Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 781/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 października 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jan Górowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Grzegorz Misiurek
w sprawie z powództwa M. F.
przeciwko "A." Spółce Akcyjnej w upadłości likwidacyjnej w K.
poprzednio "A." Spółka Akcyjna w upadłości układowej w K.
o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 15 października 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Okręgowego w P.
z dnia 8 maja 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w P. do ponownego rozpoznania i
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Powód M. F. w pozwie z dnia 30 września 2011 r. skierowanym przeciwko A.
S.A. zażądał pozbawienia wykonalności tytułu wykonawczego stanowiącego nakaz
zapłaty wydany postępowaniu upominawczym przez Sąd Okręgowy w P. w dniu 10
marca 2011 r. IX GNc …8/11, którym została zasądzona od M. F. na rzecz tej
spółki kwota 115 263 zł z ustawowymi odsetkami oraz kwota 5058 zł tytułem
kosztów procesu.
Zarządzeniem z dnia 30 grudnia 2011 r. Sąd ten na podstawie art. 4799
§ 1
k.p.c. zwrócił pozwanemu odpowiedź na pozew i wyrokiem zaocznym z dnia
30 grudnia 2011 r. Sąd Rejonowy w L. uwzględnił powództwo.
W sprzeciwie od wyroku zaocznego pozwana zaskarżyła wyrok
zaoczny i wniosła o jego uchylenie oraz o oddalenie powództwa w całości.
Postanowieniem z dnia 9 stycznia 2012 r. w sprawie o sygn. akt: X GU …3/11/1
Sąd Rejonowy w K. ogłosił upadłość spółki A. S.A. z możliwością zawarcia układu.
Wyrokiem z dnia 28 czerwca 2013 r. Sąd Rejonowy w L. utrzymał w mocy
wyrok zaoczny z dnia 20 grudnia 2011 r. w części pozbawiającej wykonalności
nakaz zapłaty, zasądzający od powoda na rzecz pozwanej kwotę 115 262,07 zł
wraz z ustawowymi odsetkami, co do kwoty 87 856,77 zł wraz z ustawowymi
odsetkami i kosztami w kwocie 7 557.16 zł oraz w pozostałym zakresie powództwo
oddalił.
Sąd Rejonowy ustalił, że strony prowadzą pozarolniczą działalność
gospodarczą, której przedmiotem jest handel między innymi alkoholami.
Powód nawiązał współpracę z pozwaną, w ramach której nabywał napoje
alkoholowe i bezalkoholowe do sklepów w L. oraz okolicy. Powód dokonywał
zamówień towaru bezpośrednio przez pracownika pozwanego - przedstawiciela
handlowego R. K., a sporadycznie telefonicznie. Gdy R. K. przyjeżdżał do sklepów
powoda sprzedawczynie (w tym M. K. oraz A. M.), dokonywały u niego zamówienia
i płaciły gotówką za poprzednio dostarczony przez pozwanego towar. W tym celu
pobierały gotówkę z kasy i wręczały ją R. K. Z tytułu pobranych z kasy środków
pieniężnych w celu zapłaty za fakturę sprzedawczynie wystawiały dowody kasa
3
wydała (KW), które podpisywał R. K., natomiast wystawiał on dokumenty kasa
przyjęła (KP). Dokumenty KP i KW nie zawsze były opatrzone pieczątką pozwanej
oraz numerem. R. K. nie przestrzegał tego. Sprzedawczynie wystawiały dokumenty
KW na zlecenie księgowej i numerowały je na początku miesiąca. Powód i R. K.
traktowali dowody KP i KW jako potwierdzenia zapłat dokonywanych za napoje
alkoholowe.
Powód tytułem objętych nakazem zapłaty z dnia 11 marca 2011 r. należności
uiścił na rzecz pozwanego łącznie kwotę 87 856,77 zł. W sprawie pozwana
powołała się przy tym na ugodę z dnia 15 października 2010 r. zawartą między
stronami, w której powód uznał w całości dług wobec pozwanej w kwocie
208 060,98 zł, zobowiązując się do spłaty zadłużenia do dnia 1 marca 2011 r.
w kwocie minimum 40 000 zł miesięcznie z nadpłatą 50%.
