Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 70/15
UCHWAŁA
Dnia 21 października 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Agnieszka Piotrowska
SSN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z powództwa M. Mi.
przeciwko M. M. i W. M.
o zapłatę,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 21 października 2015 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w L.
postanowieniem z dnia 25 czerwca 2015 r.,
"1. Czy zobowiązanie osób zajmujących lokal bez tytułu prawnego
w rozumieniu art. 18 ustawy z dnia 21 czerwca 2001 roku o ochronie
praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu
cywilnego jest zobowiązaniem solidarnym?
2. W przypadku odpowiedzi negatywnej na pytanie pierwsze - czy
zobowiązanie to dzieli się na równe części, czy też o rozmiarze długu
poszczególnych współdłużników decyduje zakres korzystania przez
nich z zajmowanego bez tytułu prawnego lokalu?"
podjął uchwałę:
Odpowiedzialność odszkodowawcza osób zajmujących lokal
bez tytułu prawnego, przewidziana w art. 18 ust. 1 ustawy z dnia
21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym
2
zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (jedn. tekst Dz.U.
z 2014 r., poz. 150 ze zm.), ma charakter odpowiedzialności in
solidum.
3
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 30 grudnia 2014 r. wydanym w sprawie […] Sąd Rejonowy
w L., uwzględniając częściowo powództwo, zasądził od pozwanych M. M. i W. M.
na rzecz powódki M. Mi. tytułem wynagrodzenia za bezumowne korzystanie w
okresie od dnia 1 kwietnia 2011 r. do dnia 30 maja 2013 r. z lokalu mieszkalnego
stanowiącego jej własność kwotę 31.200 złotych z ustawowymi odsetkami z
zastrzeżeniem, że spełnienie świadczenia przez jedną z pozwanych zwalnia drugą.
Powódka nabyła odrębną własność przedmiotowego lokalu mieszkalnego
dnia 9 listopada 2010 r, od R. M. Pomimo wezwań powódki, M. M. i W. M. do
wydania lokalu zajmowały go aż do 30 czerwca 2013 r. Sąd Rejonowy uznał, że nie
było podstaw do solidarnego zasądzenia dochodzonych kwot. Ponieważ jednak
powódka może domagać się od każdej z pozwanych spełnienia tego samego
świadczenia zasadne, według tego Sądu, było zasądzenie in solidum dochodzonej
kwoty z tytułu wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z lokalu.
Przy rozpoznaniu apelacji pozwanych powstało zagadnienie prawne
dotyczące charakteru zobowiązania z tytułu zajmowania lokalu mieszkalnego
sformułowane w postanowieniu wydanym przez Sąd Okręgowy na podstawie art.
390 § 1 k.p.c. W uzasadnieniu postanowienia Sąd Okręgowy przyjął, że podstawą
odpowiedzialności pozwanych stanowią przepisy ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r.
o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu
cywilnego (jedn. tekst Dz. U. z 2014 r., poz. 150 - dalej, jako u.o.p.l.), a nie przepisy
art. 224 - 226 k.c. Według tego Sądu, uregulowana w art. 18 ust. 1 i 2 u.o.p.l.
odpowiedzialność odszkodowawcza kilku osób zajmujących lokal mieszkalny bez
tytułu prawnego może odpowiadać zarówno konstrukcji odpowiedzialności
in solidum, jak też konstrukcji odpowiedzialności solidarnej albo może mieć
charakter odpowiedzialności podzielnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
W art. 18 u.o.p.l. zostały uregulowane w zasadzie trzy różne roszczenia.
Po pierwsze, w art. 18 ust. 1 u.o.p.l., roszczenie o zapłatę comiesięcznego
odszkodowania przez osoby zajmujące lokal bez tytułu prawnego wysokości
określonej w ust. 2 tego artykułu. Po drugie, w art. 18 ust. 3, roszczenie o zapłatę
comiesięcznego odszkodowania przez osoby uprawnione do lokalu zamiennego
albo socjalnego, jeżeli sąd orzekł o wstrzymaniu wykonania opróżnienia lokalu do
czasu dostarczenia im takiego lokalu. Po trzecie roszczenie odszkodowawcze do
gminy na podstawie art. 417 k.c. w sytuacji, gdy gmina nie dostarczyła lokalu
socjalnego osobie uprawnionej do niego z mocy wyroku (art. 18 ust. 5 u.o.p.l.).
