Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 461/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 października 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (przewodniczący)
SSN Jolanta Frańczak
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania K. Ł.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych o wznowienie postępowania
zakończonego prawomocnym wyrokiem Sądu Apelacyjnego w […] z dnia 19 lutego
2009 r.,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 15 października 2015 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 13 czerwca 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Wnioskodawczyni K. Ł. wniosła skargę o wznowienie postępowania
zakończonego prawomocnym wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 19 lutego 2009
r., domagając się jego uchylenia, zmiany wyroku Sądu Okręgowego w P. z dnia 29
stycznia 2008 r. oraz poprzedzającej go decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
z dnia 23 sierpnia 2007 r. i przyznanie jej prawa do emerytury wcześniejszej dla
pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki, ewentualnie o
uchylenie obu wyroków oraz decyzji organu rentowego i przekazanie sprawy temu
organowi do rozpoznania.
Jako podstawę wznowienia skarżąca wskazała art. 4011
k.p.c., powołując się
na wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 lutego 2012 r., K 5/11 (OTK-A 2012
nr 2, poz. 16), którym - stanowiący podstawę prawną decyzji organu rentowego i
wyroków Sądów obu instancji - art. 114 ust. 1a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U.
z 2015 r., poz. 748; dalej jako ustawa emerytalna) został uznany za niezgodny z
zasadą zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa wynikającą
z art. 2 oraz art. 67 ust. 1 Konstytucji RP, w związku z czym zakwestionowany
przepis stracił moc z dniem 8 marca 2012 r.
Wyrokiem z dnia 13 czerwca 2014 r. Sąd Apelacyjny oddalił skargę.
Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia. Decyzją z dnia
29 stycznia 2002 r. organ rentowy przyznał wnioskodawczyni prawo do
wcześniejszej emerytury dla pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi
stałej opieki. Kolejną decyzją z dnia 23 sierpnia 2007 r. organ ten, z powołaniem się
na art. 114 ustawy emerytalnej, odmówił wnioskodawczyni wskazanego
świadczenia, gdyż w wyniku dokonanego z urzędu ponownego ustalenia prawa do
emerytury stwierdzono, że ubezpieczona nie spełnia wymaganych warunków, gdyż
pozostawała w zatrudnieniu, co oznacza, że jej dziecko nie wymagało stałej opieki
oraz pielęgnacji. Wyrokiem z dnia 29 stycznia 2008 r. Sąd Okręgowy w P. oddalił
odwołanie wnioskodawczyni, wskazując, że art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej daje
możliwość ponownego ustalenia, także z urzędu, prawa do świadczenia, jeżeli po
uprawomocnieniu się decyzji w sprawie świadczeń zostaną przedłożone nowe
dowody lub zostaną ujawnione okoliczności istniejące przed wydaniem pierwotnej
3
decyzji, a mające wpływ na prawo do świadczenia. Apelacja wnioskodawczyni
została oddalona wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 19 lutego 2009 r. Sąd
Najwyższy oddalił wniesioną przez wnioskodawczynię skargę kasacyjna,
potwierdzając w uzasadnieniu prawidłowość zastosowania art. 114 ust. 1 ustawy
emerytalnej, dającego możliwość weryfikacji prawomocnej decyzji w sytuacji, gdy
organ rentowy dopuścił się uchybienia na korzyść ubezpieczonego.
Motywując oddalenie skargi o wznowienie postępowania Sąd Apelacyjny
podniósł, że zgodnie z art. 4011
k.p.c. można żądać wznowienia postępowania w
wypadku, gdy Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności aktu normatywnego z
Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub z ustawą, na podstawie
którego zostało wydane orzeczenie. W ocenie tego Sądu, art. 114 ust. 1a ustawy
emerytalnej nie miał w sprawie zastosowania, gdyż poczynając od decyzji organu
rentowego wskazywano, że prawo Zakładu do weryfikacji decyzji z 2002 r.
wypływało z art. 114 ust. 1 ustawy, a przepis ten nigdy nie został zakwestionowany
przez Trybunał Konstytucyjny. Sąd stwierdził, że co prawda „w uzasadnieniu Sądu
Apelacyjnego pojawił się passus, że decyzja może być zmieniona, także z urzędu,
na podstawie art. 114 ust. 1a. Nie zmienia to jednak faktu, że prawidłową i
zastosowaną w sprawie podstawą prawną wydania decyzji weryfikującej był art.
