Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 56/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 listopada 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Agnieszka Piotrowska (przewodniczący)
SSN Marian Kocon
SSN Karol Weitz (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa małoletniego M. F. i małoletniej
Ma. F. reprezentowanych przez matkę J. F.
przeciwko G. M. i L. F.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 6 listopada 2015 r.,
skargi kasacyjnej powodów
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 6 sierpnia 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Małoletni powodowie Ma. i M. F., reprezentowani przez matkę J. F.,
działającą przez profesjonalnego pełnomocnika procesowego, w sprawie o
zachowek przeciwko L. F., przed Sądem Okręgowym w K., sygn. akt … 364/11,
zażądali stwierdzenia nieważności umowy pożyczki zawartej w dniu 14 czerwca
2009 r. między spadkodawcą A. F. a M. M. (dalej jako umowa pożyczki z 2009 r.),
na mocy której A. F. miał otrzymać od M. M. pożyczkę w wysokości 160.000 zł i
zobowiązać się do zwrotu kwoty 185.000 zł. Powodowie powołali się na art. 58 § 1
k.c. Wskazali, że pozwana L. F. broniąc się przed żądaniem wypłaty zachowku
podniosła zarzut istnienia długu spadkowego w kwocie 185.000 zł, mającego
wynikać z umowy pożyczki z 2009 r. Sąd Okręgowy wyłączył żądanie stwierdzenia
nieważności umowy pożyczki z 2009 r. do osobnego rozpoznania. Sprawę
oznaczono sygn. akt … 528/13, a jako pozwani oznaczeni zostali M. M. (po
wezwaniu do udziału w sprawie) i L. F.
Na rozprawie w dniu 29 lutego 2012 r. powodowie wnieśli o ustalenie
nieważności umowy pożyczki z 2009 r. na tej podstawie, że umowa ta nie została
podpisana przez A. F., a dający pożyczkę nie miał pieniędzy na jej udzielenie. W
piśmie procesowym datowanym na 17 kwietnia 2013 r., które do Sądu Okręgowego
wpłynęło w dniu 18 listopada 2013 r., powodowie, podtrzymując swoje żądanie,
skonkretyzowali je, wskazując, że jest ono oparte na art. 189 k.p.c. W toku procesu
w miejsce zmarłego M. M. wstąpiła po stronie pozwanej G. M.
Sąd Okręgowy, po przeprowadzeniu postępowania dowodowego, w tym
także dowodu z opinii biegłego, ustalił, że umowa pożyczki z 2009 r. nie została
zawarta. Przedłożona w sprawie kopia umowy pożyczki z 2009 r. nie potwierdza jej
zawarcia, gdyż odzwierciedlony na niej podpis A. F. nie pochodzi od niego. W
ocenie Sądu Okręgowego inne ustalone w sprawie okoliczności nie dają podstaw
do przyjęcia, że A. F. i M. M. zawarli umowę pożyczki. Nie potwierdza tego również
nakaz zapłaty z dnia 29 września 2011 r., wydany przez Sąd Rejonowy w L.
przeciw L. F. na rzecz M. M. w sprawie o sygn. akt … 105312/11, który
uprawomocnił się wskutek tego, że L. F. nie wniosła od niego sprzeciwu. Nakaz ten
3
zresztą nie wywołuje żadnych skutków prawnych wobec powodów, którzy nie byli
stroną postępowania zakończonego jego wydaniem.
Skoro umowa pożyczki z 2009 r. nie została zawarta, to powodowie powinni
byli żądać ustalenia jej nieistnienia, a nie ustalenia jej nieważności. Czym innym
jest czynność prawna nieważna, a czym innym czynność nieistniejąca. Sąd nie
mógł uwzględnić żądania ustalenia nieważności umowy, która nie została zawarta.
Choć podanie kwalifikacji prawnej roszczenia przez powodów nie jest wymagane,
a sąd związany jest jedynie ich przytoczeniami faktycznymi, to jednak odmiennie
należy ocenić sytuację, w której stronę – jak w niniejszej sprawie – reprezentuje
fachowy pełnomocnik. W sytuacji, w której podając podstawę faktyczną powołuje
się on stanowczo i jednoznacznie na przesłanki nieważności z art. 58 § 1 k.c.,
żądając ustalenia nieważności umowy, a nie ustalenia jej nieistnienia, orzeczenie
przez sąd o ustaleniu nieistnienia umowy byłoby wyrokowaniem co do przedmiotu,
który nie był objęty żądaniem pozwu i doprowadziłoby do naruszenia art. 321 § 1
k.p.c.
Z tych względów Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 7 lutego 2014 r. oddalił
powództwo powodów.
Od tego wyroku apelację wnieśli powodowie, powołując zarzuty naruszenia
art. 189 w zw. z art. 34 k.p.c., art. 58 i art. 5 k.c. oraz art. 321 § 1, art. 187 i art. 225
k.p.c. Apelację tę Sąd Apelacyjny oddalił wyrokiem z dnia 6 sierpnia 2014 r.
