Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 379/15
POSTANOWIENIE
Dnia 19 listopada 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Wojciech Katner
w sprawie z wniosku Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w R.
przy uczestnictwie W. M. i E. G.
o umieszczenie w domu pomocy społecznej całkowicie ubezwłasnowolnionej E.
G.,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 19 listopada 2015 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczki postępowania W. M.
od postanowienia Sądu Okręgowego w R.
z dnia 30 czerwca 2014 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie, znosi postępowanie przed
Sądem Okręgowym w R. i przekazuje sprawę temu Sądowi do
ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Postanowieniem z dnia 30 czerwca 2014 r., wydanym po rozpoznaniu
„sprawy z wniosku Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w R. z udziałem W. M.
o umieszczenie w domu pomocy społecznej całkowicie ubezwłasnowolnionej E. G.",
Sąd Okręgowy w R. oddalił apelację W. M. od postanowienia Sądu Rejonowego w
R. z dnia 15 stycznia 2014 r., który orzekł o umieszczeniu E. G. w domu pomocy
społecznej.
W sprawie ustalono, że E. G., urodzona w 1968 r., została postanowieniem z
dnia 24 września 2004 r. ubezwłasnowolniona całkowicie z powodu upośledzenia
umysłowego w stopniu umiarkowanym oraz dziecięcego porażenia mózgowego, po
czym Sąd Rejonowy w R. postanowieniem z dnia 12 grudnia 2004 r. na jej
opiekuna prawnego wyznaczył matkę W. M. E. G., niezdolna do samodzielnego
zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, całe życie mieszkała z matką,
która nieprzerwanie sprawowała nad nią opiekę. W. M. liczy 68 lat, jest wdową,
utrzymuje się z emerytury, z której po potrąceniu zaległości czynszowych pozostaje
jej 412 zł, pobiera też rentę należną córce w kwocie 1032 zł; pomocy w
sprawowaniu opieki nad córką udzielają jej pracownica opieki społecznej i sąsiadki.
Matka z córką mieszkają w lokalu socjalnym, które w wyniku rażących zaniedbań W.
M. jest skrajnie brudne; bardzo zły jest także stan higieniczny E. G. W pisemnej
opinii biegła lekarz psychiatra wyraziła pogląd, że brak stałej opieki nad E. G.,
wymagającą stałej pomocy w czynnościach życia codziennego, spowoduje
bezpośrednie zagrożenie dla jej życia. Podeszły wiek W. M. i związany z tym brak
sił, nieumiejętność utrzymania porządku i higieny w swoim otoczeniu,
nieumiejętność zapewnienia córce rehabilitacji, a także skłonność do alkoholu,
„dyskwalifikują uczestniczkę jako osobę, której opieka zabezpieczy E. G. przez
zagrożeniem jej życia". Umieszczenie E. G. w domu pomocy społecznej zapewni jej
właściwe warunki życiowe i opiekę medyczną, co uzasadnia wydanie orzeczenia na
podstawie art. 39 ust. 1 w związku z art. 38 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r.
o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. z 2011 r. Nr 231, poz. 1375 ze zm.).
3
Sąd Okręgowy „dodatkowo” wskazał, że postanowieniem z dnia 5 marca
2014 r. Sąd Rejonowy w R. zmienił postanowienie o ustanowieniu opiekuna dla E.
G. i ustanowił dla niej nowego opiekuna w osobie M. U.
Skarga kasacyjna uczestniczki W. M. została oparta na podstawie mającego
istotny wpływ na wynik sprawy naruszenia przepisów postępowania - art. 382, 217
§ 3 i 227 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. przez nieodniesienie się do podtrzymanych w
apelacji wniosków dowodowych zmierzających do wykazania zdolności W. M. do
kontynuowania opieki nad córką oraz art. 5, 232 zd. 2 w zw. z art. 286, 117 § 5 w
zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 382 k.p.c. przez nieudzielenie uczestniczce
wskazówek dotyczących możliwych wniosków w związku z opinią biegłej, oddalenie
jej wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu oraz zaniechanie przesłuchania
biegłej na rozprawie lub uzupełnienia jej opinii. Na tej podstawie skarżąca wniosła o
uchylenie postanowień Sądów obu instancji i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi Rejonowemu w R.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Stosownie do art. 39813
§ 1 k.p.c., Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę
kasacyjną w granicach zaskarżenia oraz w granicach podstaw, jednak w granicach
zaskarżenia bierze z urzędu pod rozwagę nieważność postępowania. Wzięcie
z urzędu pod uwagę nieważności postępowania dotyczy tylko nieważności
postępowania przed sądem drugiej instancji (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
21 listopada 1997 r., I CKN 825/97, OSNC 1998, nr 5, poz. 81); ocena pod kątem
uchybień prowadzących do nieważności postępowania przed sądem pierwszej
instancji następuje w razie podniesienia w skardze kasacyjnej zarzutu naruszenia
przez sąd odwoławczy art. 386 § 2 k.p.c.