Ze względu na okoliczności faktyczne sprawy zasadnicze znaczenie dla
rozstrzygnięcia przedstawionego przez Sąd Okręgowy zagadnienia prawnego ma
odpowiedź na pytanie o charakter prawny odpowiedzialności przewidzianej w art.
18 ust. 1 u.o.p.l. Jednocześnie trzeba zauważyć, że odpowiedzialność gminy za
niedostarczenie lokalu socjalnego osobie do niego uprawnionej, zgodnie z treścią
wyroku eksmisyjnego, nie budzi obecnie wątpliwości. Wyrażane zarówno
w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego (wyrok z dnia 11 września 2006 r.,
P 14/06) jak i orzecznictwie Sądu Najwyższego (uchwały z dnia 7 kwietnia 2006 r.,
III CZP 21/06, OSNC 2007, nr 2, poz. 22 oraz z dnia 3 grudnia 2014 r.,
III CZP 92/14 KSAG 2015/1/101) stanowisko, że odpowiedzialność gminy z tego
tytułu jest odpowiedzialnością deliktową opartą na treści art. 417 § 1 k.c.
znalazło jednoznaczne potwierdzenie w dodanym z mocą od dnia 1 stycznia 2007 r.
przepisie art. 18 ust. 5 u.o.p.l.
W odniesieniu do uregulowanej w art. 18 ust. 1 i 2 u.o.p.l. odpowiedzialności
odszkodowawczej osób zajmujących lokal bez tytułu prawnego w orzecznictwie
sądowym dominuje stanowisko, iż jest to oparta na zasadach określonych
w art. 471 k.c. odpowiedzialność ex contractu, za naruszenie obowiązku zwrotu
lokalu po wygaśnięciu tytułu prawnego do korzystania z niego, zmodyfikowana
postanowieniami dotyczącymi wysokości (odpowiadającej wysokości czynszu - art.
18 ust. 1 u.o.p.l.) i sposobu spełniania świadczenia (co miesiąc - art. 18 ust. 1
u.o.p.l.) odszkodowawczego. Hipotezą art. 18 ust. 3 u.o.p.l. objęte są natomiast
przypadki, kiedy wobec osób uprawnionych do lokalu zamiennego albo socjalnego
sąd orzekł o wstrzymaniu wykonania opróżnienia lokalu do czasu przedstawienia
5
im takiego lokalu. Ponieważ zachowania osób zajmujących lokal mieszkalny
uprawnionych do lokalu socjalnego lub zamiennego, do czasu dostarczenia tych
lokali - nie można uznać za działanie bezprawne w orzecznictwie podnosi się
nieścisłe nazwanie w art. 18 ust. 3 świadczeń byłego lokatora uiszczanych
właścicielowi „odszkodowaniem” (zob. m. in. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia
7 grudnia 2007 r., III CZP 121/07, OSNC 2008/12/7 wyrok z dnia 11 marca 1999 r.,
III CKN 198/98, OSNC 1999. Nr 10, poz. 175).
Niemniej jednak trzeba mieć na względzie, że w obu regulacjach zawartych
w 18 ust. 1 - 3 u.o.p.l. jest mowa o odpowiedzialności odszkodowawczej i nie
uzależnia się w nich zapłaty tego odszkodowania od zawinienia. Rezygnacja w tych
przepisach z winy, jako przesłanki odpowiedzialności zarówno na podstawie art. 18
ust. 1 i 2 jak i na podstawie art. 18 ust. 3 u.o.p.l. nie pozwala kwalifikować stanów
faktycznych objętych ich hipotezami, jako deliktów w rozumieniu art. 415 k.c., a nie
wchodzi w grę ich subsumpcja pod inne przepisy kodeksu cywilnego o czynach
niedozwolonych. Nie ma także podstaw do przyjęcia, że przepisy te same określają
delikt szczególnego rodzaju, a zwłaszcza taka ewentualność odpada w odniesieniu
do osób zajmujących lokal bez tytułu prawnego, na rzecz których w wyroku
eksmisyjnym orzeczono o uprawnieniu do lokalu socjalnego. To samo dotyczy
sytuacji, w której sąd orzekł o wstrzymaniu wykonania opróżnienia lokalu do czasu
dostarczenia lokalu zamiennego. W przypadkach tych, dopóki nie doszło do
dostarczenia lokalu socjalnego lub zamiennego, dopóty nie można uznawać
zajmowania lokalu przez osobę, której eksmisję orzeczono, za działanie bezprawne.
