studiów. Było to świadczenie z ubezpieczenia społecznego
pracowników, udzielane niepozostającym w stosunku zatrudnienia uczniom szkół
ponadpodstawowych, a więc w systemie świadczeń z ubezpieczenia społecznego
pracowników wyjątkowe. Mogło być wobec tego traktowane nie jako przysługujące
w ramach stosunku ubezpieczenia społecznego, lecz tylko jako świadczenie
wypłacane z funduszy instytucji ubezpieczeniowej w związku z zaistnieniem
okoliczności podobnych do ryzyka objętego ubezpieczeniem (powstaniem
niezdolności do pracy). Renta, przewidziana w art. 63 ust. 1, mieszczącym się w
dziale III, rozdziale 3 ustawy o z.e.p., dotyczącym świadczeń dla niektórych osób
niebędących pracownikami oraz niebędących także - z innego tytułu - podmiotami
stosunku ubezpieczenia społecznego (por. art. 4 i 41
ustawy z dnia 25 listopada
1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych - jednolity tekst:
Dz.U. z 1989 r. Nr 25, poz. 137 ze zm.), sytuowała się jako świadczenie
jednostronne, niezależne od składki na ubezpieczenie, spełniające funkcję socjalną
wobec podmiotów pozostających poza ubezpieczeniem. Była zatem traktowana
jako świadczenie szczególnego rodzaju, co przesądzało o konieczności ścisłej
interpretacji warunków jej przysługiwania. Celem tej regulacji była ochrona ludzi
młodych, którzy przed podjęciem pracy, już w trakcie uczęszczania do szkoły i
przysposabiania się dopiero do przyszłego zawodu, stali się całkowicie niezdolni do
wykonywania w przyszłości zatrudnienia w normalnych warunkach, z utratą
perspektyw samodzielnego utrzymania się w przyszłości. W swych orzeczeniach
Sąd Najwyższy jednolicie wskazywał, że tzw. „renta uczniowska” przysługuje tylko
wówczas, gdy ubezpieczeni stali się (w ówczesnym brzmieniu przepisu) inwalidami
8
I lub II grupy w czasie uczęszczania do szkoły lub odbywania studiów (por. uchwałę
Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 1987 r., III UZP 42/87, OSNCP 1989 z. 3,
poz. 46, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 listopada 1988 r. II URN 237/88,
OSNCP 1990 z. 12, poz. 157 oraz OSP 1990 nr 10, poz. 741 z glosą H.
Pławuckiej). Przesłanką prawa do świadczenia ustawodawca uczynił utratę
możliwości dalszego pobierania nauki w szkole ponadpodstawowej (a tym samym
zdobycia zawodu odpowiedniego do stanu zdrowia), toteż datę powstania
niezdolności do pracy wiązał z czasem uczęszczania do szkoły nawet wówczas,
gdy niezdolność ta powstała dopiero na skutek istotnego pogorszenia się stanu
zdrowia (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 17 listopada 1988 r., II URN 237/88,
OSNCP 1990 nr 12, poz. 157; z dnia 6 kwietnia 2001 r., II UKN 313/00, OSNAPiUS
2002 nr 24, poz. 604; z dnia 19 września 2003 r., IIUK 39/03, Legalis). Podkreślano
przy tym konieczność wykazania czasowego a nie przyczynowego związku
powstania całkowitej niezdolności do pracy z uczęszczaniem do szkoły (wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 2000 r., II UKN 431/99, OSNAPiUS 2002 nr 2,
poz. 51). Jednocześnie zauważano, że nie traci prawa do renty uczniowskiej osoba,
która stała się całkowicie niezdolna do pracy w czasie uczęszczania do szkoły,
także w sytuacji, gdy po ukończeniu tej szkoły podjęła zatrudnienie, lecz nie nabyła
z tego tytułu prawa do renty inwalidzkiej. Pogląd ten uzasadniano tym, że podjęcie
zatrudnienia przez osoby wymienione w art. 63 ust. 1 ustawy o z.e.p. nie mogło
powodować ujemnych skutków prawnych i stawiać ich w gorszej sytuacji od osób,
które zatrudnienia nie podjęły. Podjęcie zatrudnienia, a więc dążenie do
zdobywania środków utrzymania we własnym zakresie, nie mogło implikować
negatywnych konsekwencji (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 1987 r.,
III UZP 42/87, OSNCP 1989 nr 3, poz. 46).
