Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II KK 212/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 listopada 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Waldemar Płóciennik (przewodniczący)
SSN Tomasz Grzegorczyk
SSA del. do SN Jerzy Skorupka (sprawozdawca)
Protokolant Anna Janczak
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Aleksandra Herzoga,
w sprawie W. L.
oskarżonego z art. 200 § 1 k.k.
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie
w dniu 19 listopada 2015 r.,
kasacji, wniesionej przez pełnomocnika oskarżycielki posiłkowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 13 listopada 2014 r., utrzymującego w mocy wyrok Sądu Okręgowego w S.
z dnia 5 maja 2014 r.,
1. uchyla zaskarżony wyrok oraz utrzymany nim w mocy
wyrok Sądu Okręgowego z dnia 5 maja 2014 r., i przekazuje
sprawę do ponownego rozpoznania w pierwszej instancji temu
Sądowi,
2. zasądza na rzecz pełnomocnika oskarżycielki posiłkowej
koszty nieopłaconej pomocy prawnej z urzędu udzielonej w
2
postępowaniu kasacyjnym w wysokości 1476 (słownie: tysiąc
czterysta siedemdziesiąt sześć) złotych, w tym VAT.
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy w S. wyrokiem z dnia 5 maja 2014 r., uniewinnił W. L. od
tego, że w dniu 24 sierpnia 2010 r. w J., działając w krótkich odstępach czasu, w
wykonaniu z góry powziętego zamiaru zaspokojenia własnego popędu płciowego,
najpierw doprowadził małoletnią W. Ł., która wówczas nie miała ukończonych 15
lat, do poddania się innej czynności seksualnej w ten sposób, że przez piżamę
wielokrotnie dotykał ręką jej narządów płciowych – pochwy i sromu, a następnie
zgwałcił W. Ł. w ten sposób, że wykorzystując fakt fizycznej przewagi nad
pokrzywdzoną, pomimo jej sprzeciwu, po przełamaniu jej oporu, rozebrał
pokrzywdzoną, po czym wprowadził penisa do pochwy i odbył stosunek płciowy, tj.
od popełnienia przestępstwa z art. 197§3 KK i art. 200§1 KK w zw. z art. 12 KK w
zw. z art. 11§2 KK. Tym samym wyrokiem sąd uniewinnił W. L. także od
popełnienia przestępstwa z art. 200§1 KK, polegającego na tym, że w okresie od
czerwca 2009 r. do 2010 r., podczas podróży z Z. do O., dopuścił się innej
czynności seksualnej wobec małoletniej W. Ł., która wówczas nie miała
ukończonych 15 lat, w ten sposób, że wykorzystując sen i nieuwagę innych
pasażerów jadących tym samym pojazdem, dotykał ręką przez ubranie jej
narządów płciowych, tj. pochwy i sromu.
Od tego wyroku apelację wniósł Prokurator Rejonowy zaskarżając wyrok w
całości na niekorzyść oskarżonego i zarzucając: 1. obrazę przepisów
postępowania, tj. art. 185a§1 KPK; art. 185a§3 KPK i art. 391§1 KPK; art. 167 KPK
i art. 201 KPK; art. 201 KPK, art. 7 KPK, art. 410 KPK; art. 7 KPK i art. 167 KPK w
zw. z art. 366 KPK, art. 410 KPK i art. 424§1 KPK, 2. błąd w ustaleniach
faktycznych przyjętych za podstawę orzeczenia, mający wpływ na jego treść.
Wymieniony wyrok zaskarżyła także pełnomocnik oskarżycielki posiłkowej,
zaskarżając go w całości na niekorzyść oskarżonego i zarzucając rażącą obrazę
przepisów postępowania, która mogła mieć wpływ na treść wyroku, tj. art. 4 KPK,
art. 366§1 KPK; art. 7 KPK, art. 201 KPK, art. 170§1 pkt 1, 3 i 5 KPK, art. 424§1 pkt
1 KPK.
3
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 13 listopada 2014 r., , utrzymał w mocy
zaskarżony wyrok, uznając apelacje za oczywiście bezzasadne.