Zapadły przeciwko powodowi nakaz zapłaty został doręczony powodowi
w trybie podwójnego awizo. Uprawomocnił się z dniem 14 kwietnia 2011 r. Został
zaopatrzony w klauzulę wykonalności na rzecz pozwanego w dniu 13 maja 2011 r.
Na jego podstawie pozwany jako wierzyciel wszczął postępowanie egzekucyjne
prowadzone przez komornika sądowego przy Sądzie Rejonowym w L. Powód
dowiedział się o postępowaniu przed Sądem Okręgowym w P. sygn. akt: IX
GNc …8/11 dopiero w dniu doręczenia zawiadomienia o wszczęciu egzekucji tj. 29
czerwca 2011 r. Wszczęto egzekucję z nieruchomości powoda w L., z rachunku
bankowego powoda oraz rzeczy ruchomych wykorzystywanych do prowadzenia
działalności gospodarczej i przysługujących mu wierzytelności względem urzędu
skarbowego.
Powód w toku postępowania egzekucyjnego informował pozwanego
o częściowej zapłacie egzekwowanej należności, wnosząc o umorzenie
postępowania egzekucyjnego oraz składając skargi na czynności komornika.
Po otrzymaniu zawiadomienia o wszczęciu egzekucji prowadził nadto z pozwanym
rozmowy proponując zawarcie ugody, co do spłaty należności wynikającej
ze spornego nakazu zapłaty. Intencją powoda przy zawarciu ugody było jednak
wyłącznie zawieszenie postępowania egzekucyjnego i zminimalizowanie kosztów
egzekucyjnych, aby nie spłacać po raz drugi spornych należności, które uiścił
4
już częściowo na rzecz R. K. Porozumienie pomiędzy stronami nie doszło jednak
do skutku. Na dzień 12 września 2011 r. wyegzekwowano od powoda kwotę
29 121,95 zł.
Postanowieniem z dnia 8 listopada 2011 roku Komornik umorzył na wniosek
wierzyciela postępowanie egzekucyjne, a następnie ponownie wszczął je na
podstawie nakazu zapłaty z dnia 11 marca 2011 r.
W dniu 4 lipca 2011 r. powód złożył zawiadomienie o popełnieniu przez R. K.
przestępstwa z art. 270 k.k. - podrobienia podpisu na ugodzie z dnia 15
października 2010 r. pomiędzy stronami. Postępowanie było prowadzone przez
Komendę Miejską Policji w L. pod sygn. akt 1 Ds. 1…3/11. Również pozwana
zawiadomiła o popełnieniu przez R. K. przestępstwa polegającego na
przywłaszczeniu środków pieniężnych spółki, które zainicjowało postępowanie
także prowadzone przez Komendę Miejską Policji w L. o sygn. akt: 1 Ds. ..4/10 .
Dochodzenie w sprawie 1 Ds. …3/11 zostało umorzone wobec braku danych
dostatecznie uzasadniających podejrzenie popełnienia czynu zabronionego.
Sąd Rejonowy podniósł, że zgodnie z art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. w brzmieniu
wprowadzonym ustawą z dnia 2 lipca 2004 roku o zmianie Kodeksu cywilnego
i niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2004 r., Nr 172, poz. 1804) dłużnik może wnieść
powództwo przeciwegzekucyjne jeżeli po powstaniu tytułu egzekucyjnego nastąpiło
zdarzenie, wskutek którego zobowiązanie wygasło albo nie może być
egzekwowane; gdy tytułem jest orzeczenie sądowe, dłużnik może go oprzeć na
zdarzeniach, które nastąpiły po zamknięciu rozprawy, a także zarzucie spełnienia
świadczenia, jeżeli zarzut ten nie był przedmiotem rozpoznania w sprawie.
