Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 54/15
UCHWAŁA
Dnia 8 października 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Agnieszka Piotrowska (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Prezesa Sądu Rejonowego
w W.
przeciwko M. Z.
o zapłatę,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 8 października 2015 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w W.
postanowieniem z dnia 10 kwietnia 2015 r.,
"Czy odpowiedzialność członków zarządu spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością przewidziana w art. 299 § 1 k.s.h. rozciąga się na
zobowiązania powstałe po złożeniu wniosku o ogłoszenie upadłości,
w tym zobowiązania z tytułu wynagrodzenia tymczasowego nadzorcy
sądowego, w sytuacji oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości na
podstawie art. 13 ust. 1 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze?"
podjął uchwałę:
Zobowiązania z tytułu wynagrodzenia tymczasowego
nadzorcy sądowego, niewyegzekwowane od spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością, co do której oddalono wniosek o ogłoszenie
upadłości na podstawie art. 13 ust. 1 Prawa upadłościowego
i naprawczego, są objęte przewidzianą w art. 299 § 1 k.s.h.
odpowiedzialnością członków zarządu.
2
UZASADNIENIE
Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 15 maja 2014 r. zasądził od M. Z. na rzecz
Skarbu Państwa - Prezesa Sądu Rejonowego kwotę 4.042,19 zł na podstawie art.
299 k.s.h.
Pozwana jako prezes zarządu spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością o nazwie „L.” wniosła o ogłoszenie upadłości tej spółki. Sąd,
do którego wpłynął wniosek, zabezpieczył majątek spółki „L.” przez ustanowienie
tymczasowego nadzorcy sądowego. Wniosek pozwanej o ogłoszenie upadłości
został oddalony na podstawie art. 13 ust. 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. -
Prawo upadłościowe i naprawcze (t.j. Dz.U.2012. 1112 - obecnie: t.j.
Dz.U.2015.233 - dalej: „p.u.n.”), dlatego że majątek spółki objętej wnioskiem nie
wystarczał na zaspokojenie kosztów postępowania.
Na kwotę zasądzoną od pozwanej przez Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia
15 maja 2014 r. składała się suma wynagrodzenia tymczasowego nadzorcy
sądowego pokryta przez stronę powodową.
Podczas rozpoznawania apelacji pozwanej, kwestionującej ziszczenie się
w sprawie przesłanek odpowiedzialności przewidzianej w art. 299 k.s.h.,
Sąd Okręgowy nabrał poważnych wątpliwości co do tego, czy odpowiedzialność
oparta na art. 299 k.s.h. rozciąga się na zobowiązania spółki z tytułu
wynagrodzenia tymczasowego nadzorcy sądowego, powstałe po złożeniu przez
członka zarządu spóźnionego wniosku o ogłoszenie upadłości, gdy złożony
wniosek został oddalony na podstawie art. 13 ust. 1 p.u.n. Wątpliwości te, którym
Sąd Okręgowy dał wyraz w zagadnieniu prawnym przedstawionym do
rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu, wiążą się z dostrzeżoną rozbieżnością
w orzecznictwie Sądu Najwyższego.
Według jednego stanowiska, odpowiedzialność przewidziana w art. 299 k.s.h.
rozciąga się także na zobowiązania powstałe po złożeniu przez członka zarządu
spóźnionego wniosku o ogłoszenie upadłości spółki (orzeczenia Sądu Najwyższego
z dnia 16 października 1998 r., III CKN 650/97, 25 listopada 2003 r., III CZP 75/03
i 19 października 2005 r., V CK 258/05).
3
Zgodnie z innym poglądem, odpowiedzialność przewidziana w art. 299 k.s.h.
w zasadzie nie rozciąga się na zobowiązania powstałe po złożeniu przez członka
zarządu spóźnionego wniosku o ogłoszenie upadłości spółki (wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 14 lutego 2003 r., IV CKN 1779/00 i 25 listopada 2010 r.,
III CNP 3/10).