Kasację od tego wyroku wywiodła pełnomocnik z urzędu oskarżycielki
posiłkowej, zaskarżając wyrok w całości na niekorzyść oskarżonego i zarzucając
wyrokowi rażące naruszenie prawa, polegające na obrazie przepisów
postępowania, które mogło mieć wpływ na treść wyroku, tj.
1. art. 433§2 KPK i art. 457§3 KPK w zw. z art. 394§2 KPK i art. 391§1 KPK w
zw. z art. 185a§3 KPK i art. 182§1 KPK w zw. z art. 186§1 KPK i art. 16§1 KPK, art.
151§2 KPK i art. 190§1 KPK w ten sposób, że Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu
wyroku błędnie rozważył, tzn. nie uwzględnił zarzutów oskarżyciela publicznego i
pełnomocnika oskarżycielki posiłkowej (odpowiednio pkt IIb apelacji prokuratora i
pkt IIa apelacji oskarżyciela posiłkowego), dotyczących bezpodstawnego
pominięcia przy ustalaniu faktów zeznań małoletniej pokrzywdzonej W. Ł.
złożonych w dniach: 22.10.2010 r., 29.04.2011 r. i 5.03.2012 r. z powodu braku
pouczenia pokrzywdzonej o prawie do odmowy złożenia zeznań przeciwko osobie
najbliższej, braku podpisu świadka pod protokołem z 5.03.2012 r. i braku pouczenia
pokrzywdzonej o obowiązku mówienia prawdy, podczas gdy W. Ł. została
pouczona o obowiązku mówienia prawdy przed przesłuchaniem w dniach
29.04.2011 r. (k. 193) i 5.03.2012 r., a pozostałe uchybienia nie są tego rodzaju,
aby powodowały niemożność procesowego wykorzystania dotkniętych nimi zeznań,
2. art. 433§2 KPK i art. 457§3 KPK w zw. z art. 410 KPK i art. 201 KPK poprzez
niewłaściwe rozpoznanie zarzutów prokuratora i oskarżycielki posiłkowej
(odpowiednio pkt II b i d oraz pkt II 1 a i II 2 e ww. apelacji), dotyczących pominięcia
opinii biegłej M. J. z tego powodu, że opinia opiera się na wadliwych zeznaniach W.
Ł., gdy nie ma podstaw do wyeliminowania tej opinii z materiału dowodowego,
3. art. 433§2 KPK w zw. z art. 457§3 KPK, art. 436 KPK, art. 7 KPK i art. 201
KPK poprzez niewłaściwe rozpoznanie zarzutów prokuratora i oskarżycielki
posiłkowej (odpowiednio pkt II d oraz pkt II 2 a-c ww. apelacji), wyrażające się w
tym, że sąd nie odniósł się do podnoszonych przez oskarżenie sprzeczności i
niejasności wewnętrznych w opinii i zastosowanego przez biegłego narzędzia
badawczego (testu EPQ-R), poprzestając na zarzutach opartych na różnicach
4
pomiędzy tą opinią a opinią biegłej M. J., podczas gdy wymienione zarzuty powinny
być rozpatrzone samodzielnie,
4. art. 433§2 KPK w zw. z art. 457§3 KPK, art. 436 KPK, art. 167 KPK i art. 201
KPK poprzez zaniechanie rozpoznania zarzutu prokuratora z pkt II c apelacji,
ponieważ przedwczesne jest stwierdzenie, że wskazana w tym zarzucie
rozbieżność jest niedającą się usunąć wątpliwością w rozumieniu art. 5§2 KPK, w
sytuacji, gdy pokrzywdzona nie spowodowała uszkodzenia swojej błony dziewiczej,
5. art. 433§2 KPK w zw. z art. 457§3 KPK, art. 436 KPK, art. 410 KPK poprzez
nieodniesienie się do zarzutu prokuratora z pkt II e apelacji,
6. art. 433§2 KPK w zw. z art. 457§3 KPK, art. 436 KPK, art. 410 KPK poprzez
bezpodstawne uznanie, że bezprzedmiotowe byłoby rozważenie zarzutu
oskarżycielki posiłkowej dotyczącego dowolnej oceny zeznań małoletniej W. Ł. z
7.06.2014 r.,
7. art. 437§2 KPK poprzez utrzymanie w mocy zaskarżonego wyroku, gdy
wszystkie wyżej wskazane błędy proceduralne obligowały sąd odwoławczy do
uchylenia zaskarżonego orzeczenia i przekazania sprawy do ponownego
rozpoznania sądowi pierwszej instancji,
8. art. 170§2 KPK poprzez bezzasadne oddalenie wniosku dowodowego o
dopuszczenie dowodu z wywiadów środowiskowych dotyczących J. Ł.
