Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 473/13
POSTANOWIENIE
Dnia 9 października 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Bogumiła Ustjanicz
Protokolant Hanna Kamińska
w sprawie z wniosku Skarbu Państwa - Nadleśnictwa P.
przy uczestnictwie I. S.
o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 9 października 2015 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w S.
z dnia 1 marca 2013 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w S. do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wnioskodawca Skarb Państwa - Nadleśnictwo P. w sprawie w udziałem I. S.
wniósł, po modyfikacji treści żądania zawartego we wniosku, o stwierdzenie
nabycia przez zasiedzenie własności nieruchomości w postaci lasu, położonej w W.,
na którą składały się działki gruntu: 3043/1, 3043/2, 3044/3, 3044/4, 3045 –
wpisane do KW nr […].
Postanowieniem z dnia 29 maja 2012 r. Sąd Rejonowy w C. uwzględnił
wniosek, ustalając, że wnioskodawca nabył przez zasiedzenie własność wyżej
opisanej nieruchomości z dniem 8 października 2007 r.
Ustalił, że w dniu 15 grudnia 1953 r. został sporządzony protokół przejęcia
na własność Skarbu Państwa gruntów o łącznej powierzchni 32,95 ha, w którym
zapisano, że przejmowany jest obiekt leśny, położony w L., Od tej chwili, na terenie
tej nieruchomości, wnioskodawca realizował normalną gospodarkę leśną,
polegającą przede wszystkim na pielęgnowaniu lasu poprzez jego zalesianie oraz
wyrąb starego drzewostanu. Gospodarka ta od dnia 1 stycznia 1954 r. znajdowała
odzwierciedlenie w uchwalanych na kolejne pięcioletnie okresy planach urządzenia
gospodarstwa leśnego, które kontrolowane były przez jednostki nadrzędne
względem Nadleśnictwa P. W okresie od dnia 12 marca 1958 r. do dnia 1 stycznia
1992 r. obowiązywała ustawa z dnia 12 marca 1958 r. o sprzedaży nieruchomości
Państwowego Funduszu Ziemi oraz o uporządkowaniu niektórych spraw
związanych z przeprowadzeniem reformy rolnej i osadnictwa rolnego (jedn. tekst:
Dz.U. z 1989 r. Nr 58, poz. 348 ze zm. – dalej: „ustawa z 1958 r.”) i tym czasie nie
można było skutecznie domagać się zwrotu od Skarbu Państwa przejętej
nieruchomości, o których mowa w art. 9 ust. 1 (art. 16 ust. 1 po zmianie numeracji)
tej ustawy. Z tej przyczyny istniejący w tym czasie stan zakwalifikował
jako zawieszenie wymiaru sprawiedliwości uzasadniający zastosowanie art. 121
pkt 4 w zw. z art. 175 k.c.
W dniu 30 października 2007 r. I. S. wniósł przeciwko Skarbowi Państwa -
Nadleśnictwu P. pozew o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym
3
stanem prawnym. Sprawa ta dotyczyła gruntów opisanych jako działki nr: 3043/1,
3043/2, 3044/3, 3044/4, 3045; położonych w W. Powództwo zostało uwzględnione.
Wnioskodawca posiadał działki objęte wnioskiem jako posiadacz samoistny.
Nie dyskwalifikuje, jako posiadania samoistnego Skarbu Państwa fakt, iż władanie
nieruchomością uzyskano w wyniku błędów popełnionych przy wykonywaniu aktów
normatywnych, czy też uzyskano bez jakiejkolwiek podstawy prawnej.
Bieg zasiedzenia nieruchomości rozpoczął się w dniu 15 grudnia 1953 r.,
tj. od momentu, gdy protokołem zdawczo-odbiorczym przejęto na rzecz Skarbu
Państwa lasy objęte wnioskiem o zasiedzenie. Ponadto, w ocenie Sądu,
wnioskodawca objął lasy w posiadanie samoistne będąc w dobrej wierze, o której
istnieniu w chwili objęcia nieruchomości w faktyczne władanie przemawiają
wszystkie okoliczności towarzyszące przejęciu lasów. Skoro zostały one przejęte
w realizacji obowiązujących przepisów, nie można przyjąć, aby osoby działające
wówczas w imieniu wnioskodawcy mogły zakładać, że nie przysługuje mu prawo
własności. Osoby te działały bowiem w zaufaniu do obowiązującej w ówczesnym
stanie prawnym litery prawa. Dopiero współcześnie wiadomo, do jakich nadużyć
dochodziło w okresie powojennym, lecz w chwili objęcia lasów w posiadanie
przez wnioskodawcę takiej świadomości nie było. Dodatkowym argumentem
przemawiającym za przyjęciem, iż wnioskodawca był w dobrej wierze było to,
że lasy te nie miały wówczas urządzonej księgi wieczystej, w której jako właściciel
ujawniony byłby ojciec obecnego uczestnika. Wobec powyższego, domniemanie,
o jakim mowa w art. 7 k.c., nie zostało przez uczestnika obalone.