Niemożność uznania odpowiedzialności uregulowanej w art. 18 ust. 1 - 3 u.o.p.l. za
odpowiedzialność odszkodowawczą deliktową, wyklucza zastosowanie art. 441 § 1
k.c. do odpowiedzialności kilku osób z tytułu zajmowania lokalu bez tytułu
prawnego. Solidarność bierna z mocy tego przepisu zachodzi, bowiem tylko wtedy,
gdy źródłem odpowiedzialności każdego z dłużników jest czyn niedozwolony.
Dlatego w wymienionej uchwale z dnia 7 grudnia 2007 r. (III CZP 121/07)
Sąd Najwyższy odrzucił konstrukcję solidarnej odpowiedzialności gminy, która
nie dostarczyła lokalu socjalnego osobie uprawnionej do niego z mocy wyroku,
ocenianą, jako czyn niedozwolony, oraz byłego lokatora uprawnionego do lokalu
6
socjalnego, zobowiązanego do odszkodowania, o którym mowa w art. 18 ust. 3
u.o.p.l., i przyjął, że osoby te odpowiadają in solidum.
Podobnie, zdaniem Sądu Najwyższego, należy ocenić odpowiedzialność
kilku osób na podstawie art. 18 ust. 1 u.o.p.l.. Sam przepis przez użycie
sformułowania „osoby” w liczbie mnogiej i „lokal” w liczbie pojedynczej dopuszcza
odpowiedzialność kilku osób z tytułu zajmowania tego samego lokalu, przy czym
użyte określenie „osoby zajmujące lokal bez tytułu prawnego” jest szersze
niż sformułowanie „ najemca, który pomimo ustania stosunku najmu, nie opuszcza
lokalu” zawarte w art. 34 poprzednio obowiązującej ustawy z dnia 2 lipca 1994 r.
o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych (jedn. tekst Dz. U.
z 1998 r. Nr 120, poz. 787 ze zmianami). Oznacza to, że chodzi o osoby, które
wcześniej dysponowały tytułem prawnym do zajmowania lokalu prawnego.
W ustawie nie wskazuje się, o jaki tytuł prawny chodzi. Wobec tego art. 18 ust. 1
u.o.p.l. ma także zastosowanie do tych osób zajmujących lokal, które wcześniej
legitymowały się prawnorodzinnym lub obligacyjnym tytułem do zajmowania lokalu,
innym niż najem. Nie ma uzasadnionych podstaw do zawężenia zastosowania art.
18 ust. 1 u.o.p.l. do stron stosunku najmu.
W związku z wielością podmiotów mogących ponosić odpowiedzialność na
tej podstawie pozostaje w dalszym ciągu do rozważenia konstrukcja tej
odpowiedzialności. Przede wszystkim uzasadnione jest w ocenie Sądu
Najwyższego odrzucenie możliwości zastosowania do roszczenia z art. 18 ust. 1
u.o.p.l. solidarności biernej.