Podnosząc wymienione zarzuty skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego
wyroku w całości i przekazanie sprawy temu sądowi do ponownego rozpoznania
ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości oraz poprzedzającego go
wyroku Sądu Okręgowego i przekazanie sprawy sądowi pierwszej instancji do
ponownego rozpoznania.
W pisemnej odpowiedzi na kasację Prokurator Apelacyjny wniósł o jej
oddalenie jako niezasadnej. Natomiast na rozprawie kasacyjnej prokurator
Prokuratury Generalnej złożył wniosek o uchylenie zaskarżonego wyroku i
utrzymanego nim w mocy wyroku Sądu Okręgowego i przekazanie sprawy temu
Sądowi do ponownego rozpoznania w pierwszej instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje. Kasacja jest zasadna. Istota skargi
sprowadza się do zakwestionowania poglądu Sądu Okręgowego,
zaakceptowanego przez Sąd Apelacyjny o wyeliminowaniu z materiału
5
dowodowego części zeznań pokrzywdzonej W. Ł., które złożyła nie będąc
pouczona o prawie do odmowy złożenia zeznań, o którym mowa w art. 182§1 KPK
oraz opinii biegłej psycholog M. J., gdyż odnosi się ona do ww. zeznań W. Ł. Oba
sądy instancyjne zgodnie bowiem uznały, że wobec tego, że pokrzywdzona
składając w postępowaniu przygotowawczym zeznania w dniach 22.10.2010 r. i
29.04.2011 r. oraz w czasie pierwszego postępowania sądowego prowadzonego
pod sygn. II K …/11 w dniu 5.03.2012 r., będąc osobą najbliższą dla oskarżonego
W. L., nie została pouczona o prawie do odmowy zeznań - wymienione zaznania
nie mogą stanowić dowodu. Bez znaczenia jest przy tym okoliczność, że w czasie
kolejnego przesłuchania przed sądem, gdy pokrzywdzona została już pouczona o
uprawnieniu z art. 182§1 KPK, nie skorzystała z niego i złożyła zeznania. Poza tym,
protokoły przesłuchania pokrzywdzonej w postępowaniu przygotowawczym nie
zostały przez nią podpisane, a wobec upływu 3 lat od tych czynności, sąd a quo i
sąd ad quem odrzuciły możliwość uzupełnienia brakujących podpisów, stosownie
do przepisu art. 151§2 KPK, gdyż „nawet osoby o doskonałej pamięci nie byłyby w
stanie po upływie 3 lat od czynności stwierdzić, czy zapisy znajdujące się w
protokole odpowiadają jej twierdzeniom”. Według sądów instancyjnych, za
eliminacją ww. zeznań W. Ł. przemawia również to, że przed przesłuchaniem w
dniu 29.04.2011 r. i w dniu 5.03.2012 r. nie została pouczona o obowiązku
mówienia prawdy zgodnie z art. 190§1 KPK. Odnośnie zaś do opinii biegłej
psycholog M. J., opinia ta nie może stanowić dowodu, gdyż „odnosi się
bezpośrednio do dowodów z zeznań W. Ł. przeprowadzonych w toku śledztwa i
postępowania w sprawie II K ../11, a których dokonano z pogwałceniem przepisów
prawa procesowego, skutkującego niemożnością oparcia na nich jakichkolwiek
ustaleń faktycznych”.