Tylko zatem przy akceptacji pierwszego z wskazanych stanowisk można by -
w ocenie Sądu Okręgowego - uznać za zasadne objęcie odpowiedzialnością
przewidzianą w art. 299 k.s.h. niewyegzekwowane od spółki zobowiązanie z tytułu
wynagrodzenia tymczasowego nadzorcy sądowego za czynności przeprowadzone
w postępowaniu, wywołanym złożeniem przez członka zarządu spóźnionego
wniosku o ogłoszenie upadłości, zakończonym oddaleniem tego wniosku na
podstawie art. 13 ust. 1 p.u.n.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Artykuł 299 k.s.h. stanowi, że jeżeli egzekucja przeciwko spółce
z ograniczoną odpowiedzialnością okaże się bezskuteczna, członkowie zarządu
odpowiadają solidarnie za jej zobowiązania (§ 1); członek zarządu może się
uwolnić od odpowiedzialności, o której mowa w § 1, jeżeli wykaże, że we
właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub wszczęto
postępowanie układowe, albo że niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości
oraz niewszczęcie postępowania układowego nastąpiło nie z jego winy, albo
że pomimo niezgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości oraz niewszczęcia
postępowania układowego wierzyciel nie poniósł szkody (§ 2); przepisy § 1 i § 2
nie naruszają przepisów ustanawiających dalej idącą odpowiedzialność członków
zarządu (§ 3).
Wprowadzenie regulacji, którą zawiera art. 299 k.s.h. wzorem art. 298 k.h.
oraz art. 128 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października
1933 r. - Prawo o spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością (Dz.U.1933.82.602),
stanowiło reakcję na zjawisko faktycznej likwidacji spółek z ograniczoną
odpowiedzialnością bez zachowania przepisów mających chronić wierzycieli.
Przez statuowanie odpowiedzialności członków zarządu spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością chciano chronić wierzycieli spółki przed skutkami zachowań
4
członków zarządu, które prowadziły do bezskuteczności egzekucji wierzytelności
przeciwko spółce, i podnieść w ten sposób w obrocie gospodarczym zaufanie
do spółek z ograniczoną odpowiedzialnością. W świetle przedstawionych
motywów, odpowiedzialność, którą ustanawia art. 299 k.s.h., ma charakter sankcji
za prowadzące do bezskuteczności egzekucji wierzytelności przeciwko
spółce nieprawidłowości w kierowaniu sprawami spółki. Syntetycznym wyrazem
tych nieprawidłowości jest w obecnym stanie prawnym niezłożenie we właściwym
czasie wniosku o ogłoszenie upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego lub
wniosku o wszczęcie postępowania upadłościowego z możliwością zawarcia układu
(zob. art. 543 i 544 p.u.n. - dalej będzie mowa skrótowo tylko o wniosku
o ogłoszenie upadłości).
Z wskazanymi motywami wprowadzenia przewidzianej w art. 299 k.s.h.
odpowiedzialności harmonizuje ujęcie tej odpowiedzialności jako odszkodowawczej,
deliktowej, na zasadzie winy. Według tego ujęcia, członkowie zarządu ponoszą na
podstawie art. 299 k.s.h. odpowiedzialność deliktową za szkodę w wysokości
niewyegzekwowanej od spółki wierzytelności, spowodowaną bezprawnym,
zawinionym niezgłoszeniem przez członków zarządu wniosku o ogłoszenie
upadłości spółki. Gdy chodzi o dowód szkody, wystarcza, że wierzyciel, który nie
wyegzekwował swej należności wobec spółki, przedłoży tytuł egzekucyjny
stwierdzający zobowiązanie spółki i udowodni, iż egzekucja wobec spółki okazała
się bezskuteczna. Jeżeli członek zarządu nie udowodni, że szkoda wierzyciela była
niższa od niewyegzekwowanego od spółki zobowiązania, poniesie wobec
wierzyciela odpowiedzialność do wysokości tego zobowiązania. Z omawianej
regulacji wynika zatem domniemanie szkody w wysokości niewyegzekwowanego
wobec spółki zobowiązania. Domniemane w świetle tej regulacji są także związek
przyczynowy między szkodą wierzyciela a niezłożeniem we właściwym czasie
przez członka zarządu wniosku o ogłoszenie upadłości oraz zawinienie przez
członka zarządu niezgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Taki rozkład
ciężaru dowodu uzasadniony jest funkcją omawianej regulacji (zob. uchwała składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2008 r., III CZP 72/08
i uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 lutego 2008 r. w oryginale, III CZP 143/07
5
oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2012 r., II CSK 181/12
i 13 marca 2014 r., I CSK 286/13).
