Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 764/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 listopada 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
SSN Wojciech Katner
w sprawie z powództwa J. Ś. i B. Ś.
przeciwko Towarzystwu Ubezpieczeń [...]o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 19 listopada 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 15 lipca 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Powodowie J. Ś. i B. B. wnieśli o zasądzenie na swoją rzecz od pozwanego
Towarzystwa […] kwoty 1.629. 596,11 zł wraz z odsetkami tytułem odszkodowania
za szkodę poniesioną w wyniku pożaru kompleksu stanowiącego ich własność
budynków gospodarczych, ubezpieczonych u pozwanego od ognia i innych zdarzeń
losowych.
Wyrokiem z dnia 18 marca 2014 r., Sąd Okręgowy w T. zasądził od
pozwanego na rzecz powodów kwotę 432.853,83 zł ustawowymi odsetkami
od dnia 30 lipca 2009 r., umorzył postępowanie o zapłatę kwoty 37.036,73 zł
i oddalił powództwo w pozostałej części. Ustalił, że powodowie prowadzili
działalność gospodarczą w formie spółki cywilnej, zajmując się produkcją,
składowaniem i konfekcjonowaniem ziemniaków, w trzech budynkach
gospodarczych, tj. budynku nr 1 (hali sortowni), budynku nr 2 (przechowalni
ziemniaków) i budynku nr 3 (przechowalni ziemniaków). Powodowie zawarli
z pozwanym umowę obowiązkowego ubezpieczenia budynków od ognia i innych
zdarzeń losowych na okres od dnia 12 lutego 2009 r. do dnia 11 lutego 2010 r.
W dniu 27 kwietnia 2009 r. wybuchł w gospodarstwie powodów pożar, który
objął ubezpieczone budynki i doprowadził do ich zniszczenia. O zaistnieniu szkody
powodowie niezwłocznie zawiadomili pozwanego. Pozwany dokonał określenia
zakresu szkody i jej wyceny. Według raportu biegłych, działających na zlecenie
pozwanego, szkoda w budynku nr 1 została określona na kwotę 254.960,81 zł,
w budynku nr 2 na kwotę 174.929,99 zł i w budynku nr 3 na kwotę 211.513,09 zł,
tj. łącznie na kwotę 641.403,89 zł. Pozwany, uznając swoją odpowiedzialność do tej
wysokości, wypłacił powodom kwotę 481.403,92 zł i na rachunek komornika
kwotę 160.350,97 zł. Powodowie nie zgodzili się ze stanowiskiem pozwanego
co do wartości szkody, którą określili na kwotę 2.974.517,52 zł. Pozwany przed
wszczęciem postępowania sądowego zapłacił na rachunek komornika,
prowadzącego egzekucję przeciwko powodom, dalszą kwotę 37.036,73 zł.
Powodowie przyznali fakt zapłaty tej kwoty i cofnęli w tym zakresie powództwo.
Powodowie z dniem 8 sierpnia 2012 r. zaprzestali prowadzenia działalności
gospodarczej i złożyli wniosek o zaprzestaniu wykonywania czynności
podlegających opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług.
3
Na podstawie opinii Uniwersytetu […] Sąd Okręgowy ustalił, że uszkodzone
w wyniku pożaru budynki nadają się do odbudowy. Koszty odbudowy
poszczególnych budynków w dniu szkody wynosiły: budynku nr 1 - kwotę
422.703,05 zł brutto (346.477,91 zł netto), budynku nr 2 - kwotę 232.487,91 zł
brutto (190.563,86 zł netto) i budynku nr 3 - kwotę 432.218,72 zł brutto (355.097,31
zł netto). Wysokość odszkodowania, według cen z daty ustalenia odszkodowania,
wynosiła odpowiednio: za budynek nr 1 - kwotę 437.278,48 zł brutto (355.510,96 zł
netto), za budynek nr 2 - kwotę 248.881,61 zł brutto (202.342,78 zł netto) i za
budynek nr 3 - kwotę 525.134,35 zł brutto (345.637,68 zł netto). Łączna wysokość
odszkodowania, według cen z daty jego ustalenia wraz z podatkiem VAT wynosiła
kwotę 1.111.294,45 zł.