114 ust. 1”, zaś prawidłowość oparcia rozstrzygnięcia sprawy o tę właśnie normę
podkreślił Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku oddalającego skargę kasacyjną.
Błędne jest tym samym twierdzenie skarżącej, jakoby podstawę rozstrzygnięcia
stanowił art. 114 ust. 1a ustawy emerytalnej. Podstawą tą był bowiem art. 114 ust.
1 tej ustawy.
W skardze kasacyjnej wnioskodawczyni zarzuciła: I. naruszenie prawa
materialnego, a to: 1) niezastosowanie art. 2 Konstytucji RP, z którego wynika
ochrona praw nabytych; 2) błędną wykładnię art. 114 § 1 i 1a ustawy emerytalnej
przez przyjęcie, że zaskarżona decyzja organu rentowego oparta była na art. 114
ust. 1, podczas gdy w okolicznościach faktycznych sprawy tym przepisem mógł być
tylko uchylony przez Trybunał Konstytucyjny art. 114 ust. 1a; II. naruszenie prawa
procesowego, tj. art. 412 k.p.c., przez nierozpoznanie sprawy ponownie w zakresie
jaki wynika z tego przepisu.
4
Wskazując na powyższe zarzuty skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego
wyroku w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest usprawiedliwiona.
Stosownie do art. 4011
k.p.c. można żądać wznowienia postępowania
również w wypadku, gdy Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności aktu
normatywnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub z ustawą,
na podstawie którego zostało wydane orzeczenie. Istotą regulacji zawartej w tym
przepisie jest realizacja reguły określonej w art. 190 ust. 4 ustawy zasadniczej,
zgodnie z którą orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności z
Konstytucją, umową międzynarodową lub z ustawą aktu normatywnego, na
podstawie którego zostało wydane prawomocne orzeczenie sądowe, ostateczna
decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innych sprawach, stanowi podstawę
do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia na
zasadach i w trybie określonych w przepisach właściwych dla danego
postępowania. Chodzi o to, aby sprawa prawomocnie (ostatecznie) rozstrzygnięta
w oparciu o akt normatywny niezgodny z Konstytucją była ponownie rozpoznana i
rozstrzygnięta w zgodzie z wartościami i zasadami konstytucyjnymi. Aby taki cel
instytucji wznowienia postępowania na podstawie art. 4011
k.p.c. mógł być
osiągnięty, wskazany przez stronę wyrok Trybunału Konstytucyjnego powinien
dotyczyć aktu normatywnego lub zawartego w nim przepisu (przepisów)
stanowiącego rzeczywistą podstawę prawną rozstrzygnięcia objętego zaskarżonym
w tym trybie wyrokiem sądu. Inaczej mówiąc, na mocy art. 4011
k.p.c. można żądać
wznowienia postępowania jedynie wówczas, gdy Trybunał Konstytucyjny
zakwestionował ten przepis, który był decydującą podstawą prawną rozstrzygnięcia
zaskarżonego skargą o wznowienie postępowania (por. postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 19 marca 2009 r., III UO 2/08, OSNP 2010 nr 21-22, poz. 273
oraz z dnia 3 lutego 2012 r., I CZ 152/11, LEX nr 1215254 i powołane w nim
orzeczenia).