Odpowiedzialność odszkodowawczą stanowiącą sankcję za niezłożenie we
właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości ponoszą w razie
bezskuteczności egzekucji przeciwko spółce osoby będące członkami zarządu
w czasie istnienia zobowiązania, którego egzekucja okazała się bezskuteczna -
a nawet samej tylko podstawy tego zobowiązania. Objęcie odpowiedzialnością
odszkodowawczą z powodu bezskuteczności egzekucji wszystkich zobowiązań
spółki, których podstawa istniała w czasie sprawowania przez pozwanego członka
zarządu swej funkcji, w tym zobowiązań jeszcze wtedy niewymagalnych, jest
uzasadnione tym, że ogłoszenie upadłości, o które członek zarządu powinien
wystąpić w celu przeciwdziałania bezskuteczności egzekucji, spowodowałoby
wymagalność zobowiązań niemających dotąd takiej cechy (zob. art. 91 p.u.n.).
Należy mieć tu na względzie także inne jeszcze przepisy prawa upadłościowego
chroniące wierzycieli. W szczególności w przypadku zobowiązań upadłego
opiewających na świadczenie, którego rozmiar zależy od upływu czasu,
podlegających wykonywaniu również po ogłoszeniu upadłości, mogą być w celu
zaspokojenia z masy upadłości zgłaszane wierzytelności pieniężne odpowiadające
tym zobowiązaniom (zob. art. 247 i 249 p.u.n.), a wynagrodzenia pracowników
zatrudnionych w przedsiębiorstwie upadłego należne za okres po ogłoszeniu
upadłości oraz odprawy i odszkodowania, związane z rozwiązaniem umów o pracę,
przysługujące tym pracownikom, należą do kosztów postępowania upadłościowego
(art. 230 ust. 2 p.u.n.), podlegających stosownie do art. 231 p.u.n. zaspokojeniu
w pierwszej kolejności z masy upadłości; zob. też art. 12 oraz 23 ust. 1 ustawy
z dnia 13 lipca 2006 r. o ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności
pracodawcy (j.t. Dz.U.2014.272 ze zm.). Poza tym z punktu widzenia art. 299 k.s.h.
na równi z zobowiązaniami istniejącymi są traktowane w myśl art. 245 ust. 1 pkt 4
p.u.n. zobowiązania warunkowe (por. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia
28 września 1999 r., II CKN 608/98, 16 maja 2002 r., IV CKN 933/00, 25 września
2003 r., V CK 198/02, 17 stycznia 2007 r., II CSK 322/06, 28 lutego 2008 r., III CZP
143/07, 10 grudnia 2009 r., III CZP 109/09 i 25 lutego 2010 r., V CSK 248/09).
6
Objęte odpowiedzialnością odszkodowawczą z powodu bezskuteczności egzekucji
przeciwko spółce są oczywiście także obowiązki uboczne w stosunku do
zobowiązań spółki, których podstawa istniała w czasie sprawowania przez
pozwanego członka zarządu swej funkcji, w szczególności odsetki za opóźnienie
w zapłacie niewyegzekwowanej wierzytelności pieniężnej oraz koszty procesu
zasądzone w tytule egzekucyjnym wydanym przeciwko spółce, a także koszty
postępowania egzekucyjnego umorzonego wskutek bezskuteczności egzekucji
(por. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 16 października 1998 r., III CKN 650/97,
7 grudnia 2006 r., III CZP 118/06, 8 marca 2007 r., III CSK 352/06 i 18 maja
2011 r., III CSK 228/10).
Wykazanie przez członków zarządu, pozwanych o zapłatę odszkodowania
na podstawie art. 299 k.s.h., że wniosek o ogłoszenie upadłości został złożony we
właściwym czasie albo że w czasie pełnienia przez nich swych funkcji nie było
podstaw do wystąpienia z wnioskiem o ogłoszenie upadłości, jest jednoznaczne
ze stwierdzeniem nieistnienia związku przyczynowego pomiędzy sprawowaniem
przez członków zarządu swych funkcji a szkodą doznaną przez wierzyciela spółki,
który wystąpił z powództwem opartym na art. 299 k.s.h. (wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 28 września 1998 r., II CKN 608/98).
