Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 58/15
UCHWAŁA
Dnia 8 października 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Agnieszka Piotrowska (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
SSN Kazimierz Zawada
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie z powództwa I. J. i P. K.
przeciwko Ubezpieczeniowemu Funduszowi Gwarancyjnemu w W.
o zapłatę,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 8 października 2015 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w L.
postanowieniem z dnia 4 marca 2015 r.,
"Czy współuczestnikom formalnym, o jakich mowa w art. 72 § 1 pkt
2 k.p.c., reprezentowanym przez tego samego pełnomocnika
procesowego, będącego adwokatem lub radcą prawnym, sąd
przyznaje zwrot kosztów w wysokości odpowiadającej wynagrodzeniu
jednego pełnomocnika?"
podjął uchwałę:
Współuczestnikom formalnym (art. 72 § 1 pkt 2 k.p.c.),
reprezentowanym przez jednego pełnomocnika będącego
adwokatem lub radcą prawnym, należy się zwrot kosztów
procesu obejmujących jego wynagrodzenie ustalone odrębnie
w stosunku do każdego współuczestnika. Sąd powinien jednak
obniżyć to wynagrodzenie, jeżeli przemawia za tym nakład pracy
pełnomocnika, podjęte przez niego czynności oraz charakter
sprawy (art. 109 § 2 k.p.c.).
2
UZASADNIENIE
Przedstawione Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne powstało
w sprawie, w której dwie powódki, reprezentowane przez tego samego
pełnomocnika procesowego będącego radcą prawnym, wnosiły o zasądzenie od
pozwanego Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego w W. określonych w
pozwie kwot tytułem zadośćuczynienia, zwrotu kosztów leczenia i kosztów opieki w
związku z wypadkiem komunikacyjnym, któremu uległy, jedna jako kierująca, a
druga jako pasażerka samochodu osobowego, na który najechał inny,
niezidentyfikowany samochód osobowy.
Sąd pierwszej instancji wyrokiem z dnia 26 września 2014 r. uwzględnił
częściowo powództwo każdej z powódek oraz zasądził na rzecz każdej z nich także
określone w wyroku kwoty tytułem częściowego zwrotu kosztów procesu,
a pozostałym zakresie oddalił powództwo i orzekł o kosztach sądowych.
Rozstrzygnięcie o kosztach procesu Sąd oparł na art. 100 k.p.c. rozdzielając
je stosownie do stopnia wygrania i przegrania procesu przez każdą ze stron.
Wskazał, że ponieważ powódki reprezentowane były przez jednego pełnomocnika
radcę prawnego, a współuczestnictwo po stronie powodowej miało charakter
współuczestnictwa formalnego, każdej z powódek należy się zwrot połowy
wynagrodzenia jednego radcy prawnego, a nie oddzielna pełna stawka
wynagrodzenia dla każdej z nich.
Od powyższego wyroku apelację wniosła powódka I. J., reprezentowana
przez tego samego pełnomocnika. Zaskarżyła wyrok w części oddalającej
powództwo oraz w części, w jakiej Sąd pierwszej instancji zasądzając na jej rzecz
zwrot kosztów procesu nie uwzględnił wynagrodzenia pełnomocnika w pełnej
wysokości 2 400 zł., zarzucając w tym zakresie naruszenie art. 72 § 1 pkt 2 w zw. z
art. 108 k.p.c. przez przyjęcie, że obu powódkom, które łączy współuczestnictwo
formalne, należy się zwrot kosztów wynagrodzenia ich jednego pełnomocnika
według stawki tego wynagrodzenia podzielonej na pół, a więc kwota po 1 200 zł,
zamiast po 2 400 zł na rzecz każdej z nich.
Przy rozpoznawaniu apelacji Sąd Okręgowy powziął poważną wątpliwość
prawną sprowadzającą się do pytania czy współuczestnikom formalnym, o których
mowa w art. 72 § 1 pkt 2 k.p.c., reprezentowanym przez tego samego
3
pełnomocnika procesowego będącego adwokatem lub radcą prawnym, sąd
przyznaje zwrot kosztów w wysokości odpowiadającej wynagrodzeniu jednego
pełnomocnika na rzecz każdego ze współuczestników, czy też dzieli stawkę tego
wynagrodzenia na części odpowiadające liczbie współuczestników i na rzecz
każdego z nich zasądza tylko część stawki wynagrodzenia. Wskazał na
występujące w tym przedmiocie rozbieżności w orzecznictwie sądowym, w tym
także w orzecznictwie Sądu Najwyższego i opowiedział się za wykładnią
przyjmującą, że każdemu ze współuczestników formalnych wygrywających proces,
reprezentowanych przez tego samego zawodowego pełnomocnika należy się zwrot
kosztów zastępstwa procesowego w wysokości wynagrodzenia jednego
pełnomocnika.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przedstawione zagadnienie prawne rzeczywiście występowało
w orzecznictwie sądowym i wywoływało poważne wątpliwości, ponieważ, jak
wskazał Sąd Najwyższy w podejmującej tę kwestię uchwale z dnia 10 lipca 2015 r.