Dla rozpoznania kasacji i wydania orzeczenia wystarczające są uchybienia
wskazane w pierwszych dwóch zarzutach tej skargi. Rozpoznanie dalszych
zarzutów jest bezprzedmiotowe dla dalszego toku postępowania. Z tego względu,
Sąd Najwyższy na podstawie art. 436 KPK w zw. z art. 518 KPK ograniczył
rozpoznanie kasacji tylko do ww. uchybień.
Przede wszystkim należy stwierdzić, że określone w art. 182§1 KPK prawo
do odmowy zeznań przysługuje także świadkowi małoletniemu (zob. uchw. SN z
6
19.02.2003 r., I KZP 48/02, OSNKW 2003/3-4/23). Żaden z przepisów procesowych
nie uzależnia występowania w charakterze świadka od uzyskania określonego
wieku. W znaczeniu procesowym świadkiem jest bowiem każda osoba, która w
takim charakterze została wezwana do złożenia zeznań (art. 177§1 KPK), zaś
świadkiem w znaczeniu faktycznym jest osoba, która widziała określone zdarzenie
(zob. J.Tylman, T.Grzegorczyk, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2011, s.
504 – 505). Na możliwość przesłuchania w charakterze świadka osób, które w
chwili przeprowadzenia tej czynności nie przekroczyły 15 lat, wskazują wprost
przepisy art. 185a§1 KPK i art. 185b§1 i 2 KPK. Skoro więc osoba małoletnia,
nawet poniżej 15 roku życia może być świadkiem, tym samym przysługuje jej prawo
do odmowy zeznań w stosunku do osoby najbliższej (art. 182§1 KPK). Oskarżony
W. L. jest byłym mężem K. Ł., która jest siostrą pokrzywdzonej W. Ł. Dla
pokrzywdzonej oskarżony jest zatem szwagrem, a więc powinowatym w linii
bocznej, a przez to osobą dla niej najbliższą. Z tego względu pokrzywdzonej
przysługuje prawo do odmowy zeznań, o którym nie została pouczona w
postępowaniu przygotowawczym i sądowym w sprawie II K …/11.
Wobec niepouczenia pokrzywdzonej o wymienionym uprawnieniu, doszło
więc do naruszenia przepisu art. 191§2 KPK w zw. z art. 182§1 KPK. Błąd ten
powielono trzykrotnie i dostrzeżono go dopiero przy ponownym rozpoznaniu sprawy
w pierwszej instancji. W piśmiennictwie prawniczym wskazuje się zaś, że brak
stosownego pouczenia prowadzi do tego, że zeznania świadka, który nie wiedział o
przysługujących mu uprawnieniach, nie mogą stanowić dowodu (zob. P.Hofmański,
E.Sadzik, K.Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2007,
s. 894). Nie mogą zostać wykorzystane jako dowody w sprawie nie tylko zeznania
złożone przez osobę, która skorzystała z przysługującego jej prawa do odmowy ich
złożenia, lecz także takie jej wypowiedzi, które zostały złożone przy braku
świadomości osoby przesłuchiwanej, co do przysługującego jej uprawnienia, w
którym to przedmiocie, wobec braku stosownego pouczenia, nie mogła się
wypowiedzieć (zob. post. SN z 5.01.2006 r., III KK 195/05, OSNKW 2006/4/39; wyr.
SN z 21.03.2013 r., III KK 268/12, Lex nr 1311768). Od obowiązku poinformowania
świadka o uprawnieniu z art. 182§1 KPK nie zwalnia nawet bierność
profesjonalnego przedstawiciela strony, której praw pouczenie ma dotyczyć (zob.