Wprawdzie na podstawie art. 195 pkt 5 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U.
z 2015 r., poz. 748 ze zm.; dalej jako ustawa o emeryturach i rentach z FUS) z
dniem 1 stycznia 1999 r. utraciła moc obowiązującą ustawa o z.e.p., a wraz nią
art. 63 tego aktu, jednak w myśl art. 180 ust. 1 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach
z FUS, osoby, którym w dniu wejścia w życie tej ustawy przysługiwały emerytury,
renty z tytułu niezdolności do pracy i renty rodzinne na podstawie przepisów,
9
o których mowa w art. 195, zachowują prawo do tych świadczeń w wysokości
ustalonej przed dniem wejścia w życie ustawy, z zastrzeżeniem ust. 2-5 i z
uwzględnieniem ust. 6-9. Przepis ten potwierdził regułę zachowania prawa do
świadczeń przyznanych na podstawie poprzednio obowiązujących przepisów
prawa, co jest zgodne z zasadą ochrony praw słusznie nabytych. Z tej - zawartej w
przepisach przejściowych - regulacji wynika wprost, że ubezpieczony, który nabył
prawo do uczniowskiej renty z tytułu niezdolności do pracy na podstawie art. 63 ust.
1 ustawy o z.e.p., zachował to prawo, skoro przepis art. 180 ustawy o emeryturach i
rentach odnosi się do każdego rodzaju rent z tytułu niezdolności do pracy
przyznanych na podstawie przepisów, o których mowa w art. 195, w tym prawa do
rent pobieranych na podstawie przepisów ustawy o z.e.p. Oznacza to, że obecnie
obowiązujące przepisy nie derogowały uprawnień do uczniowskich rent z tytułu
całkowitej niezdolności do pracy nabytych na podstawie poprzednio
obowiązującego art. 63 ust. 1 ustawy o z.e.p. W aktualnym stanie prawnym tego
rodzaju prawo ubezpieczonego mogłoby zatem ustać na zasadach ogólnych
określonych w art. 101 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, tj. gdyby ustał
którykolwiek z warunków wcześniej wymaganych do uzyskania tego świadczenia,
a zatem w szczególności, gdyby stan zdrowia ubezpieczonej uległ poprawie w
stopniu, który obecnie nie czyni jej całkowicie niezdolną do pracy. W konsekwencji
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 30 sierpnia 2001 r., II UKN 517/00, (OSNP 2003 nr
10, poz. 259) stwierdził, że osoba, która nabyła prawo do uczniowskiej renty z tytułu
całkowitej niezdolności do pracy na podstawie art. 63 ust. 1 ustawy o z.e.p.,
zachowuje prawo do tego świadczenia z mocy art. 180 ust. 1 pkt 1 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS, jeżeli w dalszym ciągu jest całkowicie i nieprzerwanie
niezdolna do pracy, choćby ta niezdolność do pracy miała charakter okresowy.
Pogląd ten powtórzono w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 2003 r., II UK
170/03 (Legalis).
W uchwale z dnia 5 lipca 2001 r., III ZP 10/01 (OSNAPiUS 2001 nr 23,
poz. 694) Sąd Najwyższy wyjaśnił zaś, że nowe uregulowania nie pozwalają
obecnie przyznać prawa do takiego świadczenia osobie, która stała się całkowicie
niezdolna do pracy po dniu 1 stycznia 1999 r., a więc po wejściu w życie ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r., nie mogą wszak pozbawiać prawa do świadczenia
10
uprzednio zgodnie z prawem przyznanego. Zasada ochrony praw słusznie
nabytych nie może jednak oznaczać zachowania prawa do świadczenia w
sytuacjach które i w poprzednim stanie prawnym powodowały jego ustanie. Jeżeli
więc stan zdrowia osoby uprawnionej do świadczenia uległ poprawie i nie jest ona
obecnie całkowicie niezdolna do pracy, a ustalenie powyższego nastąpiło po
przeprowadzeniu badań kontrolnych dopuszczalnych w świetle prawa, brak
podstaw do utrzymywania świadczenia
Nie ma natomiast racji skarżąca upatrując możliwość rozstrzygnięcia sporu o
jej dalsze prawo do przedmiotowej w oparciu o unormowanie zawarte w art. 61
ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Zgodnie z tym przepisem, prawo do renty,
które ustało z powodu ustąpienia niezdolności do pracy, podlega przywróceniu,
jeżeli w ciągu 8 miesięcy od ustania prawa do renty ubezpieczonym ponownie stał
się niezdolny do pracy. Można przyjąć, że przywrócenie prawa do renty
charakteryzuje się pełnym automatyzmem, polegającym na tym, iż jedyną
przesłanką podlegającą ocenie w razie ubiegania się o to świadczenia na