Postępowanie w sprawie zakończonej zaskarżonym postanowieniem było
prowadzone na podstawie przepisów ustawy z dnia 19 sierpnia 1997 r. o ochronie
zdrowia psychicznego, normujących zasady przyjmowania do domu pomocy
społecznej. Stosownie do art. 38 tej ustawy, osoba, która wskutek choroby
psychicznej lub upośledzenia umysłowego nie jest zdolna do zaspokajania
podstawowych potrzeb życiowych i nie ma możliwości korzystania z opieki innych
osób oraz potrzebuje stałej opieki i pielęgnacji, lecz nie wymaga leczenia
szpitalnego, może być za jej zgodą lub jej przedstawiciela ustawowego przyjęta do
4
domu pomocy społecznej; druga z wymienionych sytuacji dotyczy osób, które
zostały ubezwłasnowolnione i ich opiekunów. W tych przypadkach pobyt w domu
pomocy społecznej uznaje się za dobrowolny. Jeżeli osoba, o której mowa w art. 38
lub jej przedstawiciel ustawowy nie wyrażają zgody na przyjęcie do domu pomocy
społecznej, a brak opieki zagraża życiu tej osoby, na podstawie art. 39 ustawy
organ do spraw pomocy społecznej może wystąpić do sądu z wnioskiem
o przyjęcie do domu opieki społecznej bez jej zgody. Specyficzne aspekty
postępowania w takich sprawach występują wtedy, gdy chodzi o przyjęcie do domu
pomocy społecznej osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej, dla której ustanowiono
opiekuna prawnego. Osoba taka ma zdolność sądową, czyli zdolność do bycia
uczestnikiem postępowania nieprocesowego (art. 64 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).
Zgodnie z art. 573 § 1 k.p.c., osoba pozostająca pod opieką ma zdolność do
podejmowania czynności w postępowaniu dotyczącym jej osoby, chyba że nie ma
zdolności do czynności prawnych, a zdolności takiej nie mają osoby
ubezwłasnowolnione całkowicie (art. 12 k.c.). Jedynie osoby posiadające pełną
zdolność do czynności prawnych mają zdolność do czynności procesowych, czyli
zdolność procesową (art. 65 § 1 k.p.c.), a osoby fizyczne, które zdolności takiej nie
mają, mogą podejmować czynności procesowe tylko przez swego przedstawiciela
ustawowego (art. 66 k.p.c.), którym dla ubezwłasnowolnionego całkowicie jest
opiekun (art. 13 § 2 k.c.). Z przepisów tych wynika brak czynnego udziału
w postępowaniu osoby ubezwłasnowolnionej, chociaż warto dostrzec, że w ustawie
o ochronie zdrowia psychicznego rozróżniono zdolność do czynności prawnych od
zdolności do wyrażenia zgody, z tym iż dotyczy to jedynie zgody na przyjęcie do
szpitala psychiatrycznego (art. 22 ust. 4). W tym kontekście prawnym należy
określać status osoby ubezwłasnowolnionej, której ma dotyczyć postępowanie
przewidziane w art. 39 ust. 1 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego oraz oceniać
działanie jej przedstawiciela ustawowego, analizując te czynniki pod kątem
możliwości obrony swych praw w postępowaniu.
Do postępowania przed sądem opiekuńczym w sprawach o przyjęcie do
domu pomocy społecznej stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu postępowania
cywilnego o postępowaniu nieprocesowym, ze zmianami wynikającymi z ustawy.