Sąd drugiej instancji podzielił ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji.
Nie podzielił zarzutów podniesionych w apelacji. Wskazał, że powództwo
o ustalenie na podstawie art. 189 k.p.c. ma szerszy zakres przedmiotowy niż to
wynika z brzmienia tego przepisu, gdyż możliwe jest nie tylko żądanie ustalenia
istnienia albo nieistnienia prawa lub stosunku prawnego, ale też żądanie
stwierdzenia/ustalenia nieważności czynności prawnej jako sprzecznej np. z art. 58
§ 1 lub 2 k.c. Powództwo oparte na art. 189 k.p.c. może także obejmować
pośrednie ustalenie istnienia albo nieistnienia stosunków prawnych
wygenerowanych w następstwie podjęcia kwestionowanej czynności prawnej albo
4
w następstwie wydania orzeczenia w przedmiocie ważności dokonanej czynności
prawnej.
Powództwa oparte na art. 189 k.p.c. mogą mieć różne żądania o różnych
podstawach w przepisach prawa materialnego. Powodowie żądali stwierdzenia
nieważności umowy pożyczki z 2009 r., wskazując na art. 58 § 1 k.c., nie powołując
jednak w uzasadnieniu żądania okoliczności wskazujących na sprzeczność umowy
z art. 58 § 1 k.c. Mimo rozszerzenia okoliczności mających uzasadniać żądanie na
fakty wskazujące na to, że umowa pożyczki z 2009 r. nie została zwarta, nie
zmienili żądania, gdyż nadal wnosili o ustalenie jej nieważności. Dopiero w apelacji
wnieśli nowe, adekwatne do ustaleń Sądu pierwszej instancji, żądanie o ustalenie,
że umowa pożyczki z 2009 r. nie została zawarta. Ze względu na art. 383 k.p.c.
taka zmiana powództwa nie mogła jednak odnieść skutku. W rezultacie Sąd
Apelacyjny podzielił pogląd Sądu Okręgowego, że żądanie powodów o ustalenie
nieważności umowy pożyczki z 2009 r. nie mogło być uwzględnione w sytuacji,
w której zostało ustalone, że nie została ona zawarta. Przepis art. 321 § 1 k.p.c.
wyłączał natomiast orzeczenie o ustaleniu nieistnienia umowy pożyczki z 2009 r.
Powodowie zaskarżyli wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 6 sierpnia 2014 r.
w całości. W skardze kasacyjnej w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej (art.
3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.) zarzucili naruszenie art. 189 k.p.c. w zw. z art. 58 § 1 i art. 60
k.c., a w ramach drugiej podstawy kasacyjnej (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.) – art. 321
§ 1 w zw. z art. 187 § 1 w zw. z art. 189 k.p.c. Na tych podstawach wnieśli
o uchylenie i zmianę zaskarżonego wyroku przez orzeczenie, że umowa pożyczki
z 2009 r. jest nieważna, albo o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania względnie o uchylenie
tego wyroku i poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego w K. z dnia 7 lutego
2014 r. i przekazanie sprawy temu Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Naruszenia art. 321 § 1 w zw. z art. 187 § 1 i art. 189 k.p.c. (uwzględniając
art. 391 § 1 k.p.c.) powodowie dopatrują się w tym, że Sąd drugiej instancji uznał,
5
iż ich żądanie było nieprawidłowo sformułowane, podczas gdy wskazali oni
dokładnie taką samą podstawę faktyczną, na której Sąd ten oparł rozstrzygnięcie,
a tylko samo żądanie nazwane było „stwierdzeniem” (potem „ustaleniem”)
„nieważności” umowy, natomiast według Sądu powinno być nazwane „nieistnieniem”
umowy. Jakkolwiek powodowie podjęli próbę wykazania w skardze kasacyjnej,
że istnieją kontrowersje co do odróżnienia nieważności umowy od jej nieistnienia,
a nawet wątpliwości co do tego, czy w ogóle można mówić o „czynności prawnej
nieistniejącej”, to powstały na gruncie ich skargi kasacyjnej problem prawny ma
w rzeczywistości nieco szersze tło.
Sądy pierwszej i drugiej instancji, uznając, że nie jest możliwe potraktowanie
żądania powodów jako zmierzającego do ustalenia nieistnienia umowy pożyczki
z 2009 r., skoro domagali się oni „stwierdzenia (ustalenia) nieważności” tej umowy,
nie rozważyły treści art. 189 k.p.c., na który powodowie się powoływali, jak również
zaniechały dokonania wykładni ich żądania przy uwzględnieniu powoływanej przez
nich jego podstawy faktycznej.