III CZP 29/15 (jeszcze nie opublikowanej), zasady ponoszenia kosztów procesu
w sprawach, w których po stronie powodowej występują współuczestnicy w sporze
(art. 72 i nast. k.p.c.) nie są obecnie uregulowane ustawowo, a jedyny przepis
dotyczący zwrotu kosztów procesu przez współuczestników – art. 105 k.p.c. -
reguluje wyłącznie zwrot kosztów przez współuczestników po stronie
przegrywającej proces. Odrębnych uregulowań brak także w przepisach
wykonawczych wydawanych przez Ministra Sprawiedliwości na podstawie delegacji
zawartych w ustawie z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych (jedn. tekst: Dz. U. z 2014 r., poz. 1025 ze zm.), jak również
w przepisach ustaw dotyczących adwokatury i radców prawnych. Z tych przyczyn
orzecznictwo Sądu Najwyższego w tej kwestii, zapadłe na tle dawnych, już
nieobowiązujących regulacji, nie może być uznane za aktualne.
We wskazanej wyżej uchwale z dnia 10 lipca 2015 r III CZP 29/15 Sąd
Najwyższy wypowiadając się w tym przedmiocie na gruncie obowiązującego stanu
prawnego stwierdził, że w razie współuczestnictwa formalnego (art. 72 § 1 pkt 2
k.p.c.), do niezbędnych kosztów procesu poniesionych przez współuczestników
reprezentowanych przez jednego pełnomocnika będącego adwokatem lub radcą
4
prawnym zalicza się jego wynagrodzenie ustalone odrębnie w stosunku do każdego
współuczestnika. Sąd jednak powinien obniżyć to wynagrodzenie, jeżeli przemawia
za tym nakład pracy pełnomocnika, podjęte przez niego czynności oraz charakter
sprawy (art. 109 § 2 k.p.c.).
Sąd Najwyższy w obecnym składzie podziela stanowisko zajęte w powyższej
uchwale, odwołując się do argumentów przytoczonych w jej uzasadnieniu.
W szczególności zgodzić się należy z poglądem, że wykładnia taka wynika z treści
art. 98 k.p.c., w którym ustawodawca orzeczenie o kosztach procesu oparł na
dwóch podstawowych zasadach: zasadzie odpowiedzialności za wynik procesu,
która oznacza obowiązek zwrotu przez stronę przegrywającą przeciwnikowi
poniesionych przez niego kosztów oraz zasadzie kosztów niezbędnych i celowych,
z której wynika, że zwrotowi podlegają tylko te koszty wygrywającego przeciwnika,
które były niezbędne do celowego dochodzenia praw lub celowej obrony.
W sytuacji współuczestnictwa formalnego, o którym mowa w art. 72 § 1 pkt 2
k.p.c., każdy współuczestnik dochodzi w jednej sprawie odrębnego, samodzielnego,
własnego roszczenia, a jedynie podstawa faktyczna i prawna każdego z tych
odrębnych roszczeń jest jednakowa. Reguła ta dotyczy także wielości podmiotów
i roszczeń po stronie pozwanej. W istocie zatem sprawa, w której występuje
współuczestnictwo formalne jest zbiorem kilku spraw, połączonych z reguły
dążeniem do wspólnego prowadzenia procesu i doprowadzenia do wydania
wspólnego rozstrzygnięcia, a więc przyspieszenia rozstrzygnięcia sprawy
i zminimalizowania jej kosztów. Jak słusznie wskazał Sąd Najwyższy w powołanej
uchwale, w sytuacji, gdy w istocie chodzi o wiele spraw połączonych w jednej
sprawie, tylko rozstrzygnięcie odrębnie o kosztach procesu należnych w ramach
każdej skumulowanej sprawy pozwoli na zrealizowanie zawartych w art. 98 k.p.c.,
przedstawionych wyżej podstawowych zasad rozstrzygania o kosztach procesu.
Przemawia za tym również podobieństwo między współuczestnictwem
formalnym a przewidzianym w art. 219 k.p.c. połączeniem przez sąd kilku spraw do
łącznego rozpoznania lub także łącznego rozstrzygnięcia. Połączenie takie nie
wyłącza możliwości przyznania stronie wygrywającej sprawę pełnej stawki kosztów
wynagrodzenia zawodowego pełnomocnika także wtedy, gdy reprezentuje on inne
strony połączonych spraw.
5
Jak słusznie podkreślił Sąd Najwyższy w omawianej uchwale, skoro przepisy
nie określają wyraźnie sposobu pobierania przez zawodowych pełnomocników
opłat za zastępowanie kilku współuczestników formalnych, to zachodzą przesłanki
do przyjęcia w drodze analogii, iż podobnie jak przy prowadzeniu odrębnie spraw
kilku powodów opartych na jednakowej podstawie faktycznej i prawnej, pobierane
są opłaty od każdego z nich oddzielnie. Współuczestnictwo formalne jest bowiem
dobrowolne i zależy wyłącznie od powodów, którzy mogą udzielić pełnomocnictwa
jednemu pełnomocnikowi i skumulować sprawy w jednym pozwie albo udzielić
pełnomocnictwa jednemu lub kilku pełnomocnikom i wnieść kilka pozwów,
zachowując niewątpliwie prawo do oddzielnych wynagrodzeń.