Bieg zasiedzenia rozpoczął się przed dniem wejścia w życie kodeksu
cywilnego, kiedy obowiązywał art. 50 dekretu z dnia 11 października 1946 r. -
Prawo rzeczowe, przewidujący dla zasiedzenia własności nieruchomości przez
posiadacza w dobrej wierze okres 20 lat. Do biegu zasiedzenia stosuje
się odpowiednio przepisy o przedawnieniu roszczeń (art. 175 k.c.), w tym
przewidujące instytucję zawieszenia biegu przedawnienia. Powołując się na
uchwałę Pełnego Składu Izby Cywilnej Sadu Najwyższego z dnia 26 października
2007 r., Sąd Rejonowy wskazał, iż władanie cudzą nieruchomością przez Skarb
Państwa uzyskane w ramach sprawowania władztwa publicznego może być
4
posiadaniem samoistnym prowadzącym do zasiedzenia. Zasiedzenie jednak nie
biegło, jeżeli właściciel nie mógł skutecznie dochodzić wydania nieruchomości
(art. 121 pkt. 4 w zw. z art. 175 k.c.).
W ocenie Sądu, bieg terminu potrzebnego do zasiedzenia uległ zawieszeniu
przez okres obowiązywania ustawy z 1958 r. Przepisy art. 9 ust. 3 i 4 (art. 16 ust. 3
i 4 po zmianie numeracji) stanowiły przeszkodę w skutecznym dochodzeniu przez
podmioty prawa (ich poprzedników prawnych) wydania będącej w posiadaniu
Skarbu Państwa nieruchomości objętej wnioskiem, która to przeszkoda uzasadnia
zastosowanie art. 121 pkt 4 k.c. Skoro ustawa z 1958 r. obowiązywała w okresie od
dnia 12 marca 1958 r. do dnia 1 stycznia 1992 r., to przez ten okres zasiedzenie na
rzecz Skarbu Państwa lasów objętych wnioskiem nie biegło, gdyż bieg ten uległ
zawieszeniu. Po dacie 1 stycznia 1992 r. zasiedzenie na rzecz wnioskodawcy
rozpoczęło swój bieg na nowo. Okres zawieszenia nie jest równoznaczny
z przerwaniem biegu zasiedzenia. Stąd też, w ocenie tego Sądu, wnioskodawca od
chwili objęcia nieruchomości w posiadanie, które nastąpiło w dniu 15 grudnia
1953 r., do chwili wejścia w życie przepisów ustawy z 1958 r., legitymował się
okresem samoistnego posiadania wynoszącym łącznie 4 lata, 2 miesiące i 26 dni.
Dodał, że w chwili, gdy przestały obowiązywać przepisy tej ustawy, obowiązywał
już (od 1 października 1990 r.), a wynikający z art. 172 k. c., termin do zasiedzenia
w przypadku dobrej wiary wynoszący 20 lat.
Przerwanie biegu zasiedzenia nastąpiło z dniem wytoczenia powództwa
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, tj. w dniu
30 października 2007 r. Do tego dnia wnioskodawca, licząc od dnia 2 stycznia
1992 r., legitymował się okresem samoistnego posiadania wynoszącym 15 lat,
9 miesięcy i 27 dni. Wnioskodawca posiadał samoistnie sporną nieruchomość
łącznie przez okres 20 lat i 23 dni. Okres 20 lat samoistnego posiadania
nieruchomości upłynął, stosownie do art. 112 k.c., z końcem dnia 7 października
2007 r.
Na skutek apelacji wniesionej przez uczestnika postępowania, Sąd
Okręgowy w S., postanowieniem z dnia 1 marca 2013 r., zmienił zaskarżone
postanowienie Sądu Rejonowego w ten sposób, że oddalił wniosek.
