Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 702/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 października 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Bogumiła Ustjanicz
w sprawie z powództwa P. R.
przeciwko Powiatowi C.
o zobowiązanie i zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 9 października 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]z dnia 15 lipca 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Powód P. R., ostatecznie dochodził od pozwanego Powiatu C. zobowiązania
do nabycia od niego nieruchomości stanowiącej działkę oznaczoną numerem
geodezyjnym 59/6, o powierzchni 0,3736 ha, zapisaną w księdze wieczystej […] za
cenę 126.094 zł, opierając swoje roszczenie na podstawie art. 13 ust. 3 ustawy z
dnia 10 kwietnia 2003 r. o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji
inwestycji w zakresie dróg publicznych (jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 687 ze zm.
- dalej: „ustawa z dnia 10 kwietnia 2003 r.”), z uwagi na częściowe wywłaszczenie
należącej do niego nieruchomości, której częścią była wyżej wymieniona działka.
Sąd Okręgowy w T., wyrokiem z dnia 27 marca 2014 r., zobowiązał
pozwanego do złożenia oświadczenia woli, że kupuje od powoda część
nieruchomości zapisanej w księdze wieczystej […] stanowiącej działkę nr 59/6 o
powierzchni 0,3735 ha położoną w O. za cenę 113.000 zł wraz z odsetkami oraz
orzekł o kosztach postępowania. Ustalił, że decyzją Starosty C. z dnia 22 kwietnia
2008 r. o ustaleniu lokalizacji drogi powiatowej nastąpiło wywłaszczenie części
nieruchomości powoda należącej do powoda pod budowę drogi i nabycie jej przez
pozwanego.
Powód prowadzi gospodarstwo rolne o łącznej powierzchni 140 ha oraz
inwestuje w park maszynowy; przed wywłaszczeniem wykorzystywał działkę,
której dotyczy pozew, mającą wówczas 3,30 ha, na cele rolnicze. Powód wystąpił
do pozwanego o odkupienie pozostałych po wywłaszczeniu działek, w tym działki
nr 59/6, argumentując iż nie nadają się one do wykorzystania na dotychczasowe
cele, którym jest prowadzenie działalności rolniczej. Sporna działka o powierzchni
0.3735 ha ma nieregularny kształt i sąsiaduje z drogą powiatową oraz działkami
należących do innych właścicieli. Z uwagi na wielkość i nieregularny kształt
na działce nie ma możliwości dokonywania prac przy wykorzystaniu maszyn,
z których korzysta powód, a ponadto jej uprawa byłaby w takiej sytuacji
ekonomicznie nieuzasadniona. Z tego też względu Sąd ten uznał za uzasadnione
roszczenie powoda na podstawie art. 13 ust. 3 w zw. z art. 12 ust. 4 ustawy z dnia
10 kwietnia 2003 r.
Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanego od wyroku Sądu Okręgowego w
T. i orzekł o kosztach postępowania. Sąd drugiej instancji wskazał, że podana w art.
3
13 ust. 3 ustawy z dnia 10 kwietnia 2003 r. przesłanka zobowiązania zarządcy drogi
do nabycia pozostałej po wywłaszczeniu części działki nie polega na tym, że
pozostałej części działki nie można w ogóle wykorzystywać na dotychczasowe cele,
tylko na tym, że „pozostała część nie nadaje się do prawidłowego wykorzystania
na dotychczasowe cele”. Pojęcie prawidłowego wykorzystania nie jest zdefiniowane
w ustawie, należy więc odwoływać się do zasad doświadczenia życiowego, badać
dotychczasowy sposób wykorzystania działki, badać czy jest realna możliwość
wykorzystania jej na dotychczasowe cele, gdy chodzi o działkę rolną, to przy użyciu
jakich maszyn, czy przy użyciu posiadanych maszyn przez właściciela działki
istnieje możliwość prawidłowego wykonania zabiegów agrotechnicznych, czy na
całej pozostałej po wywłaszczeniu części działki, czy wielkość i kształt działki
powoduje wzrost kosztów jej uprawy itp. Z tego też względu Sąd Apelacyjny
podzielił ocenę prawną Sądu pierwszej instancji uznając, że w ustalonym stanie
faktycznym powód nie może wykonywać działalności rolniczej na spornej działce,
korzystając ze swojego parku maszynowego, jak robił to dotychczas, albowiem jej
obecne wymiary oraz położenie, uniemożliwiają takie działania. Z tego też względu
uznał, że powód nie może wykorzystywać działki w taki sposób, jak robił to
dotychczas, a zatem przesłanka z art. 13 ust. 3 ustawy z dnia 10 kwietnia 2003 r.
została spełniona.