W myśl art. 412 § 1 k.p.c., w razie uznania dopuszczalności wznowienia
5
postępowania sąd rozpoznaje sprawę na nowo w granicach, jakie zakreśla
podstawa wznowienia. Wynika z tego, że rozpoznanie sprawy w granicach
zakreślonych przez podstawę wznowienia oznacza, że sąd może oceniać, czy
wskazana w skardze podstawa wznowienia jest uzasadniona i jaki wpływ na treść
zaskarżonego wyroku ma jej ewentualna zasadność. W tak określonym zakresie
rozpoznania mieści się również możliwość uznania, że pomimo zasadności
podstawy wznowienia, orzeczenie odpowiada prawu. Znajduje to potwierdzenie w
treści art. 412 § 2 k.p.c., według którego, po ponownym rozpoznaniu sprawy sąd
stosownie do okoliczności bądź oddala skargę o wznowienie, bądź uwzględniając
ją zmienia zaskarżone orzeczenie albo je uchyla i w razie potrzeby pozew odrzuca
lub postępowanie umarza. Oznacza to, że sąd oddala skargę o wznowienie
postępowania w razie bezzasadności podstaw wznowienia. Ma to miejsce zarówno
wtedy, gdy nie istnieją okoliczności stanowiące podstawę wznowienia, jak i wtedy,
gdy okoliczności uzasadniające podstawę (inną niż nieważność postępowania)
istnieją, ale nie mają wpływu na treść zaskarżonego rozstrzygnięcia. W rezultacie
oddalenie skargi o wznowienie postępowania jest wyrazem negatywnej oceny
zasadności zgłoszonej podstawy wznowienia postępowania lub braku jej wpływu na
treść wydanego uprzednio wyroku (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
26 marca 2013 r., III UZ 3/13, OSNP 2014 nr 2, poz. 32 i powołane w nim
orzeczenia).
W ocenie Sądu Apelacyjnego, wskazana w skardze podstawa wznowienia
jest niezasadna (nie została wykazana), gdyż po pierwsze - podstawy decyzji
organu rentowego i rozstrzygnięć Sądów obu instancji nie stanowił art. 114 ust. 1a,
lecz art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej, po drugie - co prawda Sąd drugiej instancji
w motywach wyroku zaskarżonego skargą o wznowienie postępowania powołał art.
114 ust. 1a tej ustawy, jednak „prawidłową i zastosowaną w sprawie podstawą
prawną decyzji weryfikującej był art. 114 ust. 1”, po trzecie - prawidłowość oparcia
rozstrzygnięcia o ten właśnie przepis stwierdził Sąd Najwyższy oddalając skargę
kasacyjną ubezpieczonej. Ograniczenie się do takiej argumentacji oznacza trafność
zarzutu naruszenia art. 412 k.p.c. przez nierozpoznanie sprawy na nowo w zakresie
wynikającym z tego przepisu.
6
Powołanie się przez organ rentowy w zaskarżonej przez ubezpieczoną
decyzji ogólnie na art. 114 ustawy emerytalnej nie jest wystarczające do uznania,
że jej podstawę stanowił ust. 1 wymienionego artykułu, tym bardziej, że w
uzasadnieniu decyzji wskazano na pozostawanie ubezpieczonej w zatrudnieniu
jako przesłankę oceny, iż jej dziecko nie wymagało stałej opieki oraz pielęgnacji.
Jednak nawet przy przyjęciu takiej podstawy działania przez organ rentowy, uszło
uwadze Sądu Apelacyjnego, że sąd ubezpieczeń społecznych nie jest związany
wadliwą lub nieadekwatną do istoty roszczeń ubezpieczonego podstawą prawną
zaskarżonej decyzji (por. np. wyrok z dnia 2 października 2008 r., I UK 88/08,
OSNP 2010 nr 7-8, poz. 100). Co prawda Sąd pierwszej instancji oparł swoje
rozstrzygnięcie na art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej, jednak Sąd odwoławczy
powołał się w motywach wyroku zaskarżonego skargą o wznowienie wprost na art.
114 ust. 1a tej ustawy w kontekście jego zastosowania, stwierdzając, że „decyzja
przyznająca prawo do świadczenia, mimo braku przesłanek ustawowych do jego
przyznania, może być w każdym czasie zmieniona, także z urzędu, na podstawie
art. 114 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach z FUS”. Nie jest trafne oparcie
przez Sąd Apelacyjny oceny co do niezasadności podstawy wznowienia na
poglądzie wyrażonym przez Sąd Najwyższy we wcześniejszym wyroku
oddalającym skargę kasacyjną ubezpieczonej. Przy wydaniu tego wyroku Sąd
Najwyższy, orzekający poza tokiem instancji, oparł swoje rozstrzygnięcie na
uznaniu, że wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 stycznia 2000 r., K 18/99
dotyczy wyłącznie sytuacji ubezpieczonych spełniających warunki nabycia prawa
do emerytury w dniu 1 stycznia 1999 r., co w przypadku skarżącej nie miało miejsca
i której to okoliczności organ rentowy nie uwzględnił przy wydawaniu decyzji z dnia
29 stycznia 2001 r. Sąd Najwyższy nie stosował zatem art. 114 ust. 1a ustawy
emerytalnej, a więc podstawa wznowienia przewidziana w art. 4011
k.p.c. wyroku
tego nie dotyczy.