5
Sąd drugiej instancji podzielił stanowisko Sądu pierwszej instancji, że pod
rządami ustawy z 1958 r. właściciele nieruchomości byli pozbawieni prawnej
i skutecznej możliwości dochodzenia zwrotu swych nieruchomości, a stan ten trwał
aż do czasu uchylenia z dniem 1 stycznia 1992 r. tej ustawy przez art. 58 ustawy
z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu
Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. z 1991 r. Nr 107, poz. 464 ze zm.).
Wskazał, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego, dotyczącym wykładni art. 9 ust. 4
(16 ust. 4) ustawy z 1958 r. przyjęto, że nawet wówczas, gdy decyzja przewidziana
w art. 9 ust. 3 (16 ust. 3) tej ustawy nie została jeszcze wydana, a uprawniony
wystąpił na drogę sądową w celu dochodzenia swoich praw, sąd był zobowiązany
do zasięgnięcia informacji we właściwym organie administracyjnym, czy
postępowanie zmierzające do wydania decyzji administracyjnej o przejęciu
własności nieruchomości już się toczy lub będzie wszczęte i zawiesić
postępowanie na podstawie art. 191 pkt 3 k.p.c. do czasu wyjaśnienia tej kwestii.
W tej sytuacji, wystąpienie właściciela nieruchomości z roszczeniem
windykacyjnym doprowadziłoby do wydania na podstawie art. 9 ust. 3 ustawy
decyzji o przejęciu nieruchomości stanowiącej przesłankę umorzenia postępowania
w trybie art. 9 ust. 4 ustawy. Niemożność skutecznego dochodzenia zwrotu rzeczy,
spowodowana uwarunkowaniami politycznymi jest równoznaczna z siłą wyższą,
nazywaną potocznie w orzecznictwie Sądu Najwyższego „stanem zawieszenia
wymiaru sprawiedliwości”. Stąd też takie działania Skarbu Państwa nie mogły być
sankcjonowane przez uwzględnienie czasu, w którym naruszenia te trwały, jako
okresu prowadzącego do zasiedzenia. Wobec powyższego, przywołane przepisy
ustawy z 1958 r. stanowiły przeszkodę w skutecznym dochodzeniu przez
uczestnika postępowania, jak i jego poprzednika prawnego, wydania, będącej
w posiadaniu Skarbu Państwa, nieruchomości objętej wnioskiem, która to
przeszkoda uzasadniała zastosowanie art. 121 pkt 4 w zw. z art. 175 k.c. Dopiero
z dniem 2 stycznia 1992 r. zawieszony bieg zasiedzenia spornej nieruchomości
rozpoczął się na nowo na rzecz Skarbu Państwa.
Sąd Okręgowy przyjął, że objęcie nieruchomości w posiadanie przez Skarb
Państwa nastąpiło w dniu 15 grudnia 1953 r., kiedy to został sporządzony protokół
przejęcia na własność Skarbu Państwa gruntów. Nie daje to podstaw do przyjęcia,
6
że okres liczony od dnia 15 grudnia 1953 r. do chwili wejścia w życie przepisów
ustawy z 1958 r. - w sumie 4 lata, 2 miesiące i 26 dni - należy doliczyć do okresu
posiadania Skarbu Państwa, liczonego od dnia 2 stycznia 1992 r.
Sąd Okręgowy nie podzielił oceny Sądu Rejonowego, że posiadanie Skarbu
Państwa miało charakter posiadania w dobrej wierze. Wnioskodawca nie legitymuje
się decyzją administracyjną bądź umową z poprzednikiem prawnym uczestnika
postępowania, z których wynikałoby dla niego prawo do korzystania
z przedmiotowej nieruchomości. Sam wnioskodawca wskazał w złożonym przez
siebie wniosku o zasiedzenie, że nieruchomości w nim wskazane objął w samoistne
posiadanie z ostatnim dniem 1946 r. albowiem w momencie objęcia we władanie
był przekonany, iż realizuje obowiązujące wówczas przepisy dekretu Polskiego
Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych
lasów na własność Skarbu Państwa (Dz.U. z 1944 r. Nr 15, poz. 82 – dalej: „dekret
PKWN”). Przepisy dekretu odnosiły się do kwestii wielkości gruntów, powyżej której
możliwym było ich przejęcie na własność Skarbu Państwa, nadto określały
przypadki wyłączenia gruntów - lasów i gruntów podzielonych prawnie lub
faktycznie przed dniem 1 września 1939 r. na parcele nie większe niż 25 ha - spod
działania tego dekretu (art. 1 ust. 3 lit. b). Tymczasem, w sprawie I C …/07
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, uczestnik
niniejszego postępowania dowiódł, że w dacie wejścia w życie dekretu PKWN
ogólna wielkość działek porośniętych lasami nie przekraczała 25 ha, nadto,
że stanowiły one parcele podzielone prawnie lub faktycznie przed dniem 1-go
września 1939 r., uwidocznione w katastrze nieruchomości sporządzonym jeszcze
przez zaborcę pruskiego i wreszcie, że stanowiły własność osób fizycznych – I. S.