7
wyr. SA w Krakowie z 2.02.1994 r., II AKr 248/93, KZS 1994/2/21), tym bardziej, że
przepis art. 191§2 KPK wyraźnie zobowiązuje organ procesowy do pouczenia
świadka o przysługującym mu prawie do odmowy zeznań.
W doktrynie prawa karnego procesowego przyjmuje się, że wadliwe
czynności procesowe mogą być, co do zasady, naprawione przez uchylanie
uchybień. O ile jednak sama możliwość naprawienia wadliwych czynności
procesowych nie budzi zastrzeżeń, o tyle zakres tych czynności, a zwłaszcza
sposób usuwania wad, podlega różnym ocenom (zob. K.Woźniewski, Prawidłowość
czynności procesowych w polskim procesie karnym, Gdańsk 2010, s. 246 – 251
oraz cytowaną tam literaturę i orzecznictwo). Kwestie możliwości usuwania wad
czynności procesowych w doktrynie prawa karnego procesowego ujmuje się od
strony negatywnej wskazując przypadki, kiedy konwalidacja czynności
procesowych jest niemożliwa, wyłączając m.in. możliwość konwalidowania
czynności dowodowych objętych niektórymi zakazami dowodowymi (zob. J.Tylman,
T.Grzegorczyk, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2011, s. 408; S.Waltoś,
P.Hofmański, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2013, s. 58 – 59).
W postępowaniu sądowym prowadzonym pod sygn. II K …/13 pokrzywdzona
W. Ł., zgodnie z art. 191§2 KPK została pouczona o uprawnieniu z art. 182§1 KPK,
z którego nie skorzystała. Nie ulega więc wątpliwości, że złożone przez nią
zeznanie stanowi już pełnowartościowy dowód. Oceniając zaś prawną
dopuszczalność wcześniejszych, wadliwie złożonych zeznań zważyć należy, że od
świadka jako źródła dowodu pochodzi środek dowodowy w postaci zeznania.
Zeznanie stanowi jeden środek dowodowy, niezależnie od tego ile razy świadek był
przesłuchiwany. Nie można wszak twierdzić, że każde zeznanie stanowi oddzielny
środek dowodowy, a więc od świadka pochodzi tyle środków dowodowych, ile razy
był przesłuchiwany. Wszystkie depozycje świadka przekazane w trakcie wielu
czynności przesłuchania traktować należy więc jako jego zeznanie, a zatem jeden
środek dowodowy. Od świadka mogą pochodzić też inne środki dowodowe niż
zeznanie, np. właściwości jego ciała, gdy został poddany oględzinom i badaniom
niepołączonym z zabiegiem chirurgicznym, w sytuacji, o której mowa w art. 192§1
KPK lub oględzinom ciała, w sytuacji przewidzianej w art. 192§3 KPK.
8
Możliwa jest zatem taka sytuacja procesowa, że od tego samego świadka,
jako źródła dowodu, pochodzić będą środki dowodowe uzyskane w następstwie
prawidłowo i nieprawidłowo przeprowadzonych czynności dowodowych. W drugim
wypadku, jeżeli wada czynności dowodowej polegała na jej przeprowadzeniu, np.
wbrew zakazowi dowodowemu, czynność dowodowa nie będzie mogła być
konwalidowana, a uzyskany w taki sposób środek dowodowy stanowić podstawy
dokonywanych w sprawie ustaleń faktycznych.
W rozpoznawanej sprawie pokrzywdzona W. Ł., będąc prawidłowo pouczona
o prawie do odmowy zeznań oświadczyła, że nie korzysta z tego prawa i chce
zeznawać. W takim wypadku, jej wcześniejsze zeznania mogą być odczytane na
podstawie art. 391§1 KPK, chyba że wystąpiły okoliczności, o których mowa w art.
171§5 KPK (zob. post. SN z 4.04.2006 r., III KK 297/05, OSNKW 2006/7-8/68).