Sąd pierwszej instancji wskazał, że zasady ustalenia odszkodowania za
szkodę w budynkach rolniczych reguluje art. 68 ustawy z dnia 22 maja 2003 r.
o ubezpieczeniach obowiązkowych, ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym
i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r.,
poz. 392 ze zm. - dalej: „ustawa z dnia 22 maja 2003 r.”). Przepis ten jako
podstawę ustalenia odszkodowania przewiduje kosztorys wystawiony przez
podmiot dokonujący odbudowy lub remontu, odzwierciedlający koszty odbudowy
lub remontu, określone według obowiązujących w budownictwie zasad kalkulacji
i ustalenia cen robót budowlanych, przy uwzględnieniu dotychczasowych
wymiarów, konstrukcji, materiałów i wyposażenia.
Zgodnie z art. 363 § 2 k.c., wysokość odszkodowania powinna być ustalona
według cen z daty ustalenia odszkodowania, chyba że szczególne okoliczności
wymagają przyjęcia za podstawę cen istniejących w innej chwili. Uwzględniając
treść tej regulacji, Sąd Okręgowy uznał za prawidłowe wyliczenie wysokości
odszkodowania wynikające z opinii uzupełniającej U., określone na kwotę
903.491,42 zł netto i kwotę 1.111.294,45 zł brutto. Według Sądu Okręgowego,
odszkodowanie należne powodom powinno obejmować także podatek od towarów
i usług (VAT), gdyż powodowie obecnie nie są przedsiębiorcami i nie mają
możliwości dokonania odliczenia podatku należnego o podatek naliczony, według
reguł z art. 86 ust. 1 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług
(jedn. tekst: Dz.U. z 2011 r. Nr 177, poz. 1054 ze zm. - dalej: „ustawa o podatku od
4
towarów i usług”). Powodowie, w razie odbudowy obiektów, nie będą mogli
dokonać odliczenia, o którym mowa w art. 89 ust. 1 tej ustawy, a zatem należne im
odszkodowanie powinno obejmować stawkę tego podatku. Możliwości odbudowy
obiektów przez powodów nie uniemożliwia natomiast, wbrew twierdzeniom
pozwanego, toczące się przeciwko powodom postępowanie egzekucyjne.
Z tych przyczyn Sąd Okręgowy na podstawie art. 805 § 1 k.c. zasądził od
pozwanego na rzecz powodów kwotę 432.853,83 zł, uzyskaną po odjęciu od
ogólnej wartości odszkodowania, wynikającej z opinii U., tj. od kwoty 1.111.294,45
zł, kwot uprzednio wypłaconych powodom przez pozwanego, tytułem
odszkodowania. Żądanie zapłaty odsetek od uwzględnionej kwoty odszkodowania
było uzasadnione od dnia 30 lipca 2009 r., tj. od dnia przyznania powodom
odszkodowania od pozwanego, gdyż w tym czasie były już wyjaśnione okoliczności
konieczne do ustalenia odpowiedzialności ubezpieczyciela i ustalenia wysokości
odszkodowania (art. 817 § 2 k.c.).
Z uwagi na cofnięcie przez powodów powództwa co do kwoty 37.036,73 zł
Sąd Okręgowy umorzył postępowanie w tym zakresie. W pozostałej części
powództwo, jako niezasadne, podlegało oddaleniu.
Wyrok Sądu pierwszej instancji został zaskarżony apelacją przez pozwanego
w części zasądzającej od niego na rzecz powodów kwotę 219.155,37 zł oraz
ustawowe odsetki od kwoty 432.853,83 zł od dnia 30 lipca 2009 r. do dnia zapłaty.
Apelujący wniósł o zmianę wyroku w zaskarżonej części poprzez oddalenie
powództwa ponad kwotę 213.698,46 zł, ewentualnie o uchylenie wyroku
w zaskarżonej części i przekazanie sprawy w tym zakresie Sądowi Okręgowemu do
ponownego rozpoznania.
W piśmie procesowym wniesionym po złożeniu apelacji pozwany wniósł
o zawieszenie postępowania na podstawie art. 177 § 1 k.p.c., podnosząc zarzut
potrącenia kwoty 213.698,46 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 9 maja 2014 r.