(poprzednika prawnego uczestnika). Nie występowały więc przesłanki do przejęcia
z mocy prawa przedmiotowego lasu i oceny tej nie zmienia sporządzony w dniu 15
grudnia 1953 r. protokół przejęcia na własność Skarbu Państwa gruntów
położonych w L. Okoliczność ta przemawia za przyjęciem objęcia tej nieruchomości
przez Skarb Państwa w złej wierze. Wnioskodawca, przejmując nieruchomość,
zdawał sobie sprawę z istniejącego stanu rzeczy lub co najmniej powinien był
dochować należytej staranności w zbadaniu wszelkich przesłanek pozytywnych i
negatywnych, określonych szczegółowo w art. 1 ust. 1-3 dekretu PKWN, a
7
decydujących o możliwości przejęcia z mocy prawa własności na rzecz Skarbu
Państwa lasów i gruntów leśnych.
Uwzględniając, że wnioskodawca był samoistnym posiadaczem
nieruchomości w złej wierze nie upłynął 30-letni okres posiadania przez niego
nieruchomości wymagany do nabycia jej własności przez zasiedzenie.
Licząc bowiem bieg terminu zasiedzenia od dnia 2 stycznia 1992 r., to do nabycia
nieruchomości przez zasiedzenie najwcześniej mogło dojść z dniem 2 stycznia
2012 r. Wobec jednak przerwania biegu zasiedzenia z dniem wytoczenia przez
uczestnika powództwa o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym
stanem prawnym, tj. z dniem 30 października 2007 r., wnioskodawca nie
legitymował się przewidzianym ustawą terminem posiadania niezbędnym do
nabycia własności nieruchomości objętych wnioskiem przez zasiedzenie. Z tych
względów Sąd drugiej instancji, uwzględniając apelację, zmienił zaskarżone
postanowienie w ten sposób, że wniosek o zasiedzenie oddalił.
Postanowienie Sądu Okręgowego zostało zaskarżone w całości skargą
kasacyjną przez wnioskodawcę. W ramach podstawy kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt
1 k.p.c. zarzucił naruszenie:
- art. 121 pkt 4 k.c. w związku z art. 175 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie
polegające na uznaniu, że w niniejszej sprawie w okresie od dnia 5 kwietnia 1958 r.
do dnia 1 stycznia 1992 r. istniał stan siły wyższej (tzw. „zawieszenia wymiaru
sprawiedliwości”) w rozumieniu art. 121 pkt 4 k.c. ze względu na obowiązywanie
art. 9 ust. 3 i 4 ustawy z 1958 r., podczas gdy uczestnik w żaden sposób nie
wykazał, że zaniechanie dochodzenia roszczenia przez niego lub jego poprzednika
prawnego wynikało ze świadomości obowiązywania art. 9 ust. 3 i 4 wyżej
wymienionej ustawy;
- art. 121 pkt 4 k.c. i art. 124 § 1 k.c. w związku z art. 175 k.c. przez błędną
wykładnię poprzez przyjęcie, że czas posiadania samoistnego nieruchomości przez
wnioskodawcę przed wejściem w życie ustawy z 1958 r., tj. przed dniem 5 kwietnia
1958 r. nie jest doliczany do okresu zasiedzenia, podczas gdy z ustalonego stanu
faktycznego nie wynika, aby ówczesny właściciel przed wejściem w życie wyżej
8
wymienionej ustawy był pozbawiony możliwości skutecznego dochodzenia
roszczenia;
- art. 172 § 1 i 2 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie przez uznanie,
że Skarb Państwa uzyskał posiadanie nieruchomości objętej wnioskiem w złej
wierze w sytuacji, w której w chwili objęcia nieruchomości w posiadanie
funkcjonowała utrwalona i powszechnie obowiązująca interpretacja art. 1 ust. 1 i 3
dekretu PKWN, wedle której podział nieruchomości dokonany zgodnie
z niemieckim prawem podatkowym i uwidoczniony w niemieckich księgach
katastralnych (w artykułach matrykuł) prowadzonych dla celów podatkowych nie
stanowi „podziału prawnego lub faktycznego na parcele” w rozumieniu przepisu art.
