Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 810/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 października 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Barbara Myszka (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner
SSN Anna Kozłowska (sprawozdawca)
Protokolant Ewa Krentzel
w sprawie z powództwa M. S.A. w Ł.
przeciwko Wojewódzkiemu Szpitalowi w P.
z siedzibą w P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 7 października 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 17 kwietnia 2014 r.,
1. oddala skargę kasacyjną,
2. zasądza od powoda na rzecz pozwanego kwotę 1800 (jeden
tysiąc osiemset) zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa
procesowego w postępowaniu kasacyjnym.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 7 listopada 2013 r. Sąd Okręgowy w P. oddalił powództwo
M. S.A. z siedzibą w Ł. skierowane przeciwko Wojewódzkiemu Szpitalowi w P. o
zapłatę 105.203,88 zł. W motywach rozstrzygnięcia Sąd Okręgowy ustalił, że
pozwany w ramach prowadzonej działalności leczniczej zawarł w dniu 28 grudnia
2011 r. z V. S.A. w K. umowę o wykonywanie usług badania rezonansem
magnetycznym, a w dniu 27 marca 2012 r. umowę z E. P. sp. z o.o. w W.
dotyczącą sukcesywnych dostaw jednorazowego sprzętu medycznego do
koronografii i koronoplastyki. W tej umowie strony zastrzegły, że wierzytelności
z niej wynikające nie mogą być przedmiotem przelewu i poręczenia bez zgodą
właściwego organu samorządu województwa […].
Wskazane umowy miały charakter ramowy i były realizowane przez
poszczególne zamówienia. Z kolei powód, w dniu 19 stycznia 2012 r., zawarł z E. P.
sp. z o.o. umowę o współpracy w zakresie obsługi wierzytelności i udzielania
poręczeń, na podstawie której poręczył istniejące i niewymagalne, jak również
przyszłe zobowiązania szpitali wymienianych w załączniku nr 1 do umowy, w tym
również pozwanego; poręczenie obejmowało zarówno zobowiązania z tytułu
należności głównych jak i odsetek. Takie umowy w dniach 2 marca 2011 r. i 9
marca 2012 r. powód zawarł także z V. S.A. Wobec nieregulowania przez
pozwanego należności z umów zawartych z dostawcami towarów i usług, te długi
pozwanego uregulował powód jako poręczyciel, wstępując, zgodnie z art. 518 § 1
pkt 1 k.c., w prawa zaspokojonego wierzyciela. O dokonanej zapłacie powód
informował pozwanego wzywając go do zaspokojenia roszczenia, jednakże
bezskutecznie. Dokonując oceny prawnej tak ustalonego stanu faktycznego Sąd
Okręgowy odwołał się do treści art. 54 ust. 5 ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o
działalności leczniczej (Dz.U. z 2011 r., Nr 112, poz. 654 ze zm.) stanowiącego o
nieważności czynności prawnej mającej na celu zmianę wierzyciela dokonanej bez
zgody podmiotu tworzącego publiczny zakład opieki zdrowotnej. Za taką czynność
Sąd uznał również umowę poręczenia biorąc pod uwagę, że umowy zawarte przez
powoda z dostawcami pozwanego miały na celu doprowadzenie do zmiany
wierzyciela. Jednocześnie, w ocenie Sądu Okręgowego, umowy zawarte przez
3
powoda z dostawcami były pozorne ze skutkami z art. 83 § 1 k.c., zmierzały do
obejścia prawa i ukrycia przelewu wierzytelności.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 17 kwietnia 2014 r. oddalił apelację powoda
od wyroku Sądu Okręgowego aprobując ustalenia faktyczne tego Sądu i ich ocenę
prawną. Uznał, że istotnie, rzeczywistym celem zawartych przez powoda z
dostawcami pozwanego umów poręczenia nie było poręczenie, ale przelew
wierzytelności, a taka umowa jest umową mającą na celu zmianę wierzyciela;
zawarta zaś bez wymaganej ustawą zgody, co miało miejsce w sprawie, jest
nieważna. Tak więc nieważność umowy pozornej wynika z art. 83 § 1 k.c.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach z art. 3983
§ 1 k.p.c.,
powód, w ramach podstawy naruszenia prawa materialnego zarzucił naruszenie
art. 65 § 2 i art. 83 § 1 k.c. oraz art. 53 ust. 6 ustawy z dnia 30 sierpnia 1991 r.
o zakładach opieki zdrowotnej (Dz.U z 2007 r., Nr 14, poz. 89 ze zm.) i art. 54 ust. 5
ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz.U. z 2013 r.,
poz. 217). W ramach podstawy z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. skarżący zarzucił
naruszenie art. 328 § 2 w związku z art. 391 k.p.c.