W prawie polskim o istnieniu solidarności przesądza ustawa lub wola stron
wyrażona w umowie, a nie cechy zobowiązania. Wynika to z jednoznacznego
brzmienia art. 369 k.c. Art. 18 ust. 1 i 3 ustawy nie statuują odpowiedzialności
solidarnej. Z dotychczasowych rozważań wynika, że nie można traktować
odpowiedzialności, o której mowa w art. 18 ust. 1-3 u.o.p.l., jako odpowiedzialności
z tytułu czynu niedozwolonego, a zatem nie ma zastosowania art. 441 § 1 k.c.
dotyczący deliktów. Solidarności nie domniemywa się i nie może tworzyć jej np.
orzeczenie sądu. Podstawą do przyjęcia solidarności nie może być także analogia
z art. 6881
§ 1 k.c. przewidującego wyraźnie, iż „za zapłatę czynszu i innych
7
należnych opłat odpowiadają solidarnie z najemcą stale zamieszkujące z nim osoby
pełnoletnie”. W odróżnieniu od tego artykułu, art. 18 ust. 1 u.o.p.l. nie różnicuje się
odpowiedzialności poszczególnych osób, nie wskazuje się jednej z nich, jako
głównego dłużnika.
W związku z uregulowaną w art. 18 ust. 1 i 2 u.o.p.l. sytuacją prawną
i odpowiedzialnością osób zajmujących lokal bez tytułu prawnego istnieją istotne
argumenty za przyjęciem do tych stosunków wypracowanej w doktrynie
i orzecznictwie Sądu Najwyższego (zob. m. in. uchwały z dnia 19 września 1997 r.,
III CZP 41/97, OSNC 1998/2/20; z dnia 17 lipca 2007 r., III CZP 66/07,
a także wyroki z dnia 18 maja 2004 r., IV CSK 361/03, z dnia 10 maja 2012 r.,
IV CSK 579/11) konstrukcji odpowiedzialności określanej, jako odpowiedzialność
„in solidum” lub solidarność nieprawidłowa, której istota polega na tym, że kilka
podmiotów - na podstawie odrębnych stosunków prawnych - jest zobowiązanych do
naprawienia szkody, przy czym spełnienie świadczenia przez jedną osobę zwalnia
pozostałe z obowiązku świadczenia względem poszkodowanego.
W art. 18 ust. 2 u.o.p.l. ustawodawca podkreślił, że co do zasady
odszkodowanie odpowiada wysokości czynszu, jaki właściciel mógłby otrzymać
z tytułu najmu lokalu. W podstawowym zakresie jest to, zatem szkoda z tytułu utraty
możliwości wynajęcia lokalu. Tak rozumiana szkoda jest wynikiem zajmowania
lokalu przez każdą z osób. Zajęcie lokalu przez którąkolwiek z osób wyłącza
możliwość jego gospodarczego wykorzystania przez wynajmowanie potencjalnym
najemcom. Czyli dla tak rozumianej szkody liczba osób zajmujących lokal jest
neutralna, skoro zajęcie lokalu już przez jedną osobę wyłącza możliwość wynajęcia
lokalu. Jednocześnie właściciel lokalu ponosi tylko jedną szkodę w wysokości
czynszu, jaki mógłby otrzymać z tytułu najmu lokalu. Nie można przyjąć,
że zwiększanie liczby osób zajmujących lokal zwiększa omawianą postać szkody
wierzyciela, nie można też przyjąć, że wierzyciel doznał kilku szkód w tej postaci
z uwagi na zajmowanie lokalu przez kilka osób. Jednak dopuszczalne jest przyjęcie,
że każda z osób wywołała tak rozumianą szkodę w pełnej wysokości, skoro już
zajęcie lokalu już przez jedną z nich wyłącza możliwość gospodarczej
eksploatacji lokalu.
8
Przedstawiona charakterystyka omawianej sytuacji prawnej ściśle łączy się
z konstrukcją odpowiedzialności in solidum. Zachodzi tu podstawowa właściwość tej
konstrukcji, gdyż z uwagi na naturę omawianych stosunków prawych łączy je jeden
interes prawny właściciela lokalu. Tym łącznikiem determinującym istnienie tylko
jednego interesu wierzyciela, mimo nawet kilku różnych stosunków prawnych, jest
pojęcie szkody. W takiej sytuacji powstaje tyle stosunków prawnych, ile jest osób
zajmujących ten lokal. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wymienionym wyroku z dnia
14 sierpnia 1997 r., II CKU 78/97: „Odpowiedzialność in solidum (solidarność
nieprawidłowa) występuje wówczas, gdy wierzyciel może dochodzić swego
roszczenia od kilku osób, lecz na podstawie odrębnych stosunków prawnych, jakie
łączą go z poszczególnymi podmiotami.
