Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 896/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 29 października 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Antoni Górski (sprawozdawca)
Protokolant Justyna Kosińska
w sprawie z powództwa J. W. i C. W.
przeciwko Bankowi […]
o odszkodowanie i zadośćuczynienie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 29 października 2015 r.,
skargi kasacyjnej powodów
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 4 grudnia 2013 r.,
I. odrzuca skargę kasacyjną w części kwestionującej
oddalenie roszczenia odszkodowawczego powódki
o zasądzenie 1000 zł;
II. uchyla zaskarżony wyrok w części oddalającej roszczenie
powodów o zadośćuczynienie i orzekającej o kosztach
procesu i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Powodowie J. W. i C. W. w pozwie z dnia 5 sierpnia 2008 r. wnosili o
zasądzenie na ich rzecz od pozwanego […] Banku (który w toku postępowania w
wyniku połączenia został przejęty przez Bank […]) odszkodowania
i zadośćuczynienia.
Żądanie dotyczące odszkodowania obejmowało kwotę 58.155,52 zł z tytułu
bezprawnie wyegzekwowanych kwot na podstawie bankowych tytułów
egzekucyjnych uzyskanych w związku z popełnieniem przestępstwa, kwotę 1000 zł
z tytułu zwrotu kosztów leczenia przewlekłej depresji przez powódkę J. W. oraz
kwotę 11.000 zł z tytułu utraty wartości zajętego w drodze egzekucji samochodu. W
piśmie procesowym z dnia 22 sierpnia 2010 r. powództwo o odszkodowanie zostało
rozszerzone o dalszą kwotę 371,98 zł z tytułu kosztów egzekucji, którymi
bezzasadnie obciążono powoda. Ponadto, tytułem zadośćuczynienia za naruszenie
dóbr osobistych w postaci zdrowia, godności, dobrego imienia i prawa do spokojnego
życia w rodzinie, każdy z powodów wnosił o zasądzenie na jego rzecz kwoty 100.000
zł.
Wyrokiem z dnia 28 stycznia 2013 r. Sąd Okręgowy w W. zasądził od
pozwanego na rzecz powódki kwotę 1 000 zł tytułem odszkodowania, oddalił
w pozostałym zakresie powództwo o odszkodowanie, zasądził od pozwanego
na rzecz powodów kwotę po 100.000 zł tytułem zadośćuczynienia oraz orzekł
o kosztach postępowania. Podstawą uwzględnienia powództwa było ustalenie,
że znajomy powódki – A. T. dopuścił się oszustwa i fałszerstwa polegających na
podrobieniu podpisów obojga powodów na umowie kredytowej, zaś współpracująca
z nim pracownica pozwanego A. M. poświadczyła nieprawdę, że powodowie złożyli
te podpisy w jej obecności. Sprawcy obu tych przestępstw zostali skazani przez sąd
karny.
Wierzytelność banku z tytułu tego kredytu stała się podstawą do
wystawienia bankowego tytułu wykonawczego, a po opatrzeniu go klauzulą
wykonalności, do wszczęcia postepowania egzekucyjnego przeciwko powodom.
Egzekucja prowadzona była z ich majątku ruchomego a także skierowana została
do nieruchomości stanowiącej ich dom rodzinny.
3
Wyrokiem z dnia 4 grudnia 2013 r. Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok
w ten sposób, że oddalił powództwo J. W. o zapłatę kwoty 1.000 złotych, obniżył
zasądzoną na jej rzecz kwotę 100.000 złotych do kwoty 50.000 złotych, oddalając
powództwo J. W. o zapłatę zadośćuczynienia w pozostałej części; oddalił powództwo
C. W. o zapłatę kwoty 100.000 złotych; oddalił apelację w pozostałym zakresie i
orzekł o kosztach procesu.