1 ust. 3 lit. b wyżej wymienionego dekretu;
- art. 172 § 1 i 2 k.c. w związku z art. 121 pkt 4 k.c., w związku z art. 175 k.c.
przez niewłaściwe zastosowanie oraz uznanie, że Skarb Państwa nie nabył
własności nieruchomości przez zasiedzenie, podczas gdy uczestnik posiadał
przedmiotową nieruchomość jako posiadacz samoistny przez odpowiednio długi
czas, co powinno skutkować stwierdzeniem, że doszło do zasiedzenia
nieruchomości przez uczestnika.
Wnioskodawca wniósł o uchylenie i zmianę w całości zaskarżonego
postanowienia poprzez oddalenie apelacji, ewentualnie o uchylenie w całości
zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
Sądowi drugiej instancji.
Podczas rozpoznawania skargi kasacyjnej Sąd Najwyższy, postanowieniem
z dnia 21 marca 2014 r., przedstawił do rozstrzygnięcia składowi powiększonemu
tego Sądu zagadnienie prawne, które zostało rozstrzygnięte uchwałą składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 15 kwietnia 2015 r., III CZP 82/14,
według której obowiązywanie art. 9 ust. 3 i 4 ustawy z dnia 12 marca 1958 r.
o sprzedaży państwowych nieruchomości rolnych oraz uporządkowaniu niektórych
spraw związanych z przeprowadzeniem reformy rolnej i osadnictwa rolnego (Dz.U.
Nr 17, poz. 71 ze zm.; art. 16 ust. 3 i 4 w tekście jednolitym: Dz.U. z 1989 r. Nr 58,
poz. 348 ze zm.) nie stanowiło przyczyny zawieszenia biegu zasiedzenia przez
Skarb Państwa nieruchomości objętych art. 9 ust. 1 (art. 16 ust. 1) tej ustawy.
9
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Według utrwalonego stanowiska Sądu Najwyższego, wyrażonego przede
wszystkim w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia
26 października 2007 r., III CZP 30/07 (OSNC 2008, nr 5, poz. 43), przeszkody
natury politycznej mogą być okolicznością, która może być zrównana w skutkach
z siłą wyższą, o której mowa w art. 121 pkt 4 k.c., który poprzez art. 175 k.c. ma
zastosowanie do biegu zasiedzenia. Chodzi bowiem o niezależny od właściciela,
wywołany uwarunkowaniami politycznymi, obiektywny, o powszechnym zasięgu
oddziaływania stan niemożności skutecznego dochodzenia na drodze prawnej
wydania nieruchomości. Sąd Okręgowy, analogicznie jak wcześniej Sąd pierwszej
instancji, przyjął, że sam fakt obowiązywania regulacji prawnych przewidzianych
w ustawie z 1958 r. był przesądzający o tym, że bieg terminu zasiedzenia został
zawieszony w okresie obowiązywania tej ustawy, gdyż był tożsamy sytuacją
określoną w art. 121 pkt 4 w zw. z art. 175 k.c., tj. gdy z powodu siły wyższej
uprawniony nie mógł dochodzić roszczeń przed sądem lub innym organem
powołanym do rozpoznawania spraw danego rodzaju - przez czas trwania
przeszkody. Zgodnie z art. 390 § 2 k.p.c., uchwała Sądu Najwyższego
rozstrzygająca zagadnienie prawne wiąże w danej sprawie. Uwzględniając treść
wiążącej skład orzekający uchwały z dnia 15 kwietnia 2015 r., III CZP 82/14
i odwołując się do jej motywów, za uzasadniony należy uznać zarzut naruszenia
art. 121 pkt 4 k.c. w zw. z art. 175 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie polegające
na uznaniu, że w okresie od dnia 5 kwietnia 1958 r. do dnia 1 stycznia 1992 r.
istniał stan siły wyższej („zawieszenia wymiaru sprawiedliwości”) w rozumieniu art.