Ubezpieczona zaskarżyła skargą o wznowienie postępowania wyrok Sądu
Apelacyjnego z dnia 19 lutego 2010 r., a zatem do tego Sądu należała samodzielna
ocena, czy zaskarżony wyrok został wydany na podstawie przepisu uznanego
przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z ustawą zasadniczą (por.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 września 2012 r., III UO 4/12, OSNP
7
2013 nr 17-18, poz. 215), a jeśli tak, czy okoliczności uzasadniające podstawę
wznowienia miały wpływ na treść zaskarżonego rozstrzygnięcia w zmienionym
stanie prawnym, a więc przy uwzględnieniu art. 114 ust. 1 k.p.c. (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 3 października 2012 r., III UK 146/11, OSNP 2013 nr 15-16,
poz. 191).
Przy dokonywaniu tej oceny Sąd Apelacyjny powinien mieć na względzie
wyrażane w judykaturze Sądu Najwyższego poglądy, że na podstawie art. 114 ust.
1 ustawy emerytalnej postępowanie o ponowne ustalenie prawa do świadczeń
(określane jako wznowienie postępowania przed organem rentowym) może zostać
wszczęte tylko w dwóch przypadkach, po pierwsze - przedłożenia nowych
dowodów, czyli dowodów, którymi organ rentowy nie dysponował w poprzednim
postępowaniu zakończonym prawomocną decyzją oraz po drugie - ujawnienia
okoliczności istniejących przed wydaniem takiej decyzji, a nieuwzględnionych przez
organ rentowy, przy czym nie jest istotne, czy organ rentowy nie uwzględnił tych
okoliczności z własnego zaniedbania, czy też z winy strony. Jeżeli nie pojawią się
takie nowe dowody lub nie ujawnią się takie nowe okoliczności, nie jest
dopuszczalne wszczęcie postępowania na podstawie art. 114 ust. 1 ustawy
emerytalnej. Okolicznością uzasadniającą wszczęcie z urzędu postępowania o
ponowne ustalenie prawa do świadczeń w trybie przewidzianym w tym przepisie nie
jest natomiast odmienna ocena dowodów dołączonych do wniosku o emeryturę lub
rentę, przeprowadzona przez organ rentowy po uprawomocnieniu się decyzji
przyznającej świadczenie (por. uchwałę z dnia 5 czerwca 2003 r., III UZP 5/03,
OSNAPiUS 2003 nr 18, poz. 442 oraz wyroki z dnia 30 stycznia 2008 r., I UK
195/07, OSNP 2009 nr 7-8, poz. 105; z dnia 9 stycznia 2012 r., III UK 223/10,
OSNP 2012 nr 21-22, poz. 272 oraz z dnia 4 lipca 2012 r., III UK 132/11, LEX nr
1288700). Taką możliwość przewidywał właśnie art. 114 ust. 1a ustawy
emerytalnej, ustanawiający dodatkową przesłankę weryfikacji prawomocnych
decyzji emerytalnych i rentowych, niezależną od przesłanek określonych w art. 114
ust. 1. Niewątpliwie - wskutek zakwestionowania przez Trybunał Konstytucyjny art.
114 ust. 1a ustawy emerytalnej - usunięta została podstawa prawna ponownego
rozpoznania z urzędu uprawnień i wstrzymania wypłaty świadczeń nienależnych,
lecz przyznanych wskutek niewywołanego przez świadczeniobiorcę błędu organu
8
rentowego co do oceny dowodów stanowiących podstawę ustalenia prawa (por.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 stycznia 2013 r., III UZP 5/12, OSNP
2013 nr 23-24, poz. 288).
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji wyroku na
podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
kc