Sąd Apelacyjny nie podzielił stanowiska Sądu I instancji, jakoby wszystkie
ustalone w postępowaniu niekorzystne zdarzenia zaistniałe w życiu rodzinnym,
zawodowym i społecznym powodów były związane z działaniami pozwanego
i zainicjowaną przez niego egzekucją. Przykładowo wskazał, że zmiana zatrudnienia
powódki wynikała ze zmian organizacyjnych w jej miejscu pracy, z kolei
w odniesieniu do powoda - już we wcześniejszej kampanii wyborczej (2002 r.)
podnoszono, że miał długi. W ocenie Sądu Apelacyjnego, dostateczne podstawy
miała jedynie konstatacja o związku pomiędzy niedozwolonym działaniem
pozwanego, a schorzeniem powódki kwalifikowanym jako depresja. Związek tego
schorzenia powódki z egzekucją prowadzoną w oparciu o wadliwie wystawiony przez
pozwanego tytuł egzekucyjny został jednoznacznie potwierdzony opinią biegłego
lekarza psychiatry. Sąd Apelacyjny uznał, że brak było podstaw do przyjęcia,
że wskutek działania strony pozwanej doszło do naruszenia jakiegokolwiek dobra
osobistego powoda, w szczególności jego zdrowia i dobrego imienia, i nie zachodziły
przesłanki do zasądzenia na jego rzecz zadośćuczynienia. Z kolei w odniesieniu do
powódki Sąd Apelacyjny uznał, że wykazała ona, że niedozwolone działanie
pozwanego skutkowało wywołaniem rozstroju jej zdrowia. Sąd Apelacyjny podkreślił,
że zgodnie z utrwaloną linią orzeczniczą określenie wysokości zadośćuczynienia za
doznaną krzywdę w razie wywołania rozstroju zdrowia stanowi zasadniczo
uprawnienie sądu merytorycznie rozstrzygającego sprawę w pierwszej instancji, który
przeprowadzając postępowanie dowodowe zgodnie z zasadą bezpośredniości może
dokonać wszechstronnej oceny okoliczności sprawy, a korygowanie przez sąd
odwoławczy wysokości zasądzonego już zadośćuczynienia uzasadnione jest tylko
wówczas, gdy przy uwzględnieniu wszystkich okoliczności sprawy mających wpływ
na wysokość zadośćuczynienia jest ono nadmiernie wygórowane lub rażąco niskie.
W ocenie Sądu Apelacyjnego zasądzona przez Sąd I instancji kwota 100 000 zł
4
była zbyt wysoka. Sąd Apelacyjny uznał bowiem, że doznane przez powódkę
cierpienia i dolegliwości nie były wyłącznie wynikiem działań pozwanego banku, a ich
intensywność i długotrwałość była związana ze szczególną wrażliwością powódki.
Sąd Apelacyjny wskazał także, że zgodnie z żądaniem pozwu zadośćuczynienie
w kwocie 100 000 zł miało rekompensować nie tylko skutki naruszenia dobra
osobistego w postaci zdrowia, lecz także innych dóbr osobistych powódki, których
naruszenia ostatecznie nie wykazano. W konsekwencji Sąd Apelacyjny przyjął,
że odpowiednią kwotą zadośćuczynienia należną powódce będzie 50 000 zł.
W ocenie Sądu Apelacyjnego nie zachodziły także podstawy do uwzględnienia
żądania odszkodowania obejmującego zwrot kosztów leczenia w kwocie 1 000 zł.
Powództwo w tym zakresie nie zostało należycie udowodnione i nie zachodziły
przesłanki do zastosowania art. 322 k.p.c.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego skargę kasacyjną wnieśli powodowie,
zaskarżając go w punktach I a), c) i e) oraz w punkcie III w całości, a punkt I b)
w zakresie, w którym powództwo zostało oddalone. W skardze kasacyjnej opartej
na obu podstawach z art. 3983
§ 1 k.p.c. zarzucili naruszenie art. 23 k.c. w zw.
z art. 24 § 1 k.c. i art. 448 k.c., art. 445 § 1 k.p.c., art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391
§ 1 k.p.c., art. 235 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., art. 386 § 1 k.p.c., art. 316 § 1
k.p.c. w zw. z art. 382 k.p.c. i art. 328 § 2 k.p.c., art. 322 k.p.c. w zw. z art. 441 § 1
k.c., art. 286 k.p.c. i art. 278 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 328 § 2 k.p.c.