121 pkt 4 w zw. z art. 175 k.c. ze względu na obowiązywanie art. 9 ust. 3 i 4 ustawy
z 1958 r. Wymieniona wyżej uchwała opiera się na stanowisku, że koncepcja
odwołująca się do pojęcia siły wyższej jako powodującej zawieszenie biegu
zasiedzenia nie może prowadzić do podważenia obowiązywania prawa, gdyż
prowadziłoby to w istocie do zanegowania jego obowiązywania. Tymczasem do
eliminacji z porządku prawnego przepisu ustawy negatywnie ocenianego z punktu
widzenia norm Konstytucji może dojść tylko w drodze orzeczenia Trybunału
Konstytucyjnego i tylko przy spełnieniu określonych wymagań. Nie jest więc to
sytuacja tożsama z innymi sytuacjami - na przykład, gdy z powodu braku sądowej
10
kontroli prawidłowości decyzji administracyjnych, na podstawie których dochodziło
do utraty władania nieruchomościami - w których w orzecznictwie Sądu
Najwyższego uznawano, że bieg terminu zasiedzenia ulegał zawieszeniu na
podstawie art. 121 pkt 4 w zw. z art. 175 k.c., a wcześniej, przed wejściem w życie
kodeksu cywilnego, na podstawie art. 53 dekretu z dnia 11 października 1946 r. –
Prawo rzeczowe (Dz.U. Nr 57, poz. 319 ze zm.) w zw. 277 pkt 4 kodeksu
zobowiązań oraz na podstawie art. 109 pkt 4 ustawy z dnia 18 lipca 1950 r. –
Przepisy ogólne prawa cywilnego (Dz.U. Nr 34, poz. 311) w zw. z art. XLI § 1
ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Przepisy wprowadzające kodeks cywilny (Dz.U.
Nr 16, poz. 94 ze zm. – dalej: „p.w.k.c.”) z tej przyczyny, że istniała przeszkoda
wyłączającą możliwość dochodzenia przed właściwym organem wydania
nieruchomości.
Zgodnie z utrwalonym stanowiskiem Sądu Najwyższego, które znalazło
odzwierciedlenie w powołanej już uchwale pełnego składu Izby Cywilnej Sądu
Najwyższego z dnia 26 października 2007 r., III CZP 30/07, w każdej konkretnej
sprawie zachodzi konieczność zbadania, czy osoba uprawniona do skutecznego
dochodzenia roszczenia o wydanie nieruchomości rzeczywiście była tej możliwości
pozbawiona. Konieczne jest więc wykazanie, że skuteczne dochodzenie roszczenia
nie było możliwe bądź ze względu na niedostępność środków prawnych, które
pozwalałyby podważyć wadliwe akty władzy publicznej, bądź ze względu na to, że
powszechna praktyka stosowania obowiązujących wówczas przepisów obiektywnie
rzecz biorąc - nie stwarzała realnych szans korzystnego dla uprawnionego
rozstrzygnięcia. Istnienie siły wyższej jako przeszkody w dochodzeniu przez
właściciela zwrotu nieruchomości bezprawnie zajętej przez państwo w okresie
działań nacjonalizacyjnych po drugiej wojnie światowej można przyjąć
w szczególności wtedy, gdy wykazane zostanie, że właściciel ze względu na swoją
indywidualną sytuację lub przynależność do określonej grupy społecznej, nie mógł
obiektywnie rzecz oceniając, liczyć na skuteczność dochodzenia roszczeń przez
czas istnienia PRL lub przez jakiś okres (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
30 października 2008 r., II CSK 241/08, nie publ.). Na etapie postępowania
kasacyjnego uczestnik postępowania podniósł, że przez cały okres władania
nieruchomością przez Skarb Państwa, a nie tylko w okresie obowiązywania ustawy
11
z 1958 r. i nie tylko w następstwie przyjętych w niej rozwiązań, nie mógł skutecznie
dochodzić wydania nieruchomości, co uzasadniało zastosowanie art. 121 pkt 4
w zw. z art. 175 k.c. oraz ich wcześniejszych odpowiedników do biegu zasiedzenia.
Zarzuty te jednak ze względu na stanowisko prawne obu Sądów meriti – uznające
sam fakt obowiązywania ustawy z 1958 r. za okoliczność skutkującą „zawieszeniem
wymiaru sprawiedliwości” uzasadniającym stosowanie art. 121 pkt 4 w zw. z art.
175 k.c. - nie były przedmiotem oceny prawnej ani niezbędnych do dokonania takiej
oceny ustaleń faktycznych, stąd też uchylają się spod kontroli kasacyjnej.