We wnioskach kasacyjnych skarżący domagał się uchylenia zaskarżonego
wyroku i przekazania sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
ewentualnie uchylenia zaskarżonego wyroku i orzeczenia co do istoty przez
uwzględnienie powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Biorąc pod uwagę, że uzasadnienie wyroku sporządzane jest po jego
wydaniu, naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. z reguły nie ma wpływu na jego treść,
a więc w rzeczywistości na wynik sprawy, jak wymaga tego sformułowana w art.
3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. podstawa kasacyjna. Wyjątkowo, jak wielokrotnie wskazywał
Sąd Najwyższy, zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. może stanowić
usprawiedliwioną podstawę skargi kasacyjnej, jednak tylko wówczas,
gdy uzasadnienie zaskarżonego wyroku nie zawiera wszystkich koniecznych
elementów bądź zawiera tak oczywiste braki, że nie jest możliwa kontrola
kasacyjna. Taka sytuacja w sprawie nie zachodzi. Sądy obu instancji ustaliły,
że umowa poręczenia była pozorna, ukrywała umowę przelewu, która z racji
naruszenia przepisów ustawy, była nieważna. Jeżeli, w ocenie skarżącego,
4
ustalenie staniu pozorności (jako niewątpliwie okoliczności faktycznej - por. wyroki
Sądu Najwyższego: z dnia 2 kwietnia 2014 r. IV CSK 399/13; z dnia 23 stycznia
1997 r., I CKN 51/96, OSNC 1997, nr 6-7, poz. 79; z dnia 27 lipca 2000 r., IV CKN
91/00, niepubl.; z dnia 8 grudnia 2000 r., I CKN 1233/00, niepubl.; z dnia
9 listopada 2007 r., V CSK 278/06, niepubl.) nastąpiło z naruszeniem przepisów
postępowania, zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. (w związku z art. 391 k.p.c.)
nie był w takiej sytuacji zarzutem ani odpowiednim ani wystarczającym, a jest przy
tym nietrafny.
Powyższe pozostaje w związku z zarzutem naruszenia prawa materialnego,
to jest naruszenia art. 83 § 1 k.c. Strona może kwestionować prawidłowość
zastosowania tego przepisu w ustalonych przez sąd okolicznościach faktycznych
i kwalifikację tych okoliczności w kategoriach pozorności, jednakże
w okolicznościach sprawy nieprawidłowość/prawidłowość takiej kwalifikacji umowy
zawartej przez skarżącego ostatecznie na ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy.