podstawie powołanego przepisu, jest kwestia niezdolności do pracy wnioskodawcy
(jej powstania w stosownym przedziale czasu). Z literalnego brzmienia art. 61
ustawy o emeryturach i rentach z FUS nie wynikają jakiekolwiek ograniczenia co do
rodzaju renty zależnej od niezdolności do pracy, do której prawo podlega
przywróceniu w trybie tego przepisu. Funkcja, jaką przepis ten pełni w wśród
uregulowań dotyczących nabywania uprawnień do świadczeń rentowych,
wynikająca z jego usytuowania w systemie ubezpieczenia rentowego, została
wyjaśniona w uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 16 kwietnia 2009 r.,
II UZP 1/09 (OSNP 2009 nr 19-20, poz. 263). Stwierdzono w nim, że chociaż
przepis odwołuje się do niezdolności do pracy, to w istocie dotyczy pozostałych
warunków prawa do renty określonych w art. 57 ust. 1 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS, a jego celem jest zapobieganie ustalaniu na nowo stażu
ubezpieczeniowego i jego częstości (art. 57 ust. 1 pkt 2 w związku z art. 58 ust. 1 i
2 ustawy). W rezultacie art. 61 ustawy o emeryturach i rentach z FUS ma
zapobiegać ustalaniu na nowo prawa do renty określonej w art. 57 ust. 1ustawy,
gdyż niejednokrotnie spełnienie warunków określonych w pkt 2 i 3 tego artykułu
byłoby bardzo utrudnione, a czasem wręcz niemożliwe w sytuacji pozostawania
11
przez ubezpieczonego poza stosunkiem ubezpieczeń społecznych po ustaniu
prawa do świadczenia rentowego. W konsekwencji art. 61 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS nie ma zastosowania do rent unormowanych w art. 57 ust. 2 tej
ustawy, gdyż nabycie prawa do renty na podstawie tego przepisie nie wymaga
spełnienia przez określone w nim osoby warunku częstości stażu
ubezpieczeniowego ani warunku czasu powstania niezdolności do pracy. W razie
utraty - z uwagi na ustanie całkowitej niezdolności do pracy - prawa nabytego z
mocy art. 57 ust. 2 ustawy, prawo do tego świadczenia powstaje z dniem
ponownego ziszczenia się warunku całkowitej niezdolności do pracy. Podobnie
rzecz się ma z rentą z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem przy
pracy lub chorobą zawodową, do której prawo - w świetle art. 17 ustawy z dnia 30
października 2002 r. i ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i
chorób zawodowych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 167, poz. 1322 ze zm.) -
jest niezależne od stażu ubezpieczeniowego i daty wystąpienia niezdolności do
pracy. Również w tym przypadku w razie ustania owego prawa z powodu
ustąpienia niezdolności do pracy, prawo to podlega przywróceniu, jeśli
ubezpieczony ponownie stał się niezdolny do pracy w następstwie wypadku przy
pracy lub choroby zawodowej, niezależnie od czasu, jaki upłynął od ustania
pierwotnego prawa do świadczenia.
Odnosząc powyższe rozważania do realiów niniejszej sprawy wypada
stwierdzić, że art. 61 ustawy o emeryturach i rentach z FUS nie ma zastosowania
do rent uczniowskich/studenckich z tytułu niezdolności do pracy. Prawo do tego
świadczenia nie tylko nie było nabywane na warunkach określonych w art. 57 ust. 1
pkt 2 i 3 tej ustawy, ale jego podstawę stanowił przepis art. 63 nieobowiązującej już
ustawy o z.e.p. Wprawdzie art. 180 ust. 1 pkt ustawy o emeryturach i rentach z
FUS gwarantował osobom, które nabyły uprawnienia rentowe na podstawie ustawy
o z.e.p., zachowanie tych praw pod rządami ustawy o emeryturach i rentach z FUS,
ale tylko tak długo, jak długo spełniały one warunki do dalszego pobierania
świadczenia. Jeśli zatem prawo do renty uczniowskiej ustało z powodu ustąpienia
całkowitej niezdolności do pracy świadczeniobiorcy, nie może ono zostać
przywrócone w razie ponownego stwierdzenia owej niezdolności, gdyż – jak
wskazano wyżej – spełnienie po dniu 1 stycznia 1999 r. przesłanek określonych w
12
art. 63 ustawy o z.e.p. nie implikuje powstania prawa do tegoż świadczenia, skoro
prawa takiego nie przewidują przepisy obecnie obowiązującej ustawy o
emeryturach i rentach z FUS. Funkcję zbliżoną do dawnej renty uczniowskiej z
tytułu całkowitej niezdolności do pracy spełnia obecnie renta socjalna.