Z treści art. 189 k.p.c. wynika, że powód może żądać ustalenia istnienia albo
nieistnienia konkretnego stosunku prawnego lub prawa. Gdy żądanie zmierza do
ustalenia nieistnienia stosunku prawnego, jego podstawę faktyczną mogą stanowić
w szczególności takie okoliczności faktyczne, które wskazują na to, że mająca być
źródłem tego stosunku czynność prawna (np. umowa) jest nieważna albo w ogóle
nie została dokonana (np. z powodu tego, że nie zostało złożone oświadczenie woli
lub nie zostały złożone oświadczenia woli). Zarówno nieważność czynności prawnej,
jak i jej nieistnienie (brak tej czynności) powodują, że stosunek prawny, który miałby
z czynności prawnej wynikać, nie powstaje, a zatem nie istnieje.
Z punktu widzenia art. 189 k.p.c. formułowanie w takim wypadku żądania
jako zmierzającego do ustalenia (stwierdzenia) nieważności lub nieistnienia
czynności prawnej (umowy) stanowi często stosowany, ale niezbyt precyzyjny skrót
myślowy, utożsamiający zdarzenie prawne mające być źródłem stosunku prawnego
z tym stosunkiem (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 23 września 2010 r.,
III CZP 57/10, OSNC 2011, Nr 2, poz. 14). Takie żądanie należy kwalifikować
w drodze jego wykładni – zarówno wtedy, gdy obejmuje tylko ustalenie
6
(stwierdzenie) nieważności, jak i wtedy, gdy obejmuje tylko ustalenie nieistnienia
czynności prawnej – tak samo, tj. jako zmierzające do ustalenia – w myśl art. 189
k.p.c. – nieistnienia stosunku prawnego, który miałby wynikać z tej czynności
prawnej, a okoliczności, które są powoływane jako motywacja dla twierdzenia
o nieważności lub nieistnieniu czynności prawnej (umowy) – jako jego podstawę
faktyczną.
Uznanie w świetle okoliczności powołanych jako podstawa faktyczna
żądania, że czynność prawna jest nieważna albo nieistniejąca bądź dotknięta inną
sankcją jej wadliwości powodującą, że stosunek prawny, który miałby z niej wynikać,
nie istnieje, stanowi wówczas jedynie przesłankę rozstrzygnięcia o żądaniu, a nie
sam przedmiot tego rozstrzygnięcia. Praktykowany uproszczony sposób
sformułowania żądania pozwu przez odniesienie się do samego następstwa
wadliwości czynności prawnej nie wiąże sądu w tym sensie, że sąd ten stosując
prawo materialne dokonuje własnej kwalifikacji faktów wskazanych przez stronę.
Nieprawidłowe wskazanie skutków wadliwości czynności prawnej nie wyznacza
więc granic żądania w rozumieniu art. 321 § 1 k.p.c., jak również nie uzasadnia
oddalenia powództwa w wypadku, gdy sąd przyjmie inne następstwo wadliwości
czynności prawnej niż to, które wskazał powód.
W niniejszej sprawie powodowie sformułowali swoje żądanie w ten sposób,
że domagali się stwierdzenia (potem także ustalenia) nieważności umowy pożyczki
z 2009 r., powołując się na art. 58 k.c. Później podstawę faktyczną uzupełnili jednak
twierdzeniem, że A. F. nie podpisał umowy pożyczki z 2009, a zatem nie złożył
oświadczenia woli koniecznego do jej zawarcia. Powoływali się przy tym na art. 189
k.p.c. Wykładnia tak określonego żądania i jego podstawy faktycznej, choć –
niezbyt precyzyjnie – formułował je fachowy pełnomocnik, powinna prowadzić do
wniosku, że powodowie domagali się ustalenia nieistnienia stosunku prawnego
pożyczki, gdyż umowa pożyczki z 2009 miała być nieważna, a ponadto nie została
zawarta wskutek braku oświadczenia woli A. F. Nie było w związku z tym podstaw
do oddalenia powództwa z powołaniem się na to, że powodowie żądali ustalenia
(stwierdzenia) nieważności umowy pożyczki z 2009 r., gdy w postępowaniu sąd
ustalił, że umowa ta nie została zawarta. Zarzut naruszenia art. 321 § 1 w zw. z art.
7
187 § 1 i art. 189 k.p.c. (uwzględniając art. 391 § 1 k.p.c.) jest wobec tego w pełni
uzasadniony i przesądza o konieczności uchylenia zaskarżonego wyroku z dnia 6
sierpnia 2014 r.
Rozpatrywanie zarzutu naruszenia art. 189 k.p.c. w zw. z art. 58 § 1 i art. 60
k.c. jest w związku z tym bezprzedmiotowe.
Z tych względów, na podstawie art. 39815
§ 1 oraz art. 108 § 2 w zw. z art.
39821
k.p.c., Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji.
eb