W sprawach tych uczestnikami postępowania z mocy prawa oprócz wnioskodawcy
5
są ta osoba („osoba, której postępowanie dotyczy bezpośrednio") oraz jej
przedstawiciel ustawowy (art. 46 ust. 1 i 3 ustawy). Z przepisu tego wynika,
że osoba, której dotyczy postępowanie i jej opiekun prawny są uczestnikami
postępowania z mocy prawa. Oznacza to przyzwolenie na podwójną rolę opiekuna
prawnego, który sam będąc uczestnikiem może jednocześnie występować jako
przedstawiciel ustawowy osoby „bezpośrednio" zainteresowanej.
Krąg uczestników postępowania nieprocesowego zasadniczo określa art.
510 k.p.c., istnieją jednak przypadki, w których ustawa w sposób szczególny
wskazuje osoby, będące uczestnikami „z mocy prawa", i do przepisów takich
należą art. 546 § 1 k.p.c. oraz art. 46 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego.
W piśmiennictwie dominuje pogląd, że osoby wskazane w ustawie jako uczestnicy
postępowania nieprocesowego z mocy prawa stają się uczestnikami (uzyskują
przymiot uczestnika) z chwilą jego wszczęcia, choćby nie były wskazane
we wniosku, ani wezwane przez sąd i nie wzięły udziału w postępowaniu.
Stanowisko to należy uznać za prawidłowe i zgodne z celem tych wyjątkowych
regulacji, zastosowanych w sprawach o szczególnym charakterze, w których
zapadają orzeczenia dotyczące praw podstawowych; zwiększonej ochronie osób,
których prawa tej rangi mogą ulec ograniczeniu, służy wprowadzenie „z mocy
prawa" kwalifikowanego uczestnictwa o charakterze gwarancyjnym. Dodatkowym,
w stosunku do tych zasadniczych, argumentem, jest brzmienie art. 46 ust. 1,
który w zdaniu pierwszym wymienia osoby będące uczestnikami z mocy prawa,
a w zdaniu drugim inne osoby, które mogą wziąć udział w każdym stanie sprawy
i „wtedy stają się uczestnikami". Poszukując właściwej treści i znaczenia przepisów
należy też mieć na względzie, że przymusowe przyjęcie do domu opieki
społecznej, podobnie jak przyjęcie bez zgody do szpitala psychiatrycznego, jest
pozbawieniem wolności w rozumieniu art. 5 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka
i Podstawowych Wolności (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284).
Należy w konsekwencji uznać, że do osoby, której dotyczy wniosek
o przyjęcie do domu pomocy społecznej, będącej uczestnikiem z mocy prawa,
mają zastosowanie przepisy dotyczące uczestników, nie wyłączając przepisu
o nieważności postępowania wynikającej z pozbawienia możności obrony swych
praw (art. 379 pkt 5 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).
6
W sprawie niniejszej E. G., osoba, której postępowanie dotyczyło
bezpośrednio, i zarazem jedyna, o której prawach orzekano, nie została
potraktowana jak uczestniczka postępowania. Dobitnym tego wyrazem jest
komparycja zaskarżonego orzeczenia (identyczna, jak orzeczenia sądu pierwszej
instancji), w której E. G. występuje tylko w części określającej przedmiot
postępowania, a więc w roli osoby będącej jedynie przedmiotem działań
podejmowanych przez innych. Bez znaczenia prawnego jest nazwanie E. G.
uczestniczką w jednym protokole rozprawy. Sytuację, w której postępowanie
przeprowadzono i orzeczenie wydano w stosunku do osoby, która była
uczestnikiem, lecz wadliwie nie została przez Sąd stosownie do tego potraktowana,
należy zakwalifikować jako pozbawienie możliwości obrony swych praw
w rozumieniu art. 379 pkt 5 k.p.c. Oceny tej nie zmienia fakt, że E. G., jako
całkowicie ubezwłasnowolniona, nie mogła osobiście dokonywać czynności
procesowych; niezależnie bowiem od tego, że nieważność postępowania nie jest
wiązana z wpływem na wynik sprawy, uwzględnienie statusu E. G. jako
uczestniczki mogło mieć znaczenie dla przebiegu postępowania, w tym na przykład
ustanowienia dla niej adwokata z urzędu na podstawie art. 48 ustawy o ochronie
zdrowia psychicznego.