Pokrzywdzona świadoma możliwości wyboru, tj. złożenia zeznania bądź
odmówienia zeznania, zdecydowała się zeznanie złożyć. W takim wypadku, wola
złożenia zeznania obejmuje całość jej zeznań, w tym także wcześniejsze
depozycje. Pierwotna wadliwość czynności przesłuchania pokrzywdzonej i
złożonych przez nią zeznań została bowiem uchylona przez późniejsze stanowcze i
nieskrępowane oświadczenie o woli złożenia zeznania.
Wcześniejsze zeznania W. Ł. mogą być odczytane na podstawie art. 391§1
KPK, gdyż nie zostały uzyskane wbrew zakazowi dowodowemu. Określony w art.
182§1 KPK zakaz dowodowy zakazuje wszak przesłuchiwania w charakterze
świadka osoby, która skorzystała z prawa do odmowy zeznań. Tymczasem W. Ł. z
tego uprawnienia nie skorzystała. W toku pierwszych trzech czynności
przesłuchania o wymienionym uprawnieniu nie była jedynie pouczona, zaś
przesłuchiwana za czwartym razem uchyliła względny charakter wymienionego
zakazu. Nie może być więc mowy o tym, że środek dowodowy pochodzący od
pokrzywdzonej uzyskany został wbrew zakazowi dowodowemu określonemu w art.
182§1 KPK. Wskazane wyżej zeznania W. Ł. podlegałyby eliminacji z procesu
karnego także wtedy, gdyby pokrzywdzona nie zdecydowała się na złożenie
zeznania. Zostało już wszak powiedziane, że brak stosownego pouczenia prowadzi
do wyeliminowania jako dowodu zeznań świadka, który nie wiedział o
przysługującym mu uprawnieniu. Prawidłowe pouczenie pokrzywdzonej o
9
uprawnieniu z art. 182§1 KPK i wyrażenie woli złożenia zeznania, wymienioną
kwestię czynią nieaktualną w stosunku do całości zeznań W. Ł.
Podsumowując powyższe uwagi należy powiedzieć, że jeżeli świadek
będący osobą najbliższą dla oskarżonego korzysta z uprawnienia określonego w
art. 182§1 KPK i składa zeznania odmienne niż poprzednio lub występują inne
okoliczności, o których mowa w art. 391§1 KPK, jest możliwe odczytanie
wcześniejszych zeznań tego świadka celem wyjaśnienia sprzeczności, nawet
wtedy, gdy zostały one złożone pomimo niepouczenia go o prawie do odmowy
zeznań.
Twierdzenie o braku możliwości procesowego wykorzystania zeznań
świadka będącego osobą najbliższą dla oskarżonego, złożonych przy braku
pouczenia o prawie do odmowy zeznań, który po prawidłowym pouczeniu o tym
uprawnieniu złożył zeznania, byłoby uprawnione w razie uznania, że zeznania
złożone przy braku rzeczonego pouczenia stanowią inny środek dowodowy niż
zeznania złożone przy prawidłowym pouczeniu. W takim wypadku następowałoby
wszak wykorzystanie „skażonego” dowodu, poprzez odczytanie zeznań świadka.