Brak związku przyczynowego pomiędzy pełnieniem przez pozwanego
członka zarządu swej funkcji a szkodą doznaną przez wierzyciela spółki, który
wystąpił z powództwem opartym na art. 299 k.s.h., może zachodzić także w razie
bezskuteczności egzekucji zobowiązania spółki powstałego po złożeniu
spóźnionego wniosku o ogłoszenie upadłości (por. wyroki Sądu Najwyższego
z dnia 14 lutego 2003 r., IV CKN 1779/00, 30 września 2004 r., IV CK 49/04,
25 listopada 2010 r., III CNP 3/10 i 25 września 2014 r., II CSK 790/13).
Może tak być, jeżeli zobowiązanie powstałe po złożeniu spóźnionego wniosku
o ogłoszenie upadłości nie pozostaje w normalnym związku ze stosunkami
prawnymi stanowiącymi podstawę zobowiązań spółki, istniejącymi w chwili
złożenia tego wniosku. Jak wiadomo, uregulowanie zawarte w art. 299 k.s.h.
zostało ustanowione w celu przeciwdziałania likwidacji spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością bez przeprowadzenia postępowania upadłościowego, czyli
innymi słowy - dla ochrony wierzycieli spółki przed szkodą spowodowaną
7
niezgłoszeniem we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości.
Niewątpliwie nie pozostaje w związku przyczynowym z niezgłoszeniem wniosku
o ogłoszenie upadłości we właściwym czasie uszczerbek wynikły z bezskutecznej
egzekucji zobowiązania spółki, które powstało po spóźnionym złożeniu wniosku
o ogłoszenie upadłości, bez powiązania ze stosunkami prawnymi, stanowiącymi
podstawę zobowiązań spółki, istniejącymi w chwili złożenia spóźnionego wniosku,
gdy spóźniony wniosek mógł doprowadzić do wszczęcia właściwego postępowania
upadłościowego. Funkcja ochronna art. 299 k.s.h. jest tu nieaktualna.
Zgodnie z art. 36 p.u.n., jeżeli wniosek o ogłoszenie upadłości złożył dłużnik,
sąd z urzędu dokonuje zabezpieczenia majątku dłużnika. W myśl art. 38 ust. 1
zdanie pierwsze p.u.n. może ono polegać przede wszystkim na ustanowieniu
tymczasowego nadzorcy sądowego. Na podstawie art. 30 ust. 1 zdanie
drugie p.u.n. do tymczasowego nadzorcy sądowego stosuje się odpowiednio art.
76 ust. 3 p.u.n., dotyczący czynności upadłego w odniesieniu do mienia
wchodzącego w skład masy upadłości oraz przepisy art. 157, 159-162, art. 164 ust.
2, art. 165-168, 170-172, 180 i 181 p.u.n., dotyczące syndyka, nadzorcy
sądowego, zarządcy i ich zastępców. Stosownie do art. 38 ust. 2 u.p.n.,
o wynagrodzeniu tymczasowego nadzorcy sądowego orzeka sąd na jego wniosek
złożony w terminie siedmiu dni od dnia powiadomienia o odwołaniu lub od dnia
wygaśnięcia funkcji. Wysokość wynagrodzenia oraz inne jeszcze kwestie dotyczące
wynagrodzenia tymczasowego nadzorcy sądowego normują przepisy art. 162, 164
ust. 2, art. 165-167 p.u.n.
W świetle przytoczonej regulacji, wynagrodzenie tymczasowego nadzorcy
sądowego należy do wydatków postępowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości
i tym samym wchodzi - zgodnie z art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r.
o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (j.t. 2014.1025 ze zm.) - w zakres
kosztów sądowych tego postępowania. Obowiązek ich uiszczenia na podstawie
art. 2 ust. 2 wymienionej ustawy spoczywa na stronie, która wniosła do sądu pismo
powodujące wydatki, czyli w okolicznościach sprawy na spółce reprezentowanej
przez pozwaną, której dotyczył wniosek o ogłoszenie upadłości.