Przyjęte stanowisko nie pozostaje w sprzeczności z uchwałą składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego - zasadą prawną z dnia 20 kwietnia 2010 r., III CZP
112/09 (OSNC 2010, nr 7-8, poz. 98), która dotyczyła innej sytuacji - takiej w której
osoby zainteresowane nie były uczestnikami postępowania. Co prawda
w uzasadnieniu uchwały znalazła się wzmianka, że także w odniesieniu do
uczestników z mocy prawa konieczny jest „akt procesowy podnoszący dany
podmiot do roli uczestnika postępowania'', jednak była to kwestia o znaczeniu
ubocznym dla zasadniczego przedmiotu oceny, który wiązał się z postępowaniem
nieprocesowym o charakterze wielopodmiotowym, występującym w szczególności
w sprawach o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie.
W toku postępowania E. G. była reprezentowana przez opiekunkę prawną -
matkę W. M., która utraciła ten status przed rozprawą apelacyjną i wydaniem
postanowienia w postępowaniu odwoławczym. Z uzasadnienia zaskarżonego
orzeczenia wynika, że fakt ten, jak również osoba nowego opiekuna prawnego, były
7
znane Sądowi Okręgowemu. Postępowanie odwoławcze zostało przeprowadzone
bez udziału opiekuna prawnego osoby, której dotyczyło; E. G. miała osobę
powołaną do jej reprezentowania, która jednak nie została o postępowaniu
powiadomiona ani nie wzięła w nim udziału, co stanowi przyczynę nieważności
postępowania przewidzianą w art. 379 pkt 5 k.p.c. W. M. utrzymała status
uczestniczki na podstawie innego tytułu, jako osoba sprawująca nad córką opiekę
faktyczną, co też pozwoliło jej zachować prawo do zaskarżenia postanowienia
Sądu Okręgowego.
Nie można wykluczyć innej jeszcze przyczyny nieważności, w postępowaniu
doszło bowiem do uchybienia, które w jego toku nie zostało usunięte, a brak
koniecznych ustaleń nie pozwala na stanowcze stwierdzenie, czy w ogóle mogło
być usunięte. Stosownie do art. 39 ust. 1 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego,
wniosek o przyjęcie do domu pomocy społecznej osoby, o której mowa w art. 38,
bez zgody tej osoby i jej opiekuna prawnego, może złożyć organ do spraw pomocy
społecznej. Postępowanie w niniejszej sprawie zostało wszczęte i przeprowadzone
na wniosek złożony - „z upoważnienia dyrektora" Miejskiego Ośrodka Pomocy
Społecznej - przez M. K., kierownika Zespołu Pracy Socjalnej Nr […].
Jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi mogą uzyskać
zdolność sądową na podstawie ustawy przyznającej im zdolność prawną (art. 64
§ 11
k.p.c.). Takie „byty" czy też „struktury" prawne na podstawie przepisów
szczególnych uzyskują kompetencję do występowania z określonymi żądaniami
(wnioskami) lub do uczestniczenia w postępowaniu cywilnym, z tym że zdolność
sądowa nie przysługuje im generalnie, a jedynie wycinkowo, ściśle w zakresie
określonym w przepisie. Taki charakter ma uprawnienie przyznane organowi do
spraw pomocy społecznej w art. 38 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego.
Jednostki organizacyjne, o których mowa w art. 64 § 11
k.p.c. dokonują czynności
procesowych przez swoje organy albo przez osoby uprawnione do działania w ich
imieniu. Określenie właściwego dla danego podmiotu organu lub osoby
uprawnionej do działania w jego imieniu opiera się na przepisach regulujących ich
strukturę i działalność, które też mogą odsyłać w tym zakresie do statutów tych
podmiotów.
8
Z art. 8 ust. 1 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego wynika, że „organami
do spraw pomocy społecznej" w ujęciu tej ustawy są jednostki organizacyjne i inne
podmioty działające na podstawie ustawy o pomocy społecznej. Ustawa z dnia
12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (tekst jedn. Dz. U. z 2015 r., poz. 163 ze zm.)
stanowi, że zadania pomocy społecznej w gminie wykonują m.in. jednostki
organizacyjne - ośrodki pomocy społecznej (art. 110 ust. 1). Gmina tworzy jednostki
organizacyjne w celu realizacji swoich zadań, w tym zadań własnych w sprawach
pomocy społecznej, z tym że formy wykonywania tych zadań określa odrębna
ustawa (art. 7 ust. 1 pkt 6 oraz art. 9 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 8 marca 1990 r.