Skarga kasacyjna pozwanego Powiatu C. została oparta na obu podstawach
z art. 3983
§ 1 k.p.c. W ramach podstawy naruszenia prawa procesowego skarżący
podniósł obrazę art. 328 § 2 w zw. z art. 227 i art. 217 § 1 k.p.c., a w ramach
podstawy naruszenia prawa materialnego obrazę art. 13 ust. 3 ustawy z 10 kwietnia
2003 r. W oparciu o te zarzuty wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz
poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu, ewentualnie o uchylenie
zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
W pierwszej kolejności, nietypowo, należało odnieść się do podstawy
kasacyjnej dotyczącej naruszenia prawa materialnego. Dopiero bowiem po
przesądzeniu o prawidłowej wykładni zastosowanego w sprawie przepisu art. 13
ust. 3 ustawy z dnia 10 kwietnia 2003 r. możliwa staje się ocena zarzutu pominięcia
przez Sąd drugiej instancji dokonania ustaleń faktycznych niezbędnych dla oceny
zasadności dochodzonego przez powoda powództwa. Zarzut naruszenia art. 13
ust. 3 ustawy z dnia 10 kwietnia 2003 r. poprzez dokonanie jego błędnej wykładni
jest zasadny. W myśl tego przepisu, w przypadku, o którym mowa w art. 12 ust. 4,
jeżeli przejęta jest część nieruchomości, a pozostała część nie nadaje się do
prawidłowego wykorzystania na dotychczasowe cele, właściwy zarządca drogi jest
obowiązany do nabycia, na wniosek właściciela lub użytkownika wieczystego
nieruchomości, w imieniu i na rzecz Skarbu Państwa albo jednostki samorządu
terytorialnego tej części nieruchomości. Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w uchwale
z dnia 11 września 2013 r., III CZP 35/13 (OSNC 2014, nr 3, poz. 27), przesłanką
roszczenia właściciela nieruchomości o nabycie niewywłaszczonej na cele budowy
dróg części tej nieruchomości (art. 13 ust. 3 ustawy z dnia 10 kwietnia 2003 r.
o szczegółowych zasadach przygotowania i realizacji inwestycji w zakresie dróg
krajowych, Dz.U. Nr 80, poz. 721 ze zm.) jest niemożność prawidłowego jej
wykorzystania na dotychczasowe cele, będąca następstwem odłączenia od niej
części wywłaszczonej. W uzasadnieniu tej uchwały Sąd Najwyższy przyjął,
co podziela także obecny skład Sądu Najwyższego, że użyty w przywołanym
przepisie zwrot „dotychczasowe cele” dotyczy czynienia z pozostałej części
nieruchomości użytku odpowiadającego wcześniejszemu założeniu. Określenie
tych celów dokonywane jest drogą analizy korzystania z nieruchomości zanim
doszło do podziału i przejęcia jej części oraz możliwości jego kontynuacji.