Każda z osób spełniających przesłanki z art. 18 ust. 1 u.o.p.l. odpowiada za
szkodę w pełnej wysokości. Wynikający z tych okoliczności stosunek prawny
o charakterze odszkodowawczym łączy właściciela z konkretną osobą zajmującą
lokal. Równolegle mogą funkcjonować w obrocie inne odszkodowawcze stosunki
prawne łączące właściciela lokalu z osobami zajmującymi lokal w tym samym czasie
o ile osoby te również spełniają przesłanki z art. 18 ust. 1 u.o.p.l. Między tymi
stosunkami prawnymi nie zachodzą żadne powiązania natury formalnej,
ustawodawca nie przewidział jakiejkolwiek regulacji prawnej odnoszącej się to tego
zagadnienia, nie zastrzegł solidarności ani nie przewidział innych rozwiązań np. nie
przyjął, że osoby zajmujące lokal są obowiązane do zapłaty odszkodowania jedynie
w odpowiedniej części.
Niemożliwe jest jednocześnie określenie części odszkodowania
odpowiadającej każdemu z dłużników. Nie chodzi przy tym o niepodzielność
świadczenia odszkodowawczego, lecz niepodzielność przyczyny, która doprowadziła
do wyrządzenia szkody. Jak wskazano, zajęcie lokalu chociażby przez jedną
osobę wyłącza w całości możliwość korzystania z niego przez właściciela.
Dla tak rozumianej jednolitej szkody liczba osób zajmujących lokal jest obojętna.
Jednocześnie poszczególne stosunki prawne o charakterze
odszkodowawczym łączące osoby zajmujące lokal bez tytułu prawnego
z właścicielem lokalu są ze sobą powiązane z uwagi na pojęcie szkody i związaną
9
z nim obudową teoretyczną. Spełnienie świadczenia odszkodowawczego przez
jedną z osób prowadzi do naprawienia szkody z tytułu utraty możliwości
wynajmowania lokalu w danym czasie, tym samym zaspokaja całość interesu
właściciela lokalu. Z tą chwilą właściciel traci możliwość żądania zaspokojenia
od innych osób zajmujących lokal w tym samym czasie. Szkoda została naprawiona,
tym samym dochodzenie z tego tytułu dalszych kwot stanowiłoby nieuzasadnione
wzbogacenie się właściciela lokalu. Zatem mimo formalnej odrębności stosunków
odszkodowawczych zachodzi między nimi więź wyrażająca się w tym, że wszystkie
te stosunki dotyczą tej samej szkody.
Przedstawione właściwości sytuacji prawnej osób odpowiadających na
podstawie art. 18 ust. 1 u.o.p.l., polegające na tym, że jest jeden wierzyciel, kilku
dłużników, takie samo rodzajowo świadczenia, zapłata odszkodowania zmierza do
zaspokojenia tego samego interesu prawnego właściciela, spełnienie świadczenia
przez jednego z dłużników zwalania pozostałych, przy braku możliwości przypisania
tym dłużnikom statusu dłużników solidarnych przesądza o zasadności przyjęcia, że
osoby te odpowiadają in solidum.
Podobne stanowisko, na gruncie zbliżonego stanu faktycznego, w sprawie
z powództwa gminy dochodzącej zapłaty należności z tytułu zajmowania lokalu
bez tytułu prawnego od trzech osób, z których dwie miały prawo do lokalu
socjalnego zajął Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 21 czerwca 2012 r.
(sygn. akt III CZP 37/12, niepubl.) przyjmując konstrukcję odpowiedzialności
in solidum pozwanego i pozostałych pozwanych zajmujących lokal powodowej
gminy, którym przysługiwało prawo do lokalu socjalnego.
Z tych względów przedstawione zagadnienie prawne rozstrzygnięto, jak
w uchwale.
eb