Na tej podstawie skarżący wnosili o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego
w zaskarżonej części i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego. Ewentualnie, w razie
uznania za nieuzasadnione zarzutów odnoszących się do drugiej podstawy
kasacyjnej (w szczególności zarzutu naruszenia art. 328 § 2 k.p.c.), wnosili
o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego w zaskarżonym zakresie i oddalenie apelacji
pozwanego, a także o zasądzenie na rzecz obojga powodów kosztów postępowania
apelacyjnego i kasacyjnego według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Powódka objęła skargą dwa roszczenia oddalone przez Sąd
Apelacyjny: odszkodowawcze o zapłatę 1000 zł. oraz o zadośćuczynienie
w wysokości 50.000 zł. Pierwsze z tych roszczeń jest niższe od minimum
5
wartości przedmiotu zaskarżenia ustanowionego w art. 3982
§ 1 zdanie pierwsze
k.p.c. na kwotę 50.000 zł, warunkującego dopuszczalność skargi kasacyjnej.
Dlatego w tej części skarga podlegała odrzuceniu (art. 3986
§ 3 k.p.c.), co czyni
jednocześnie bezprzedmiotowym rozważanie zasadności zawartego w niej zarzutu
naruszenia art. 322 k.p.c.
Odnosząc się do skargi w zakresie dotyczącym oddalenia roszczenia powódki
o zadośćuczynienie trzeba stwierdzić, że nieuzasadnione są w tej części zarzuty
procesowe dotyczące naruszenia art. 328 § 2 i art. 235 § 1 k.p.c. Wbrew pretensji
skarżącej, że konstrukcja uzasadnienia Sądu Apelacyjnego jest na tyle niejasna,
że istnieją wątpliwości co do tego jakie ostatecznie ustalenia stały się podstawą
wydania przez ten Sąd wyroku reformatoryjnego w stosunku do niej należy zauważyć,
że na k. 15 tego uzasadnienia znajduje się konkluzja wskazująca w sposób
jednoznaczny na to, że jedyną podstawą do przyznania jej zadośćuczynienia
w zmniejszonej kwocie było uznanie przez Sąd istnienia związku przyczynowego
pomiędzy niedozwolonym działaniem pozwanego a wystąpieniem choroby powódki
w postaci depresji. Oznacza to, że w tym zakresie uzasadnienie to spełnia
wymagania z art. 328 § 2 k.p.c., dając wystarczające podstawy do kontroli
prawidłowości rozumowania oraz merytorycznego rozstrzygnięcia Sądu. Nie jest też
trafny zarzut naruszenia przez Sąd Apelacyjny zasady bezpośredniego
przeprowadzania dowodów przed sądem orzekającym. W uchwale składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 23 marca 1999 r., III CZP 59/98 (OSNC 1999,
nr 7 - 8, poz. 124), na którą powołuje się skarżąca, Sąd ten dopuścił możliwość
zmiany przez sąd odwoławczy ustaleń faktycznych stanowiących podstawę wydania
wyroku sądu pierwszej instancji bez przeprowadzania postępowania dowodowego,
chyba że szczególne okoliczności wymagają ponowienia lub uzupełnienia tego
postępowania. Sąd Apelacyjny skorzystał z tej możliwości, a skarżąca nie zdołała
wykazać istnienia takich okoliczności w sprawie, które by taką możliwość wykluczały.
Kwestia zaś, że wynik tej odmiennej oceny jest częściowo niekorzystny dla powódki
uchyla się spod kognicji sądu kasacyjnego (art. 3983
§ 3 k.p.c.).
Odnosząc się do zarzutu skargi dotyczącego niepowołania przez Sąd
z urzędu dowodu z uzupełniającej opinii biegłego lekarza, stwierdzić należy,
iż problem, czy zapadnięcie powódki na depresję jest skutkiem wyłącznie
6
bezprawnego działania pozwanego banku czy też innych podmiotów, nie ma o tyle
znaczenia w niniejszej sprawie, że wobec ewentualnej solidarnej odpowiedzialności
wszystkich zobowiązanych do naprawienia szkody deliktowej (art. 441 § 1 k.c.),
indywidualizacja tej odpowiedzialności nie jest konieczna. Należy przy tym przyznać
skarżącej rację, że nawet w razie przyjęcia, iż doszło do naruszenia tylko jej jednego
dobra osobistego w postaci zdrowia, wysokość przyznanego jej przez Sąd
Apelacyjny zadośćuczynienia - ze względu istotę choroby i jej następstwa w życiu
powódki - budzi wątpliwości z punktu widzenia funkcji kompensacyjnej tego
roszczenia. Z dowodów w sprawie wynika, że w jeszcze marcu 2012 r. rozpoznano
u powódki ciężki epizod depresyjny, który, biegła, słuchana na rozprawie w dniu
12 kwietnia 2012 r. k. 38t odwrót, określiła jako najcięższą w psychiatrii postać
depresji. Natomiast trafnie Sąd Apelacyjny nie uwzględnił, jako przesłanki do
przyznania zadośćuczynienia pogorszenia warunków i perspektyw życiowych dzieci
powodów, gdyż istota tego roszczenia ma charakter osobisty.