Za nietrafne uznać też należy pozostałe zarzuty naruszenia prawa materialnego,
a więc naruszenia art. 65 § 2 k.c. oraz art. 53 ust. 6 ustawy z dnia 30 sierpnia
1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (Dz.U z 2007 r., Nr 14, poz. 89 ze zm.- dalej
jako ustawa o z.o.z.) i art. 54 ust. 4 ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności
leczniczej (Dz.U. z 2 2013 r., poz. 217- dalej jako ustawa o dz.l.). Przepis art. 53
ust. 6 ustawy o z.o.z. obowiązujący od 22 grudnia 2010 r. do dnia 30 czerwca
2011 r. nie miał w sprawie zastosowania z tej przyczyny, że stosunki
zobowiązaniowe, będące źródłem zaspokojonych przez powoda roszczeń, łączące
pozwanego z dostawcami (z V. S.A. i z E. P. sp. z o.o.) powstały w następstwie
wykonywania zawartych z tymi podmiotami umów cząstkowych, co miało miejsce
już po dniu 1 lipca 2011 r., a więc po wejściu w życie ustawy o dz.l. Oznacza to, że
w sprawie mają zastosowanie przepisy tej ustawy. Tak więc Sąd nie mógł naruszyć
powołanych w skardze kasacyjnej przepisów ustawy poprzedniej, z dnia 30 sierpnia
1991 r. - o z.o.z., w tym obowiązującego w okresie od 22 grudnia 2010 r. do 30
czerwca 2011 r. art. 53 ust. 6 tej ustawy, nie tylko dlatego, że ustawa ta przestała
obowiązywać z chwilą wejścia w życie ustawy o dz.l., ale również dlatego, że Sąd
jej nie stosował. Powołany przez skarżącego art. 53 ust. 6 ustawy o z.o.z. ma więc
w okolicznościach sprawy znaczenie historyczne. Uwzględniając jego analogiczną,
5
jak art. 54 ust. 5 obecnie obowiązującej ustawy, treść oraz wynikający z tych
regulacji niewątpliwie zamierzony cel ustawodawcy udzielania wierzytelnościom
publicznych zakładów opieki zdrowotnej coraz szerszej ochrony, kształtujący się
kolejno stan prawny wymaga przypomnienia.
W pierwotnym brzmieniu art. 53 ustawy o z.o.z. nie przewidywał
konieczności uzyskania zgody organu założycielskiego na dokonanie czynności
prawnej, która miała na celu zmianę wierzyciela zadłużonego z.o.z. Do dnia
22 grudnia 2010 r. przepisy ustawy o z.o.z. wymieniały konkretne umowy, to jest
zbycia, dzierżawy, najmu, użytkowania oraz użyczenia aktywów trwałych
samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej, które, jeżeli zostały zawarte
z naruszeniem wymogów wynikających z ust. 2-5 art. 53, były nieważne z mocy
prawa (ust.6). Kategorię „czynności prawnej mającej na celu zmianę wierzyciela”
ustawodawca wprowadził do ustawy z dniem 22 grudnia 2010 r., dokonując ustawą
z dnia 22 października 2010 r. o zmianie ustawy o zakładach opieki zdrowotnej
(Dz.U. z 2010 r. Nr 230, poz. 1507) zmian ustępu 6 art. 53, a także ust. 7. Zmiany
dokonano w ten jednak sposób, że w ust. 7, zachowując wyliczenie umów
z uchylonego ust. 6, dodano umowę przelewu; mogło to wskazywać, że w kategorii
„czynności prawnej mającej na celu zmianę wierzyciela” ujętej w ust. 6 w nowym
brzmieniu, mieści jedynie przelew. Ta nowa regulacja miała zastosowanie
do zobowiązań z.o.z. powstałych po dniu 22 grudnia 2010 r. (art. 4 ustawy z dnia
22 października 2010 r.). Mimo takiego brzmienia znowelizowanego przepisu
zamysłem ustawodawcy już wówczas najwyraźniej było objęcie zmienionymi
przepisami wszystkich czynności prawnych, których skutkiem była zmiana
wierzyciela z.o.z. Wynikało to z uzasadnienia projektu ustawy (por. druk sejmowy nr
2138, sejm RP VI kadencji), w którym wskazano cele regulacji w postaci
ograniczenie „handlu wierzytelnościami” poprzez konieczność uzyskania zgody
przez podmiot, który utworzył zakład oraz wskazano, że intencją ustawodawcy jest
objęcie powyższym ograniczeniem wszystkich czynności prawnych, które w efekcie
doprowadziłyby do zmiany wierzyciela.
Art. 54 ust. 5 obecnie obowiązującej ustawy o dz.l., zawiera identyczną
regulację prawną jak w art. 53 ust. 6 ustawy o z.o.z., powtarza bowiem kategorię
„czynności prawnej mającej na celu zmianę wierzyciela samodzielnego publicznego
6
zakładu opieki zdrowotnej”. Jak uprzednio tak i w tej ustawie przewidziano
konieczność udzielenia zgody przez organ założycielski (podmiot tworzący z.o.z.)
na dokonanie takiej czynności, wskazano na skutki braku zgody (nieważność
czynności prawnej), wprowadzono legitymację czynną organu nadzorczego
w procesie o ustalenie nieważności omawianej czynności prawnej. W nowej
ustawie nie wymienia się już żadnych konkretnych umów, ustawa nie zawiera
uregulowania analogicznego do ust. 7 art. 53 ustawy o z.o.z. w brzmieniu
obowiązującym od 22 grudnia 2010 r.