8
Choć obowiązek uiszczenia przez spółkę - dłużniczkę kosztów sądowych
obejmujących wynagrodzenie tymczasowego nadzorcy sądowego powstaje po
złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości, w takich okolicznościach, jak występujące
w sprawie, nie ma podstaw do stwierdzenia braku związku przyczynowego
pomiędzy uszczerbkiem wynikłym z niemożności wyegzekwowania tego obowiązku
od spółki a niezłożeniem we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości
spółki. Wobec oddalenia spóźnionego wniosku o ogłoszenie upadłości ze względu
na to, że majątek spółki nie wystarczał nawet na zaspokojenie kosztów
postępowania, wniosek ten nie mógł doprowadzić do wszczęcia właściwego
postępowania upadłościowego i udzielenia w ten sposób wierzycielom spółki
ochrony w jakimkolwiek zakresie, mogącym uzasadniać powiązanie przyczynowe
kosztów wynagrodzenia tymczasowego nadzorcy sądowego z samym
tylko postępowaniem wywołanym tym wnioskiem. Uszczerbek wynikły
z niewyegzekwowania od spółki - dłużniczki zobowiązania z tytułu wynagrodzenia
tymczasowego nadzorcy sądowego ustanowionego w następstwie wniosku
o ogłoszenie upadłości, który został oddalony na podstawie art. 13 ust. 1 p.u.n.,
należy łączyć przyczynowo przede wszystkim ze spóźnionym złożeniem tego
wniosku. W takich okolicznościach, jak występujące w sprawie, status wydatków
w postaci wynagrodzenia tymczasowego nadzorcy sądowego jest z punktu
widzenia odpowiedzialności przewidzianej w art. 299 k.s.h. taki sam, jak omówiony
wcześniej status kosztów postępowania egzekucyjnego umorzonego z powodu
bezskuteczności egzekucji.
Objęcia odpowiedzialnością przewidzianą w art. 299 k.s.h. zobowiązania
z tytułu wynagrodzenia tymczasowego nadzorcy sądowego, niewyegzekwowanego
od spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, co do której oddalono wniosek
o ogłoszenie upadłości na podstawie art. 13 ust. 1 p.u.n., nie wykluczają mogące
się nasuwać w praktyce wątpliwości co do zasadności wysokości kwoty
wynagrodzenia zasądzonego tymczasowemu nadzorcy sądowemu.
W przypadkach, w których okoliczności wniosku mogą przemawiać za jego
oddaleniem na podstawie art. 13 ust. 1 p.u.n. zabezpieczenie majątku dłużnika
przez ustanowienie tymczasowego nadzorcy sądowego wydaje się w ogóle wysoce
9
wątpliwe. Jeszcze większe wątpliwości mogą budzić stosunkowo wysokie kwoty
wynagrodzenia zasądzanego w takich przypadkach tymczasowemu nadzorcy.
Orzeczenie sądu zasądzające wynagrodzenie dla tymczasowego nadzorcy
jest jednak wiążące dla sądu w sprawie o zapłatę odszkodowania na podstawie art.
299 k.s.h. (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 marca 2014 r., I CSK 286/13
i cytowane w nim orzecznictwo). Właściwym trybem do kwestionowania wysokości
wynagrodzenia tymczasowego nadzorcy sądowego jest postępowanie,
w którym sąd orzeka o tym wynagrodzeniu. Można też postulować zmiany
legislacyjne przeciwdziałające powstawaniu - nieraz nawet znacznych - kosztów
zabezpieczenia majątku dłużnika wskutek jego wniosku o ogłoszenie upadłości
w okolicznościach mogących przemawiać za oddaleniem tego wniosku na
podstawie art. 13 ust. 1 p.u.n.
W rezultacie, rozstrzygając przedstawione zagadnienie prawne na podstawie
art. 390 § 1 k.p.c. należało orzec, że zobowiązania z tytułu wynagrodzenia
tymczasowego nadzorcy sądowego, niewyegzekwowane od spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością, co do której oddalono wniosek o ogłoszenie upadłości
z powołaniem się na art. 13 ust. 1 p.u.n., są objęte przewidzianą w art. 299 § 1
k.s.h. odpowiedzialnością członków zarządu (art. 390 § 1 k.p.c.).
kc