W doktrynie i judykaturze do zdarzeń powodujących wygaśnięcie
zobowiązania zalicza się: wykonanie zobowiązania, zrzeczenie się roszczenia
przez wierzyciela, potrącenie, świadczenie w miejsce wypełnienia, odnowienie,
wydanie wyroku, który zapadł na korzyść jednego z dłużników solidarnych,
jeżeli uwzględnia zarzuty, które są wszystkim dłużnikom solidarnym wspólne,
zmianę wierzyciela, zmianę stosunków, z powodu których zobowiązanie
albo obowiązek gaśnie lub ulega ograniczeniu, zmianę wierzyciela,
dokonanie świadczenia przez dłużnika po wszczęciu egzekucji, ziszczenie się
5
warunku rozwiązującego, odnowienie zobowiązania, dobrowolne zwolnienie
dłużnika od długu lub rozwiązanie ugody. Przedawnienie - w większości
wypowiedzi jest uważane za zdarzenie powodujące wygaśnięcie zobowiązania,
w niektórych traktowane jako niemożność egzekwowania. Do zdarzeń
powodujących niemożliwość egzekwowania należą między innymi: odroczenie
uiszczenia świadczenia, rozłożenie na raty dochodzonej należności, niemożliwość
świadczenia o charakterze przemijającym i wykonanie prawa zatrzymania
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 1996 r., II CKN 7/96, OSNC
1997, nr 4, poz. 39, a także uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 25 stycznia 1977 r.,
III CZP 71/76, OSNCP 1977, nr 9, poz. 157).
Spełnienie świadczenia zgodnie z treścią zobowiązania skutkuje zawsze
wygaśnięciem zobowiązania i stanowi - w myśl powołanego art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.
podstawę roszczenia. Nie podlega natomiast w tym postępowaniu badaniu
i ustalaniu, czy przez zastosowanie niewłaściwego sposobu zapłaty wierzyciel
poniósł szkodę (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 17 stycznia 1974 r., III CRN
377/73, OSNCP 1975, nr 4, poz. 60 i z dnia 10 listopada 1999 r., I CKN 205/99,
OSNC 2000, nr 5, poz. 95).
Jego zdaniem, ustawodawca dopuścił możliwość oparcia powództwa
przeciwegzekucyjnego także na zarzucie spełnienia świadczenia, jeśli nie był on
przedmiotem rozpoznania w postępowaniu rozpoznawczym. Jego zdaniem, analiza
art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. wskazuje, że rozróżniono w nim sytuacje, gdy dłużnik może
oprzeć powództwo na zdarzeniach, które nastąpiły po zamknięciu rozprawy,
i odrębnie przypadek zarzutu spełnienia świadczenia, który "nie był przedmiotem
rozpoznania w sprawie". W rezultacie przyjął, że przez zwrot „zarzut spełnienia
świadczenia, który nie był przedmiotem rozpoznania w sprawie" należy rozumieć
zarzut, który nie był zgłoszony także przed powstaniem tytułu egzekucyjnego.
Poza tym, w jego ocenie należy przyjąć, że nierozpoznanie zarzutu spełnienia
świadczenia może mieć źródło zarówno z przesłankach zawinionych jak
i niezawinionych przez dłużnika.
Mając na uwadze te zapatrywania przyjął, że powód był uprawniony
w sprawie do zgłoszenia zarzutu spełnienia świadczenia w wysokości 96 060,92 zł,
6
zasądzonego na rzecz pozwanego tytułem wykonawczym w postaci nakazu zapłaty
w postępowaniu upominawczym z dnia 11 marca 2011 r. i powołanie się
na spełnienie świadczenia przed powstaniem tytułu egzekucyjnego. Podkreślił,
że postępowanie w sprawie IX GNc …8/11 zakończyło się bowiem
uprawomocnieniem się nakazu zapłaty z dnia 11 marca 2011 r., doręczonego
powodowi w trybie podwójnego awizo i powód nie zgłosił w powyższym
postępowaniu żadnych zarzutów, zarówno formalnych jak i merytorycznych, w tym
zarzutu spełnienia świadczenia.