Problem oceny skutków prawnych zawarcia i wykonania umowy poręczenia,
zabezpieczającej wierzytelności do zakładu opieki zdrowotnej, pojawił się
w orzecznictwie Sądu Najwyższego już w poprzednio obowiązującym stanie
prawnym. W tym okresie do umów zawieranych przez z.o.z. wprowadzano z reguły
postanowienia o zakazie przelewu wierzytelności przysługujących wobec szpitali,
bez wiedzy i zgody szpitala, a czyniono to w celu ewentualnego ograniczenia
obrotu wierzytelnościami, w interesie zadłużonych jednostek leczniczych. Przed
roszczeniami subrogacyjnymi poręczycieli (art. 518 § 1 pkt 1 k.c.) szpitale broniły
się m.in. zarzutem, że zawierane przez ich wierzycieli umowy poręczenia były
w istocie umowami faktoringu lub umowami o zbliżonych skutkach prawnych. Miało
to prowadzić do nieskuteczności poręczenia z racji naruszenia odpowiedniego
pactum de non cedendo (art. 509 k.c.). W uzasadnieniu wyroku z dnia 24 kwietnia
2008 r., IV CSK 39/08 (nie publ.) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że zawarcie przez
wierzyciela szpitala umowy poręczenia z innym podmiotem, mimo umieszczenia
w umowie ze szpitalem postanowienia pactum de non cedendo, „było wprawdzie
działaniem zgodnym z treścią zobowiązania, ale nie da się pogodzić z zasadą
rzetelności i lojalności w wykonaniu zobowiązania względem kontrahenta, bowiem
naruszało jego uzasadniony interes”. Taka sytuacja mogła prowadzić do uznania
poręczenia za nieważne w świetle art. 3531
k.c. jako naruszającego zasady
współżycia społecznego. Z kolei, w uchwale z dnia 20 kwietnia 2012 r., III CZP
10/12 (OSNC 2012, nr 10, poz. 117) Sąd Najwyższy przyjął, że umowa poręczenia
może być uznana za umowę pozorną (art. 83 § 1 k.c.), zawartą w celu ukrycia
przelewu wierzytelności wykluczonego w pactum de non cedendo (art. 509 k.c.).
7
Kształtujące się orzecznictwo doprowadziło do wypracowania w zasadzie
zgodnej linii orzeczniczej, której rezultatem jest pogląd o nieważności poręczenia
udzielonego za zobowiązania publicznego zakładu opieki zdrowotnej bez
wymaganej zgody podmiotu tworzącego z.o.z. (por. wyroki: z dnia 6 czerwca 2014 r.
I CSK 428/13, OSNC z 2015 r., nr 4, poz. 53; z dnia 19 listopada 2014 r. II CSK
9/14, niepubl.; z dnia 9 stycznia 2015 r. V CSK 111/14, Biul.SN z 2015 r., nr 2,
poz.13; z dnia 6 lutego 2015 r. II CSK 319/14 i II CSK 238/14; z dnia 18 lutego
2015 r. I CSK 110/14; z dnia 24 kwietnia 2015 r.: II CSK 546/14, II CSK 797/14,
II CSK 664/14, II CSK 546/14, II CSK 830/14, II CSK 788/14, niepubl.).