Zważyć więc należy, że stosownie do zasady bezpośredniości, będącej naczelną
zasadą procesu karnego, organ procesowy powinien zetknąć się osobiście ze
źródłem i środkiem dowodowym, a ustalenia faktyczne powinny być oparte przede
wszystkim na podstawie tzw. dowodu pierwotnego (zob. S.Waltoś, P.Hofmański,
Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2013, s. 259; H.Paluszkiewicz, Zasada
bezpośredniości, [w:] System Prawa Karnego Procesowego. T. III cz. 2 Zasady
procesu karnego, Warszawa 2014, s. 1005 i n.; D.Świecki, Bezpośredniość czy
pośredniość w polskim procesie karnym, Warszawa 2013, s. 19 i n.). Pomimo
posiadania takiej samej wartości dowodowej, w procesie karnym preferowane są
bowiem dowody, które zostały przeprowadzone w sposób bezpośredni. Ustalenia
faktyczne powinny być zatem dokonywane, co do zasady, na podstawie zeznań
złożonych przez świadka osobiście na rozprawie głównej. Dopiero, gdy świadek
bezpodstawnie odmawia zeznań, zeznaje odmiennie niż poprzednio albo
oświadczy, że pewnych okoliczności nie pamięta, dopuszczalne jest sięgnięcie do
zeznań złożonych w stadium przedsądowym, poprzez odczytanie jedynie w
niezbędnym zakresie protokołów zeznań złożonych w postępowaniu
10
przygotowawczym (art. 391§1 KPK). Wyraz obowiązywania zasady
bezpośredniości stanowi wyraźne wskazanie w cytowanym przepisie, że
przedmiotem odczytania nie mogą być „całe” zeznania złożone w postępowaniu
przygotowawczym, ale jedynie ich „odpowiedni zakres” oraz określenie przesłanek,
których wystąpienie umożliwia procesowe wykorzystanie wcześniejszych zeznań. Z
tego względu ustawa procesowa ogranicza możliwość przeprowadzenia dowodu z
zeznań świadka w sposób pośredni, od spełnienia przesłanek określonych w art.
391§1 KPK. Wymieniony przepis nie kreuje bowiem odmiennego od zeznań
świadka środka dowodowego w postaci „dowodu z protokołu”. Określa jedynie
pośredni sposób uzyskania dowodu poprzez odczytanie zeznań, w przeciwieństwie
do bezpośredniego uzyskania tego dowodu, w razie osobistego złożenia zeznań na
rozprawie głównej. Przepis art. 391§1 KPK określa jedynie sposób wprowadzenia
do procesu karnego zeznań świadka poprzez odczytanie treści protokołu, a nie inny
niż zeznanie środek dowodowy. Tym samym, złożenie przez stronę wniosku o
odczytanie na podstawie art. 391§1 KPK, w niezbędnym zakresie treści protokołu
złożonych poprzednio zeznań i uwzględnienie tego wniosku przez
przewodniczącego składu orzekającego, nie świadczy o dopuszczeniu innego
środka dowodowego niż zeznanie, ale o przeprowadzeniu dowodu z tych zeznań w
sposób pośredni.
Przenosząc te uwagi na grunt rozpoznawanej sprawy stwierdzić należy, że
dopuszczenie możliwości odczytania zeznań pokrzywdzonej W.Ł. złożonych przy
braku pouczenia o prawie do odmowy zeznań nie świadczy o dopuszczeniu
dowodu uzyskanego z naruszeniem przepisów postępowania (art. 191§2 KPK). Jak
zostało już powiedziane, pokrzywdzona wyrażając przed sądem meriti wolę
zeznawania w sprawie, w której oskarżony jest dla niej osobą najbliższą, uchyliła
pierwotną wadliwość wcześniejszych czynności jej przesłuchania, co otworzyło
możliwość wprowadzenia do procesu uprzednio złożonych zeznań w sposób
pośredni, a więc za pomocą odczytania w niezbędnym zakresie treści tych
protokołów, na podstawie art. 391§1 KPK.
Niezasadny jest także pogląd sądów instancyjnych o braku możliwości
uzupełnienia przez pokrzywdzoną W. Ł. brakujących podpisów pod protokołami z
czynności jej przesłuchania w postępowaniu przygotowawczym. Stosownie bowiem
11
do art. 151§2 KPK, jeżeli protokół nie został należycie podpisany bezpośrednio po
zakończeniu czynności, brakujące podpisy mogą być złożone później, ze
wskazaniem daty ich złożenia i przyczyn opóźnienia. W wymienionym przepisie
chodzi o sytuację, gdy bezpośrednio po przeprowadzeniu czynności protokół nie
został podpisany przez wszystkie osoby, które powinny złożyć podpisy. Powód tego
opóźnienia nie ma znaczenia. W takim wypadku osoby te mogą złożyć podpisy
później, zaznaczając datę podpisania oraz podając przyczynę opóźnienia.