Wyraził pogląd, że art. 840 § 1 kpt 2 k.p.c. daje podstawę do podniesienia
w postępowaniu przeciwegzekucyjnym zarzutu spełnienia świadczenia, nawet
wtedy gdy zarzut ten nie został rozpoznany, choć należało go uznać
za sprekludowany. Wskazał także, że w okolicznościach sprawy zarzut spełnienia
świadczenia nie mógł być również objęty powagą rzeczy osądzonej. Zwrócił także
uwagę, że przeciwko przedstawicielowi pozwanego – R. K. toczy się postępowanie
karne przygotowawcze na skutek zawiadomienia pozwanej o popełnieniu przez
niego przestępstwa sprzeniewierzenia majątku spółki. Pomimo to, pozwana nie
zweryfikowała, czy kwoty objęte nakazem zapłaty w sprawie IX GNC …8/11 zostały
uregulowane przez powoda do rąk R. K. - jej przedstawiciela handlowego. Jego
zdaniem, ewentualne rozstrzygnięcie w tym postępowaniu może rodzić jedynie
roszczenie odszkodowawcze pozwanej wobec R. K., a nie ma wpływu na
zasadność roszczenia powoda. Wyraził także pogląd, że nie podważa zasadności
roszczenia powoda to, iż po wszczęciu postępowania egzekucyjnego powód
prowadził z pozwaną rozmowy w przedmiocie ugody w spłacie należności
zasądzonej nakazem zapłaty, skoro intencją powoda było wyłącznie zawieszenie
postępowania egzekucyjnego i minimalizacja jego kosztów.
Wyrok Sądu pierwszej instancji zaskarżyła pozwana i Sąd Okręgowy w P.
wyrokiem z dnia 8 maja 2014 r. jej apelację oddalił. Podzielił dokonane przez Sąd
pierwszej instancji ustalenia faktyczne i dokonane przez niego rozważania prawne.
Podkreślił, że art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c., w obecnym brzmieniu wyraźnie stanowi, iż w
przypadku gdy tytułem jest orzeczenie sądowe, dłużnik może oprzeć powództwo
opozycyjne także na zarzucie spełnienia świadczenia, jeżeli zarzut ten nie był
przedmiotem rozpoznania w sprawie.
7
Pozwana w skardze kasacyjnej opartej na zarzucie naruszenia art. 840 § 1
pkt 2 k.p.c. wniosła o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania, ewentualnie o orzeczenie co do istoty sprawy
przez uwzględnienie jej apelacji w całości i oddalenie powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Jeżeli do spełnienia świadczenia doszło po zamknięciu rozprawy,
a w praktyce po zapadnięciu wyroku, to w takim wypadku mamy do czynienia
z klasyczną podstawą powództwa opozycyjnego, opartego na zdarzeniu
powodującym wygaśnięcie zobowiązania w postaci świadczenia. Podstawą
takiego powództwa nie może być natomiast twierdzenie dłużnika o spełnieniu
świadczenia, jeżeli nie podnosił tego w postępowaniu rozpoznawczym.
Sytuacja taka występuje rzadko, gdyż spełnienie świadczenia daje podstawę do
sformułowania tak oczywistego zarzutu, że trudno przyjąć, aby działający
racjonalnie dłużnik pominął go w swojej obronie.
Przeciwko zasadności konstruowania powództwa w takiej sytuacji
przemawiają dwa względy. Po pierwsze, ze sformułowania ustawy "jeżeli zarzut ten
nie był przedmiotem rozpoznania w sprawie" wynika, że chodzi o zarzut zgłoszony
przez pozwanego, do którego jednak sąd się nie ustosunkował, nie może być
bowiem przedmiotem rozpoznania sądu okoliczność niepodniesiona przez stronę.
Po drugie, uznanie, że dłużnik może zgłosić zarzut spełnienia świadczenia
dopiero po zamknięciu rozprawy i powoływać go jako podstawę powództwa
opozycyjnego z art. 840 § 1 pkt 2 in fine k.p.c. godzi w fundamentalne instytucje
procesu cywilnego, tj. prawomocność orzeczenia sądowego, związanie sądu
i stron takim orzeczeniem (art. 365 k.p.c.) oraz powagę rzeczy osądzonej (art. 366
k.p.c.). Jak się powszechnie przyjmuje, stan powagi rzeczy osądzonej pociąga za
sobą między innymi skutek w postaci prekluzji materiału procesowego
(faktycznego) sprawy.