o samorządzie gminnym, tekst jedn. Dz. U. z 2013 r., poz. 594 ze zm.). Zasady
i formy gospodarki komunalnej jednostek samorządu terytorialnego określa ustawa z
dnia 20 grudnia 1996 r. o gospodarce komunalnej (Dz. U. z 2011 r. Nr 45, poz. 236
ze zm.), a zakres i zasady działania oraz organizację jednostek budżetowych gminy
reguluje ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (tekst jedn. Dz. U.
z 2013 r., poz. 885 ze zm.), zgodnie z którą organy stanowiące jednostek samorządu
terytorialnego tworzą gminne jednostki budżetowe i nadają im statut, na podstawie
którego jednostki te działają (art. 11 ust. 1 i 2 oraz art. 12 ust. 1 ustawy).
W przepisach wymienionych ustaw najczęściej mowa jest o kierownikach jednostek
organizacyjnych, działających jednoosobowo (por. w szczególności art. 47 ustawy
o samorządzie gminnym). Taka nomenklatura występuje też w ustawie o ochronie
zdrowia psychicznego, z tym iż odnosi się bezpośrednio tylko do kierownika szpitala
psychiatrycznego (art. 22 ust. 2 b, art. 23 ust. 4).
W niniejszej sprawie nie wystąpił z wnioskiem ani nie działał kierownik
(dyrektor) Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w R., lecz pracownica Ośrodka, a
zatem postępowanie od początku było dotknięte wadą wynikającą z braku wniosku
złożonego przez osobę uprawnioną. W orzecznictwie dopuszcza się sytuację, w
której niewykazanie upoważnienia do działania zostanie sanowane w toku
postępowania, jest to jednak możliwe tylko wtedy, gdy udzielenie takiego
upoważnienia jest w ogóle dopuszczalne. W niniejszej sprawie osoba składająca
wniosek nie została nawet zobowiązana do wykazania „upoważnienia dyrektora", na
które się powołała, i tym samym także kwestia, czy w ogóle takie upoważnienie
mogło być skutecznie udzielone, pozostała poza uwagą Sądu. Ocena w tym zakresie
9
powinna była zostać oparta między innymi na przepisach regulujących strukturę
i działalność ośrodka i ewentualnie jego statutu.
Taki stan sprawy nie pozwala na stanowczą ocenę zarzutów powołanych
w skardze kasacyjnej, jest jednak wystarczający do stwierdzenia, że nie są one
pozbawione racji. Analizując podejmowane przez sąd czynności w sprawie
o umieszczenie osoby ubezwłasnowolnionej w domu pomocy społecznej należy mieć
na względzie, że decyzja dotyczy jednego z fundamentalnych praw człowieka -
prawa do wolności. Ochronie praw takiej osoby służy bardzo wąskie ujęcie przesłanki
orzeczenia („brak opieki zagraża życiu tej osoby"), powodujące, iż sam fakt, że
umieszczenie w ośrodku byłoby dla takiej osoby pożądane i korzystne nie jest
wystarczający do stwierdzenia, że kryterium ustawowe zostało spełnione.
Szczególny charakter spraw tej kategorii należy mieć na względzie przy wykładni
i stosowaniu przepisów postępowania.
Zważywszy na znaczenie, jakie mają w nich opinie biegłego lekarza psychiatry,
zasadą powinno być wezwanie biegłego na rozprawę i umożliwienie zadawania mu
pytań, a także odebranie od biegłego ustnych wyjaśnień lub zażądanie uzupełnienia
opinii (art. 286 k.p.c.), zwłaszcza wtedy, gdy teza o zagrożeniu życia osoby
zainteresowanej nie jest szczegółowo umotywowana. Oddalenie wniosków
dowodowych na okoliczności dotyczące sprawowanej opieki nie może być
uzasadnione tym, że wnikliwie oceniono inne, przeprowadzone dowody (art. 217 § 3
k.p.c.). Szczególnie uważny powinien być sąd, który nie ustanowił pełnomocnika ani
z urzędu (art. 48 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego), ani na wniosek (art. 117
§ 5 k.p.c.).
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji,
na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
eb