do dnia zapłaty. Wniósł także o dopuszczenie w postępowaniu apelacyjnym
dowodu z akt VI GC …/14 Sądu Okręgowego w T. na okoliczność, że pozwanemu
przysługuje w stosunku do powodów roszczenie o zapłatę kwoty 213.698,46 zł oraz
z dokumentów zawartych w tych aktach na okoliczność przysługiwania pozwanemu
5
w stosunku do powodów roszczenia o zapłatę kwoty 213.698,46 zł. Pozwany
podniósł, że spełnił dobrowolnie świadczenie wynikające z niezaskarżonej przez
niego części wyroku poprzez zapłatę kwoty 213.698,46 zł do rąk komornika
sądowego przy Sądzie Rejonowym w W.- K. B., który dokonał zajęcia
wierzytelności powodów. Pomimo spełnienia świadczenia powodowie wszczęli
przeciwko pozwanemu postępowanie egzekucyjne przed komornikiem sądowym
przy Sądzie Rejonowym w T. - M. Ś., egzekwując po raz drugi od pozwanego
kwotę, którą wcześniej dobrowolnie zapłacił. W związku z tym pozwany w sprawie o
sygn. akt VI GC …/14 Sądu Okręgowego w T., która miała początkowo charakter
sprawy przeciwegzekucyjnej, a po przekształceniu jest sprawą o zwrot
wyegzekwowanej kwoty, domaga się zapłaty przez powodów kwoty 213.698,46 zł.
Wyrokiem z dnia 15 lipca 2014 r. - w brzmieniu nadanym mu
postanowieniem z dnia 19 września 2014 r. o jego sprostowaniu - Sąd Apelacyjny
na skutek rozpoznania apelacji pozwanego zmienił zaskarżony wyrok Sądu
Okręgowego w T. w punkcie pierwszym o tyle tylko, że ustawowe odsetki od
zasądzonej tam kwoty 432.853,83 zł zasądził od dnia 18 marca 2014 r. do dnia
zapłaty (pkt 1), oddalił apelację w pozostałej części (pkt 2) oraz rozstrzygnął o
kosztach postępowania apelacyjnego (pkt 3).
Sąd Apelacyjny podzielił ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu pierwszej
instancji. W szczególności za bezzasadny uznał zarzut naruszenia art. 363 § 2 k.c.
Apelujący, domagając się ustalenia odszkodowania według cen z daty wyrządzenia
szkody, nie wskazał na szczególne okoliczności, a jedynie podniósł, że w tej dacie
powodowie byli płatnikami podatku od towarów i usług, a zatem odszkodowanie
ustalone na datę wyrządzenia szkody, nie obejmowałoby wartości tego podatku.
Ustalenie wysokości odszkodowania według cen z daty jego określenia,
z uwzględnieniem faktu, iż w tej dacie powodowie nie prowadzili już działalności
gospodarczej i nie byli płatnikami podatku VAT, do których można byłoby odnieść
dyspozycję art. 86 ust. 1 ustawy o podatku od towarów i usług było prawidłowe.
Powodowie prowadzili działalność gospodarczą w budynkach, które doznały
uszczerbku podczas pożaru w kwietniu 2009 r., ale w sierpniu 2012 r. wykreślili
z ewidencji działalność gospodarczą. Gdyby strona pozwana w sposób sprawny
i rzetelny dokonała wcześniej likwidacji szkody powodów i wypłaciła im
6
odpowiednie odszkodowanie, nie można wykluczyć, że powodowie mogliby
odbudować budynki, wznowić przerwaną pożarem działalność gospodarczą.
W zaistniałej sytuacji - tj. wypłacenia przez pozwanego powodom odszkodowania
w kwocie znacznie niższej od ustalonej w sprawie, słusznego kwestionowania
przez powodów wysokości wypłaconego im odszkodowania, a w konsekwencji
niemożności odbudowy budynków za kwotę odszkodowania wypłaconego przez
ubezpieczyciela i konieczności wystąpienia przez powodów o zapłatę na drogę
postępowania sądowego - skutkowało to niemożliwością prowadzenia przez
powodów działalności gospodarczej. Nie można więc zarzucić powodom,
że zaprzestali prowadzenia działalności gospodarczej bez ważnej przyczyny.
Biorąc pod uwagę ustalenie wysokości odszkodowania według reguły z art. 363
§ 2 k.c. i fakt, iż w dacie ustalenia wysokości odszkodowania powodowie nie byli
przedsiębiorcami, a zatem nie byli także płatnikami podatku VAT, należało ten
podatek uwzględnić w wysokości ustalonego odszkodowania. Nie został też
naruszony art. 354 § 1 k.c., gdyż obowiązkiem pozwanego ubezpieczyciela było
wypłacenie powodom odszkodowania rekompensującego uszczerbek majątkowy
powodów, zaś wysokość odszkodowania na dzień jego ustalenia winna obejmować
podatek VAT.
Uzasadniony natomiast był zarzut naruszenia art. 481 § 1 k.c. przez
zasądzenie odsetek za okres poprzedzający datę ustalenia odszkodowania.