Z tych względów w uchwale z dnia 21 lipca 2010 r., III CZP 47/10, (OSNC
2010, nr 12, poz. 165) Sąd Najwyższy przyjął, że podstawą powództwa
opozycyjnego przewidzianego w art. 840 § 1 pkt 2 in fine k.p.c. może być zarzut
spełnienia świadczenia, jeżeli został zgłoszony w czasie postępowania
8
rozpoznawczego przez pozwanego (dłużnika), lecz nie został rozpoznany. Odnosi
się to do sytuacji, w której sąd nie rozpoznał tego zarzutu na skutek przeoczenia
albo gdy ocenił, że jego rozpoznanie jest niedopuszczalne z przyczyny późnego
zgłoszenia, czyli z powodu tzw. prekluzji procesowej.
Niemniej, wskazując na zasadnicze argumenty uzasadniające na odstępstwo
od wykładni językowej art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. w uchwale z dnia 23 maja 2012 r.,
III CZP 16/12, (OSNC 2012, nr 11, poz. 129) Sąd Najwyższy trafnie wyjaśnił,
że oparcie powództwa przeciwegzekucyjnego na zarzucie spełnienia świadczenia
(art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.) jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy zarzut ten - ze względu
na ustanowiony ustawą zakaz - nie mógł być rozpoznany w sprawie, w której
wydano tytuł egzekucyjny.
Także w literaturze podniesiono, że spełnienie świadczenia, do którego
doszło przed zamknięciem rozprawy, może być badane przez sąd w procesie
opozycyjnym jedynie wtedy, gdy fakt ten z mocy ustawy nie mógł być przedmiotem
rozpoznania w sprawie. Jeżeli merytoryczne orzeczenie, a takim jest nakaz zapłaty
zapadły także w postępowaniu upominawczym stanowiący tytuł egzekucyjny
(art. 777 § 1 k.p.c.), zapadło już po spełnieniu świadczenia przez dłużnika,
to może on i powinien podnieść ten zarzut w sprzeciwie od tego orzeczenia.
Należy bowiem pamiętać, że do nakazów zapłaty stosuje się odpowiednio przepisy
o wyrokach, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej (art. 3532
k.p.c.).
Powodowi, jak wynika z powyższych uwag, przedmiotowy nakaz zapłaty
został doręczony w sposób zastępczy, który jest z jednym z rodzajów
doręczeń przewidzianych przez kodeks postępowania cywilnego. Wobec braku
w tym kierunku zarzutów należało uznać, że doręczenie to było prawidłowe.
Jest to bowiem postać fikcji prawnej doręczenia, ale pociągającej za sobą
wszelkie jego skutki (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 marca 2015 r.,
I CZ 6/15, LEX nr 1660675 i postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia
2014 r., II UZ 51/14, LEX nr 1573973). Przy doręczeniu zastępczym nawet
zachowanie wszystkich wymagań tego doręczenia daje możliwość wykazania
stronie, że doręczenie nie mogło nastąpić (por. np. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 28 listopada 2014 r., I CZ 90/14, LEX nr 1598677).
9
Skoro więc powód tego nie wykazywał, należało w świetle powyższych uwag
przyjąć, że powodowi przysługiwał środek prawny, którym mógł się bronić przed
uprawomocnieniem się nakazu zapłaty, gdyby istniały obiektywne przeszkody do
jego odebrania (por. np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 listopada
2014 r., II CSK 297/14, LEX nr 1616899). Wbrew więc stanowisku Sądów meriti
fakt spełnienia przez powoda świadczenia mógł zostać w drugiej fazie
postępowania upominawczego zbadany, bo powinien on był odebrać przedmiotowy
nakaz zapłaty i wnieść od niego sprzeciw, podnosząc w nim zarzut spełnienia
świadczenia. Inna wykładnia prowadziłaby do absurdalnego wyniku z tego względu,
że dłużnik, który w całości, bądź w części spełnił świadczenie, mógłby nie
podejmować obrony w sprawie wszczętej pomimo tego przez wierzyciela i dopiero
z takim zarzutem wystąpić wytaczając powództwo opozycyjne (por. także wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia 2011 r., IV CSK 488/11, niepubl.).
Z tych względów na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzeczono jak w sentencji.
kc