Sąd drugiej instancji bez bliższego wyjaśnienia uznał za błędną ocenę Sądu
pierwszej instancji, że okres samoistnego posiadania nieruchomości przez
wnioskodawcę poprzedzający zawieszenie biegu zasiedzenia, tj. przed wejściem
w życie ustawy z 1958 r., nie podlega doliczeniu do okresu samoistnego posiadania
nieruchomości kontynuowanego przez wnioskodawcę po ustaniu przeszkody
powodującej zawieszenie tego biegu. Zgodnie z art. 175 k.c., do biegu zasiedzenia
stosuje się odpowiednio przepisy o biegu przedawnienia. Przepisy te przewidują
dwie instytucje – przerwania i zawieszenia biegu przedawnienia. Tylko w przypadku
przerwania biegu przedawnienia art. 123 § 1 k.c. przewiduje, że bieg przedawnienia
przerywa się, a po każdym przerwaniu - zgodnie z art. 124 § 1 k.c. - przedawnienie
biegnie ono na nowo. Takiego skutku przepisy nie przewidują w sytuacji
zawieszenia biegu przedawnienia, co oznacza, że w razie zaistnienia okoliczności
przewidzianej w art. 121 pkt 4 k.c., bieg przedawnienia nie rozpoczyna się,
a rozpoczęty ulega jedynie zawieszeniu przez czas trwania przeszkody. Termin ten
biegnie dalej po ustaniu przeszkody powodującej jego zawieszenie. Skoro więc,
według oceny Sądu, do czasu wejścia w życie ustawy z 1958 r. nie było przeszkód
w dochodzeniu wydania nieruchomości przez poprzednika prawnego uczestnika
postępowania jako właściciela nieruchomości przejętej przez Skarb Państwa,
to tym samym z dniem objęcia tej nieruchomości przez Skarb Państwa w samoistne
posiadanie rozpoczął się bieg zasiedzenia, który jedynie doznał zawieszenia przez
czas trwania przeszkody aż do końca 1991 r. Zawieszenie rozpoczętego biegu
zasiedzenia nie spowodowało więc takiego skutku, że z dniem 1 stycznia 1992 r.
rozpoczął się bieg zasiedzenia od nowa. Inną natomiast kwestią jest to, że Sąd
drugiej instancji nie odniósł się do tego, czy i jakie skutki miało wejście w życie
12
z dniem 1 stycznia 1965 r. kodeksu cywilnego, który skracał w stosunku do
wcześniej obowiązującej regulacji o 10 lat terminy zasiedzenia nieruchomości
w stosunku do posiadaczy w dobrej albo w złej wierze. Zgodnie z art. XLI § 1
p.w.k.c., do zasiedzenia, którego bieg rozpoczął się przed dniem wejścia w życie
kodeksu cywilnego, stosuje się od tej chwili przepisy kodeksu cywilnego; dotyczy to
w szczególności możności nabycia prawa przez zasiedzenie. Według natomiast § 2
tego artykułu, jeżeli termin zasiedzenia według kodeksu cywilnego jest krótszy niż
według przepisów dotychczasowych, bieg zasiedzenia rozpoczyna się z dniem
wejścia kodeksu w życie; jeżeli jednak zasiedzenie rozpoczęte przed dniem wejścia
w życie kodeksu cywilnego nastąpiłoby przy uwzględnieniu terminu określonego
w przepisach dotychczasowych wcześniej, zasiedzenie następuje z upływem tego
wcześniejszego terminu. Niezależnie od tego bieg zasiedzenia nieruchomości
w rozpoznawanej sprawie powinien być oceniony przez pryzmat norm zawartych
w art. 9 i 10 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny
(Dz.U. Nr 55, poz. 321 ze zm.). Brak odniesienia do tych kwestii przez Sąd drugiej
instancji uniemożliwia odparcie zarzutu naruszenia art. 121 pkt 4 k.c. i art. 124 § 1
k.c. w zw. z art. 175 k.c. Dodać przy tym należy, iż ocena prawidłowości
zastosowania omówionych wyżej przepisów wymaga definitywnego ustalenia, czy
przed wejściem w życie kodeksu cywilnego nastąpiło zawieszenie biegu
zasiedzenia nieruchomości.