Ostatni zarzut procesowy naruszenia art. 316 § 1 k.p.c. w zw. z art. 382 i art.
328 § 2 k.p.c. musi być rozpoznawany łącznie z zarzutami naruszenia prawa
materialnego i dotyczy obojga powodów. Chodzi bowiem o ocenę, czy realna groźba
bezprawnego pozbawienia jedynego mieszkania może być uznana za naruszenie
dobra osobistego, a jeśli tak, to jakiego rodzaju. Odnosząc się do tej kwestii należy
stwierdzić, że nie ulega wątpliwości, iż wymienione w art. 23 k.c. dobro osobiste
w postaci nietykalności mieszkania obejmuje ochronę przed bezprawnym fizycznym
wtargnięciem do mieszkania lub przed nieuprawnioną odmową jego opuszczenia.
W orzecznictwie sądowym uznaje się jednak, że naruszenie tego dobra nie
ogranicza się tylko do fizycznej ingerencji osób trzecich w mir domowy, lecz może
polegać także na „bezprawnym wtargnięciu takich osób w sferę określonego stanu
psychicznego i emocjonalnego, jaki daje człowiekowi poczucie bezpiecznego
i niezakłóconego korzystania z własnego mieszkania, stanowiącego centrum
aktywności życiowej, z którą związana jest prywatność każdej osoby” (por wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 2009 r. II CSK 513/08, czy z dnia 21 kwietnia
2010 r., V CSK 352/09 - niepubl.). Wychodząc z tych założeń, w drugim
z powołanych orzeczeń Sąd Najwyższy uznał, że może stanowić naruszenie
nietykalności mieszkania wydanie bezprawnej decyzji administracyjnej nakazującej
7
rozbiórkę domu. Podzielając ten kierunek rozumowania należy przyjąć, że może
prowadzić do naruszenia dobra osobistego w postaci nietykalności mieszkania
wszczęcie przez wierzyciela bezprawnej egzekucji polegającej na eksmisji
z jedynego mieszkania dłużnika, stąd też nieuwzględnienie przez Sąd Apelacyjny
takiej wykładni art. 23 k.c. stanowi uchybienie temu przepisowi i jednocześnie art.
316 k.p.c.
Mało przekonujące i zbyt enigmatyczne są rozważania tego Sądu dotyczące
uzasadnienia poglądu, że wytworzenie wokół powodów atmosfery jako
nieuczciwych obywateli, niespłacających długów i wpisanie ich na listę dłużników
nie prowadziło do naruszenia ich dobrego imienia, zaś uzasadnienie oddalenia
roszczenia powoda o zadośćuczynienie jest tak lakoniczne, że nie spełnia
wymogów z art. 328 § 2 k.p.c. Wystarczy wskazać, że Sąd nie odniósł się w ogóle
do treści dwóch zaświadczeń lekarskich z k. 381 i 413, które dotyczą stanu
zdrowia powoda.
Powodowie podtrzymują w skardze twierdzenia, że należy im się
zadośćuczynienie także z racji pogorszenia warunków pracy (powódka) i utraty
szans na ponowny wybór na stanowisko wójta gminy (powód). W tym zakresie ich
pretensje są nieuzasadnione. Sąd ustalił bowiem, że te niekorzystne zmiany w ich
statusie zawodowym nie pozostawały w związku przyczynowym z deliktem strony
pozwanej. Odmienne stanowisko powodów sprowadza się zatem w istocie do
zakwestionowania tej oceny, co w skardze kasacyjnej jest niedopuszczalne
(art. 3983
§ 3 k.p.c.). Niezależnie od tej przeszkody natury procesowej trzeba
stwierdzić, że nie ma podstaw zaliczenia do katalogu dóbr osobistych prawa do
ustabilizowanego stosunku pracy i pozycji zawodowej. W tej mierze roszczenia
powodów są więc chybione co do samej zasady prawnej.
Z przytoczonych przyczyn orzeczono jak w wyroku (art. 39815
w zw. z art.
108 § 2 k.p.c.).
kc