Biorąc pod uwagę, że wymienione wyroki Sądu Najwyższego i zaskarżony
wyrok dotyczą tego samego powoda a okoliczności faktyczne stanowiące podstawę
żądań były analogiczne, tylko przypomnieć należy, że w powołanych orzeczeniach
przyjęto, iż „czynność prawna mająca na celu zmianę wierzyciela” w rozumieniu
art. 53 ust. 6 i 7 ustawy z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej
w brzmieniu obowiązującym od dnia 22 grudnia 2010 r. i art. 54 ust. 5 ustawy
z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej, obejmuje nie tylko
umowy bezpośrednio dotyczące zmiany wierzyciela, lecz także takie, których
skutkiem jest wskazana zmiana. W szczególności uznano, że nie można zakładać,
iż doszło do oznaczenia czynności prawnych, których musi dotyczyć zgoda organu
założycielskiego, gdyż zamierzeniem ustawodawcy było wskazanie ogólnie na takie
czynności prawne z punktu widzenia ich celu jurydycznego, przewidywanego przez
strony, niezależnie od ich konstrukcji dogmatyczno-prawnej oraz typowej dla nich
funkcji. Chodziło zatem o wszystkie czynności, które w łańcuchu zdarzeń prawnych
doprowadzą do zmiany wierzyciela. Nie ma żadnych jurydycznych argumentów,
aby wykładni tej nie zaaprobować. Uwzględnia ona wyniki zarówno wykładni
językowej, jak i wykładni funkcjonalnej, celowościowej, a także historycznej. Dodać
bowiem należy, że kształtowanie przez ustawodawcę ochrony wierzytelności z.o.z.
w kolejno obowiązujących przepisach wyraźnie wskazuje, nie tylko na jej
doprecyzowanie ale i rozszerzanie, co stanowi niewątpliwie odpowiedź zarówno na
pojawiające się wątpliwości interpretacyjne jak i odpowiedź na stosowanie przez
podmioty profesjonalnie zajmujące się obrotem wierzytelnościami takich konstrukcji
8
prawnych, które umożliwiają unikanie konieczności uzyskania zgody podmiotu
tworzącego z.o.z. na nabycie wierzytelności do niego.
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym skargę kasacyjną podziela
stanowisko, że czynnością prawną, wymagającą zgody organu założycielskiego
jest również poręczenie za zobowiązania zakładu opieki zdrowotnej. Skoro bowiem
skutkiem zawarcia umowy poręczenia może być (jest) wstąpienie w prawa
zaspokojonego wierzyciela (art. 518 § 1 pkt 1 k.c.), a więc zmiana wierzyciela,
co jednak nie następuje przez czynność prawną, ale ex lege, z chwilą spłacenia
wierzyciela przez poręczającego, były podstawy do przyjęcia, że umowa
poręczenia zawarta bez zgody podmiotu tworzącego, wywołująca wszak
w łańcuchu zdarzeń zmianę wierzyciela, jest tą czynnością prawną, z którą należy
wiązać, w myśl powołanych przepisów, skutek nieważności.
W odniesieniu do nabycia wierzytelności z mocy samego prawa (cessio legis)
przez osobę trzecią (poręczyciela), z chwilą spłacenia przez nią wierzyciela
(art. 518 § 1 pkt 1 k.c.), można nadto zauważyć, że do cessio legis stosuje się
w drodze analogii przepisy o przelewie, co jest uzasadnione z uwagi na
podobieństwa konstrukcyjne i funkcjonalne. Z tej przyczyny istnieją uzasadnione
podstawy do przyjęcia, że zakazy ustawowe przelewu, wynikające z przepisów
prawa, dotyczą także nabycia wierzytelności w drodze cessionis legis. W związku
ze ścisłym powiązaniem przez ustawodawcę pewnych kategorii wierzytelności
z podmiotami tych praw, dopuszczenie w tym zakresie zmiany podmiotu w drodze
podstawienia byłoby działaniem zmierzającym do obejścia prawa. Tak więc skoro
obowiązuje ustawowy zakaz obrotu, bez zgody podmiotu tworzącego, w odniesieniu do
wierzytelności wynikających z zobowiązań samodzielnych publicznych zakładów opieki
zdrowotnej, to wyłącza on również subrogacyjne nabycie wierzytelności na podstawie art.
518 § 1 pkt 1 k.c. (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 2014 r. II CSK 9/14 i z dnia
24 kwietnia 2015 r. II CSK 830/14 - niepubl.).
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
orzekł jak w sentencji.
O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 98 § 1
i 3 k.p.c. w związku z § 6 pkt 6 i § 12 ust. 4 pkt 2 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców
9
prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej
udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (tekst jedn.: Dz.U.
z 2013 r., poz. 490).
eb