Za nieuzasadniony natomiast należy uznać zarzut naruszenia art. 172 § 1 i 2
k.c., w ramach którego skarżący kwestionuje ocenę Sądu drugiej instancji,
że Skarb Państwa uzyskał posiadanie nieruchomości objętej wnioskiem w złej
wierze w sytuacji, w której – według zarzutu wnioskodawcy - w chwili
objęcia nieruchomości w posiadanie funkcjonowała utrwalona i powszechnie
obowiązująca interpretacja art. 1 ust. 1 i 3 dekretu PKWN, wedle której
podział nieruchomości dokonany zgodnie z niemieckim prawem podatkowym
i uwidoczniony w niemieckich księgach katastralnych (w artykułach matrykuł)
prowadzonych dla celów podatkowych nie stanowi „podziału prawnego lub
faktycznego na parcele” w rozumieniu przepisu art. 1 ust. 3 lit. b wyżej
wymienionego dekretu. Wprawdzie Sąd drugiej instancji nie był konsekwentny
w określeniu chwili objęcia przez wnioskodawcę nieruchomości w posiadanie, gdyż
13
w jednym miejscu uzasadnienia uznał za prawidłowe ustalenie Sądu pierwszej
instancji, że nastąpiło to w dniu 15 grudnia 1953 r. (z chwilą sporządzenia protokołu
przejęcia na własność Skarbu Państwa gruntów), w innym zaś odwołał się do
twierdzeń wnioskodawcy o przejęciu tej nieruchomości z ostatnim dniem 1946 r.,
jednakże niezależnie od przyjętej daty objęcia nieruchomości przez wnioskodawcę
we władanie, Sąd zasadnie ocenił, że nie można przyjąć dobrej wiary
u wnioskodawcy skoro nastąpiło to wbrew przepisom dekretu PKWN. Nie jest przy
tym zasadne stanowisko wnioskodawcy, że w chwili objęcia nieruchomości
w posiadanie wnioskodawca mógł pozostawać w usprawiedliwionym przekonaniu,
iż przysługuje mu prawo własności na podstawie przepisów dekretu PKWN, gdyż
dopiero od wydania wyroku Sądu Najwyższego z dnia 8 maja 1998 r., I CKN 664/97
(OSNC 1999, nr 1, poz. 7) przyjęto określoną, odmienną od wcześniejszej,
wykładnię przepisów dekretu PKWN. Interpretacja tych przepisów w sposób
przyjęty w powołanym wyroku była przyjmowana konsekwentnie przez Sąd
Najwyższy także w późniejszym czasie (por. wyroki z dnia 4 września 2008 r.,
IV CSK 226/08, nie publ. i z dnia 6 lutego 2009 r., IV CSK 404/08, nie publ. oraz
postanowienie z dnia 11 kwietnia 2011 r., III CSK 27/11, nie publ.). Taka wykładnia
legła także u podstaw rozstrzygnięcia sprawy sądowej z udziałem obu stron
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Zawarta
w uzasadnieniu skargi kasacyjnej polemika z zasadnością przyjętej wykładni tych
przepisów w istocie zmierza do wykazania, że wbrew prawomocnym skutkom
wynikającym z wydanego wyroku w sprawie o uzgodnienie treści księgi wieczystej
z rzeczywistym stanem prawnym, nieruchomość objęta wnioskiem jest własnością
Skarbu Państwa nabytą ex lege na podstawie przepisów dekretu PKWN.
Poza tym nie można uznać, aby w chwili objęcia przez wnioskodawcę
we władanie spornej nieruchomości funkcjonowała utrwalona i powszechnie
obowiązująca interpretacja art. 1 ust. 1 i 3 dekretu PKWN, wedle której podział
nieruchomości dokonany zgodnie z niemieckim prawem podatkowym
i uwidoczniony w niemieckich księgach katastralnych (w artykułach matrykuł)
prowadzonych dla celów podatkowych nie stanowił „podziału prawnego lub
faktycznego na parcele” w rozumieniu przepisu art. 1 ust. 3 lit. b wyżej
wymienionego dekretu. O takim stanie rzeczy nie może przesądzać powołanie się
14
na stanowisko wyrażone w jednym z wydanych wówczas komentarzy,
czy powołanie się na wadliwą - jak się później okazało - gdyż sprzeczną
z przepisami dekretu PKWN, praktykę dotyczącą przejmowania na tej podstawie
prawnej lasów przez Skarb Państwa.
Uwzględniając powyższe należało także uwzględnić zarzut naruszenia art.
172 § 1 i 2 k.c. w zw. z art. 121 pkt 4 k.c. i w zw. z art. 175 k.c. przez niewłaściwe
zastosowanie przez uznanie, że Skarb Państwa nie nabył własności nieruchomości
przez zasiedzenie z tej tylko przyczyny, że nie posiadał samoistnie nieprzerwanie
spornej nieruchomości przez wymagany przepisami okres czasu, gdyż w okresie
obowiązywania ustawy z 1958 r. bieg terminu zasiedzenia uległ zawieszeniu.
Z tych względów na podstawie art. 39815
§ 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. oraz
art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1, art. 39821
i art. 13 § 2 k.p.c. orzeczono, jak
w sentencji.
eb