Decydujące znaczenie dla prawidłowego zastosowania przez Sądy
orzekające w niniejszej sprawie prawa materialnego miało zatem dokonanie
niezbędnych ustaleń faktycznych, a ściślej wyjaśnienie, czy po zakończeniu okresu,
na jaki uprzednio przyznano A. S. prawo do renty uczniowskiej, odwołująca się była
nadal osobą całkowicie niezdolną. Ustalenie tej okoliczności wymagało zaś
wiadomości specjalnych w rozumieniu art. 278 § 1 k.p.c. W judykaturze akcentuje
się konieczność zasięgania w sporach o rentę z tytułu niezdolności do pracy opinii
biegłych lekarzy właściwych specjalności do oceny stanu zdrowia ubezpieczonych
z punktu widzenia możliwości wykonywania zatrudnienia (wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 11 kwietnia 2007 r., I UK 304/06, LEX nr 898844; z dnia 8 maja
2008 r., I UK 356/07, OSNP 2009 nr 17-18, poz. 234; z dnia 5 czerwca 2008 r., III
UK 9/08, LEX nr 494139; z dnia 3 września 2009 r., III UK 30/09, LEX nr 537018; z
dnia 15 września 2009 r., II UK 1/09, LEX nr 574538; z dnia 13 października 2009
r., II UK 106/09, LEX nr 558589; z dnia 12 stycznia 2010 r., I UK 204/09, LEX nr
577813). Wynikające z powołanego przepisu ograniczenie samodzielności sądu w
zakresie dokonywania ustaleń wymagających wiadomości specjalnych obejmuje w
sprawie o uczniowską rentę z tytułu niezdolności do pracy ocenę etiologii, momentu
powstania, aktualnego stopnia nasilenia diagnozowanych u wnioskodawcy
schorzeń, ich wzajemnych powiązań i wpływu na możliwość świadczenia pracy
zarobkowej. Zasadniczo celowe jest zasięganie kompleksowej opinii lekarskiej w tej
materii, skoro zdrowie człowieka, determinujące możliwość wykonywania pracy,
stanowi pewną integralną całość. Do kompleksowej analizy stanu zdrowia
ubezpieczonego niezbędne jest zasięgnięcie opinii biegłych właściwych
specjalności. Sporządzając opinię na temat stanu zdrowia osoby ubiegającej się o
prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy, biegli powinni przy tym dysponować
pełnym materiałem w postaci wyników badań i dowodów leczenia pacjenta.
Tymczasem w rozpoznawanej sprawie zasięgnięto wprawdzie opinii biegłego
neurologa oraz dwóch neurochirurgów, jednakże opinie te zostały sporządzone
13
oddzielnie, a Sąd drugiej instancji ostatecznie oparł swoje ustalenia na opinii
neurochirurgicznej sporządzonej w postępowaniu apelacyjnym, nie zauważając i
nie wyjaśniając jej sprzeczności z opinią biegłego neurochirurga wykonaną na
zlecenie Sądu Okręgowego. Autor tej ostatnie opinii stwierdził bowiem brak
całkowitej niezdolności do pracy odwołującej się po upływie okresu, na jaki
przyznano jej prawo do renty, tj. po 30 kwietnia 2011 r., i ponowne powstanie owej
niezdolności w dniu wykonania badania rezonansem magnetycznym w listopadzie
2012 r. Natomiast biegły neurochirurg wypowiadający się w toku postępowania
drugoinstancyjnego utratę przez ubezpieczoną całkowitej niezdolności do pracy
oznaczył dość ogólnikowo jako przypadającą na co najmniej 2012 r. i jednocześnie
wykluczył ponowne jej powstanie do czasu sporządzenia opinii. Słuszny jest zatem
zarzut skargi kasacyjnej naruszenia przez Sąd drugiej instancji art. 286 k.p.c. w
związku z art. 382 k.p.c. Nie rozważono bowiem całego zgromadzonego w toku
procesu materiału dowodowego i nie zażądano od biegłego złożenia w trybie art.