Podzielając przedstawione wyżej najistotniejsze argumenty wskazane przez
Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 10 lipca 2015 r. III CZP 29/15,
należało zatem podzielić także stanowisko w niej zajęte i stwierdzić, że
współuczestnikom formalnym (art. 72 § 1 pkt 2 k.p.c.) reprezentowanym przez
jednego pełnomocnika będącego adwokatem lub radcą prawnym, należy się zwrot
kosztów procesu obejmujących jego wynagrodzenie ustalone odrębnie w stosunku
do każdego ze współuczestników.
Jak słusznie jednak zauważył Sąd Najwyższy, wynagrodzenie przyznane
według tej zasady może w niektórych sytuacjach być uznane za zawyżone, nie
odpowiadające nakładowi pracy i czasu pełnomocnika. Kumulacja roszczeń do
jakiej dochodzi przy współuczestnictwie formalnym i skorzystanie przez
współuczestników sporu z pomocy jednego pełnomocnika powoduje bowiem
obniżenie kosztów procesu, zarówno indywidualnych jak i publicznych, z wyjątkiem
opłat sądowych oraz przyczynia się do usprawnienia i przyspieszenia postępowania,
a więc także do zmniejszenia nakładu pracy pełnomocnika oraz zaoszczędzenia
jego czasu. Nakłada to w każdym wypadku na sąd obowiązek rozważenia, czy
koszty obejmujące wynagrodzenie pełnomocnika powinny być zwrócone
poszczególnym współuczestnikom w pełnej wysokości, czy też w pewnym stopniu
obniżone, poniżej stawki minimalnej, stosownie do zmniejszonego nakładu jego
pracy i czasu.
Taką ocenę uzasadnia przepis art. 109 § 2 k.p.c., wskazujący jakie
przesłanki powinien brać pod uwagę sąd ustalając wysokość kosztów poniesionych
6
przez stronę reprezentowaną przez zawodowego pełnomocnika. Są to: niezbędny
nakład pracy pełnomocnika, podjęte przez niego w sprawie czynności, charakter
sprawy i wkład pełnomocnika w przyczynienie się do jej wyjaśnienia
i rozstrzygnięcia. Sąd powinien także rozważyć celowość podjętych czynności
oraz ich niezbędność ze względu na charakter sprawy. Nie jest możliwe
wyczerpujące wyliczenie wszystkich szczegółowych okoliczności mających –
w ramach tych przesłanek- wpływ na nakład pracy i czasu pełnomocnika w sprawie,
w której reprezentuje on kilku współuczestników formalnych. Niewątpliwie należy
brać pod uwagę charakter sprawy, a więc stopień jej złożoności zarówno ze
względu na stan faktyczny i trudności dowodowe jak i podstawę prawną przy
uwzględnieniu tego, że z uwagi na wspólną podstawę faktyczną i prawną roszczeń
pełnomocnik w pewnym zakresie podejmuje czynności odnoszące taki sam skutek
w stosunku do wszystkich współuczestników przynajmniej co do okoliczności
wspólnych dla nich wszystkich, a zatem ilość reprezentowanych przez niego osób
nie ma wpływu na zwiększenie nakładu i czasu jego pracy w tym zakresie.
Jak wskazano wyżej, przy współuczestnictwie formalnym następuje
kumulacja podmiotowa i przedmiotowa wielu roszczeń jednego rodzaju, opartych
na jednakowej podstawie faktycznej i prawnej, a zatem oprócz okoliczności
wspólnych dla wszystkich współuczestników, wymagających od pełnomocnika
podjęcia jednego rodzaju czynności skutecznych w odniesieniu do nich wszystkich,
występują także okoliczności indywidualne, które mogą wynikać zarówno
z indywidualnego charakteru roszczeń dochodzonych przez każdego ze
współuczestników jak i ze zgłoszonych przez stronę przeciwną indywidualnych
zarzutów różnych w stosunku do każdego ze współuczestników lub podniesionych
tylko w odniesieniu do niektórych z nich. Może to wymagać od pełnomocnika
nakładu pracy na podjęcie czynności jednostkowych w stosunku do niektórych tylko
współuczestników lub podjęcie czynności takich samych w stosunku do wszystkich
współuczestników albo wreszcie innych jeszcze czynności, których nie sposób
skatalogować, a które, jeżeli wystąpią w sprawie, powinny być, zgodnie z art. 109
§ 2 k.p.c., uwzględnione przez sąd przy ustalaniu wysokości kosztów zastępstwa
procesowego należnych odrębnie każdemu ze współuczestników formalnych
reprezentowanych przez tego samego zawodowego pełnomocnika. Uwzględnienie
7
tych okoliczności może skutkować obniżeniem niektórym lub wszystkim
współuczestnikom formalnym przyznanego wynagrodzenia pełnomocnika,
należnego według zasad określonych w uchwale.
Mając to na uwadze, Sąd Najwyższy podjął na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.
uchwałę jak na wstępie.
eb