Chodzi o faktyczne korzystanie z nieruchomości przez właściciela, nawet przy
dokonaniu zmiany sposobu osiągania dotychczasowych celów. Za takim
rozumieniem art. 13 ust. 3 ustawy z dnia 10 kwietnia 2003 r. przemawia również
wykładnia funkcjonalna, wskazująca na dążenie do ograniczenia negatywnych
skutków wywłaszczenia. Brak jest przy tym istotnych argumentów na rzecz
stanowiska, że do przesłanek roszczenia sformułowanego w art. 13 ust. 3 ustawy
z dnia 10 kwietnia 2003 r. należy pogorszenie warunków korzystania
5
z nieruchomości, również w zakresie poprzednio prowadzonej działalności,
spowodowane nie wywłaszczeniem części nieruchomości, ale zrealizowaniem
inwestycji budowy drogi, zwłaszcza gdy wywłaszczenie części nieruchomości nie
zmieniło sytuacji właścicieli. Pozostaje ono w sprzeczności z podstawową zasadą
wykładni, zgodnie z którą wyjątkowe uregulowanie nie może być wykładane
rozszerzająco, a tym bardziej przyjmowane do przypadków nieobjętych zakresem
tej normy prawnej. Z tych względów wykładnia analizowanego przepisu przyjęta
przez Sąd meriti w niniejszej sprawie była błędna. Sąd ten za nieistotną dla oceny
zasadności dochodzonego roszczenia uznał bowiem okoliczność, czy pozostała po
wywłaszczeniu część nieruchomości może nadawać się do prawidłowego
wykorzystania na dotychczasowe cele w razie dokonania zmiany sposobu
osiągania tych celów. Uznał bowiem, że nieruchomość może być prawidłowo
wykorzystana na dotychczasowe cele, o ile nie pociąga to za sobą konieczności
zmiany poprzedniego sposobu osiągnięcia tego celu. Z tej przyczyny trafnie
zarzucono w skardze kasacyjnej, że dla oceny zasadności dochodzonego
roszczenia nie było istotne, czy objęta pozwem nieruchomość mogła być
prawidłowo wykorzystana przez powoda na dotychczasowe cele przy użyciu
posiadanych przez niego maszyn i urządzeń. Istotne było natomiast, czy
nieruchomość może być wykorzystana na dotychczasowe cele chociażby
za pomocą innych maszyn i urządzeń czy też przez wydzierżawienie tej
nieruchomości osobie trzeciej. Wbrew jednak stanowisku skarżącego, nie można
uznać za pozbawionego znaczenia dla oceny istnienia przesłanek, o których mowa
w art. 13 ust. 3 ustawy z dnia 10 kwietnia 2003 r., ewentualnych kosztów, jakie
należałoby ponosić na to, aby z nieruchomości nadal korzystać prawidłowo na
dotychczasowe cele. Nie można przyjąć, aby nieruchomość nadawała do
prawidłowego wykorzystania na dotychczasowe cele, w tym przypadku, na cele
rolnicze, jeżeli koszty, które należałoby na to ponieść w sposób trwały czyniłyby
taki sposób wykorzystania nieruchomości nieopłacalny.
Sąd Apelacyjny uznał także, iż dla rozstrzygnięcia sporu istotne
znaczenie ma nieregularny kształt działki utrudniający prawidłowe korzystanie
z nieruchomości na cele rolnicze. Pominął jednak ocenę, uznając ją w ten sposób
za irrelewantną prawnie, czy taki kształt działki jest konsekwencją dokonanego
6
podziału nieruchomości na skutek wywłaszczenia. Tymczasem dla realizacji
roszczenia opartego na omawianej podstawie prawnej istotne jest to, czy taki
kształt działki jest następstwem podziału działki wskutek wywłaszczenia.
Uwzględniając powyższe za uzasadniony należy uznać zarzut podniesiony
w ramach art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. Naruszenie art. 328 § 2 - mającego
zastosowanie do uzasadnienia wyroku sądu drugiej instancji poprzez art. 391 § 1
k.p.c. - może stanowić skuteczną podstawę skargi kasacyjnej tyle wtedy, gdy
uzasadnienie zaskarżonego orzeczenia nie pozwala na kontrolę kasacyjną tego
orzeczenia. Tylko bowiem w takim wypadku uchybienie art. 328 § 2 k.p.c. może być
uznane za mogące mieć w rozumieniu art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. wpływ na wynik
sprawy (por. m.in. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 24 czerwca 2014 r.,
I CSK 479/13 i z dnia 21 września 2011 r., I CSK 652/10 oraz wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 13 maja 2011 r., V CSK 333/10 – nie publ.). Pominięcie
przez Sąd dokonania ustalenia kształtu spornej działki przed wywłaszczeniem
niezbędne do oceny, czy nieregularny jej kształt, utrudniający wykorzystanie na
cele rolnicze, jest następstwem podziału nieruchomości w następstwie jej
częściowego wywłaszczenia, czy istniał już wcześniej. Poza tym Sąd Apelacyjny
nie odniósł się do podnoszonej w toku postępowania okoliczności, a mianowicie,
czy nieruchomość, której dotyczy pozew, nadal jest i w jaki sposób wykorzystywana
na cele rolnicze, chociażby przez osobę trzecią, której oddano ją do korzystania.
Okoliczności te nie pozostają bez znaczenia dla oceny zasadności powództwa,
a ich brak uniemożliwia dokonanie kontroli kasacyjnej zasadności zarzutu błędnego
zastosowania przez Sąd drugiej instancji art. 13 ust. 3 ustawy z dnia 10 kwietnia
2013 r.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. i art. 108
§ 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c. orzekł, jak w sentencji.
kc