286 k.p.c. ustnego wyjaśnienia opinii lub sporządzenia dodatkowej opinii na piśmie
celem wyjaśnienia zasygnalizowanych sprzeczności i odniesienia się do zastrzeżeń
strony. Jak zauważył Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 12 stycznia
2011 r., II UK 205/10 (LEX nr 785670), jeżeli wymaga się od ubezpieczonego
wykazania niezdolności do pracy jako przesłanki faktycznej i prawnej renty, to bez
rozważenia jego zarzutów do opinii medycznej nie można uznać, że doszło do
dostatecznego wyjaśnienia sprawy. Nie chodzi bowiem tylko o sytuację, w której
opinia nie jest korzystna dla strony, ale o sytuację procesową, w której strona
postawiła zarzuty do opinii biegłego, a te nie zostały rozważone.
Sąd Apelacyjny nie rozważył też wszystkich wniosków dowodowych
zgłoszonych przez odwołującą się w postępowaniu drugoinstancyjnym, a w każdym
razie nie dał temu wyrazu w pisemnych motywach zaskarżonego wyroku. Sąd nie
może zaś - bez naruszenia art. 217 § 1 w związku z art. 227 k.p.c. - pominąć
środków dowodowych na wykazywane przez stronę okoliczności w przypadku,
gdy nie zostały wyjaśnione sporne fakty mające znaczenie dla rozstrzygnięcia
sprawy (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 stycznia 2011 r., I PK 135/10, LEX nr
794776). W przedmiotowym przypadku inicjatywa dowodowa odwołującej się
dotyczyła kwestii mającej decydujące znaczenie dla rozstrzygnięcia o prawie
14
wnioskodawczyni do renty uczniowskiej, tj. dalszego trwania całkowitej niezdolności
do pracy zapoczątkowanej w trakcie pobierania nauki w szkole.
Nade wszystko jednak można mieć zastrzeżenia do sposobu zasięgania
przez Sądy orzekające w sprawie opinii biegłych lekarzy na temat stopnia
niezdolności do pracy ubezpieczonej. Ocenie poddano bowiem tylko stan
neurologiczni i neurochirurgiczny odwołującej się, a biegli lekarze tych specjalności
wypowiadali się w tej kwestii oddzielnie. Jak zaś wskazano wyżej, celowe był w tej
sytuacji zasięgnięcie opinii łącznej, i to nie tylko specjalistów w tychże dziadzin
medycyny. Warto zauważyć, że skarżąca w przeszłości poddana była kilku
zabiegom neurochirurgicznym z powodu guzów i tętniaków mózgu oraz guza
okołotchawiczego. Biegli lekarze wskazują na nowotworowe i rozwojowe podłoże
tych schorzeń. Celowe było zatem poszerzenia grona autorów opinii o specjalistów
z zakresu onkologii i ewentualnie innych dziedzin medycyny dla wyjaśnienia
etiologii i charakteru schorzeń, na które cierpi ubezpieczona, dotychczasowego
przebiegu procesu chorobowego oraz rokowań na przyszłość. Dopiero wówczas
można będzie stwierdzić, czy diagnozowane u odwołującej się schorzenia są
wyleczalne lub czy można przy prawidłowym leczeniu uzyskać istotną i długotrwałą
poprawę stanu zdrowia, umożliwiającą skarżącej wejście na rynek pracy, czy też
mamy jedynie do czynienia z chwilową poprawą stanu neurologicznego i
neurochirurgicznego po kolejnym zabiegu operacyjnym, podczas gdy proces
chorobowy trwa nadal i manifestuje się nowymi zmianami nowotworowymi lub
naczyniowymi, wymagającymi intensyfikacji leczenia (na co zdają się wskazywać
przedkładane przez ubezpieczoną wyniki badań i dowody leczenia z okresu po
wstrzymaniu wypłaty renty), a w konsekwencji – czy po dacie 30 kwietnia 2011 r.
odwołująca się była nadal całkowicie niezdolna do pracy, czy też rzeczywiście
odzyskała częściową zdolność do pracy.
Mając powyższe na uwadze, Sąd Najwyższy z mocy art. 39815
§ 1 k.p.c.
oraz art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c. orzekł jak w sentencji.
kc
15