Omawiany przepis nie wskazuje temporalnej granicy, do jakiej możliwe jest
złożenie brakujących podpisów pod protokołem. Przyjmuje się więc, że jest to
możliwe do czasu zakończenia postępowania (zob. post. SN z 10.05.2006 r., III KK
350/05, OSNwSK 2006, nr 1, poz. 997). Przepis art. 151§2 KPK nie wymaga też,
aby osoba, której podpisu brakuje pod protokołem pamiętała przebieg czynności i
mogła stwierdzić, że wszystko, co zapisane jest w protokole, faktycznie miało
miejsce. Co prawda, w piśmiennictwie karnoprocesowym wskazuje się, że brak
podpisu pod protokołem czynności dowodowej przeprowadzonej w postępowaniu
przygotowawczym nie może zostać uzupełniony w postępowaniu sądowym (zob.
M.Lipczyńska, R.Ponikowski, Mały komentarz do kodeksu postępowania karnego,
Warszawa 1986, s. 133-134), lecz pogląd ten uznać należy za nietrafny, wobec
jednoznacznej treści art. 151§2 KPK przewidującej możliwość późniejszego
złożenia brakujących podpisów (zob. post. SN z 10.05.2006 r., III KK 350/05, LEX
nr 186956).
Nie znajduje uzasadnienia także twierdzenie sądu pierwszej instancji
zaaprobowane przez sąd odwoławczy, że „drugie z przesłuchań w śledztwie, jak i
przesłuchanie w sprawie II K …/11 nie zostały poprzedzone pouczeniem świadka,
tj. W. Ł. o obowiązku mówienia prawdy”, gdyż lektura protokołów wymienionych
czynności wskazuje, że w obu wypadkach wymienionego obowiązku dochowano.
Zważyć przy tym należy, że stosownie do art. 190§1 KPK przed rozpoczęciem
przesłuchania należy uprzedzić świadka o odpowiedzialności karnej za zeznanie
nieprawdy lub zatajenie prawdy. Niedopełnienie przez organ procesowy wymogów
określonych w art. 190§1 KPK nie wyklucza więc uznania danej osoby za świadka.
Wyłącza jedynie możliwość pociągnięcia jej do odpowiedzialności za złożenie
fałszywych zeznań, na podstawie art. 233§2 KK (zob. post. SN z 9.09.2013 r., SDI
12
22/13, LEX nr 1380704), przy czym - co należy podkreślić - w czasie
przeprowadzania wymienionych czynności dowodowych W. Ł. nie miała
ukończonych 13 lat, a więc uprzedzenie jej o odpowiedzialności karnej za zeznanie
nieprawdy lub zatajenie prawdy (art. 190§1 KPK) było bezprzedmiotowe, wobec
braku możliwości pociągnięcia jej do odpowiedzialności.
W świetle przedstawionych uwag, niezasadne okazało się stanowisko sądów
instancyjnych o wyeliminowaniu z podstawy dowodowej opinii biegłej psycholog M.
J. z tego powodu, że odwołuje się ona do zeznań W. Ł. złożonych przy braku
pouczenia o prawie odmowy zeznań. Możliwość odczytania w odpowiednim
zakresie ww. zeznań na podstawie art. 391§1 KPK, a tym samym wprowadzenie
ich do procesu, otwiera możliwość dokonywania na ich podstawie ustaleń
faktycznych, a tym samym daje możliwość ich wykorzystania w toku opiniowania
przez biegłą psycholog.
Wskazane wyżej uchybienia sądów instancyjnych mają charakter rażący i
bez wątpienia miały wpływ na treść zaskarżonego orzeczenia. Z uwagi na charakter
tych uchybień, należało uchylić nie tylko zaskarżony wyrok Sądu Apelacyjnego, ale
także wyrok Sądu Okręgowego II K …/13 i przekazać sprawę do ponownego
rozpoznania w pierwszej instancji temu sądowi.
Mając to na uwadze, orzeczono, jak na wstępie.
kc