Odszkodowanie obliczone według cen z daty jego ustalenia, którą z reguły jest
data orzekania, staje się wymagalne dopiero z datą wyrokowania i dopiero od tej
daty dłużnik pozostaje w opóźnieniu uzasadniającym zapłatę odsetek. Niezależnie
od powyższego nie można było uwzględnić żądania zapłaty odsetek ustawowych
od dnia 30 lipca 2009 r., gdyż roszczenie o zapłatę odszkodowania ustalonego
według cen z 2013 r., obejmującego podatek VAT, nie było wymagalne w dniu
30 lipca 2009 r., kiedy obowiązywały inne ceny i powodowie byli podatnikami
podatku VAT. Ponieważ zakresem zaskarżenia w apelacji objęta została kwota
219.155,37 zł oraz odsetki ustawowe od zasądzonej przez Sąd pierwszej instancji
w punkcie 1. zaskarżonego wyroku kwoty 432.853,83 zł, Sąd Apelacyjny zmienił
zaskarżony wyrok przez zasądzenie odsetek ustawowych od kwoty 213.698,46 zł
od dnia 18 marca 2014 r. do dnia 9 maja 2014 r. oraz zasądzenie kwoty 219.155,37
7
zł z ustawowymi odsetkami od dnia 18 marca 2014 r. do dnia zapłaty.
W pozostałej części apelacja została oddalona jako bezzasadna. Nie było
podstaw do zawieszenia postępowania apelacyjnego do czasu prawomocnego
zakończenia postępowania w sprawie toczącej się przed Sądem Okręgowym w T. o
sygn. akt VI GC …/14. Zależność obu spraw nie zachodziła, zwłaszcza w sytuacji,
w której kwota 213.698,46 zł nie była objęta zakresem zaskarżenia.
Nie było też podstaw do uwzględnienia podniesionego przez pozwanego
zarzutu potrącenia w odniesieniu do kwoty 213.698,46 zł, skoro o tę należność
toczy się między stronami postępowanie przed Sądem Okręgowym w T. o sygn. akt
VI GC …/14, w której zapadł w dniu 15 lipca 2014 r. nieprawomocny wyrok
oddalający powództwo. W konsekwencji nie zostały także uwzględnione wnioski
skarżącego o dopuszczenie dowodów z akt i dokumentów zawartych w aktach tej
sprawy.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego skargą kasacyjną wniósł pozwany, który
zaskarżył go w całości. W ramach podstawy kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.
zarzucił naruszenie art. 498 § 2 k.c., art. 354 § 1 k.c. i art. 361 § 2 k.c. Natomiast w
ramach podstawy kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. zarzucił naruszenie art. 332
§1 w zw. z art. 391 §1 k.p.c. oraz art. 350 § 1 k.p.c. Skarżący wniósł o uchylenie
postanowienia o sprostowaniu zaskarżonego wyroku Sądu drugiej instancji, o
uchylenie i zmianę zaskarżonego wyroku w całości poprzez uwzględnienie apelacji
pozwanego, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie
sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Treść rozstrzygnięcia zawartego w punkcie pierwszym zaskarżonego wyroku
Sądu Apelacyjnego została nadana mu postanowieniem tego Sądu z dnia
19 września 2014 r. o sprostowaniu oczywistej omyłki wyroku. Według treści punktu
pierwszego tego wyroku przed jego sprostowaniem, wyrok Sądu pierwszej instancji
został zmieniony w ten sposób, że zasądzono od pozwanego na rzecz powodów
odsetki ustawowe od kwoty 213.698,46 zł od dnia 18 marca 2014 r. do dnia 9 maja
2014 r. oraz kwotę 219.155,37 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 18 marca
2014 r. do dnia zapłaty. Według brzmienia punktu pierwszego wyroku w chwili jego
8
ogłoszenia - przed jego sprostowaniem - Sąd Apelacyjny zmienił w całości
rozstrzygnięcie Sądu pierwszej instancji w części uwzględniającej powództwo,
w tym poprzez pominięcie niezaskarżonej apelacją kwoty 213.698,46 zł zasądzonej
na rzecz powodów od pozwanego, która to kwota, według twierdzeń pozwanego
podniesionych na etapie postępowania apelacyjnego, została dobrowolnie przez
niego zapłacona powodom (do rąk komornika), po wydaniu wyroku przez Sąd
pierwszej instancji. Postanowienie o sprostowaniu wyroku zmieniało więc
zasadniczo treść rozstrzygnięcia zawartego w punkcie 1. ogłoszonego wyroku
przez Sąd Apelacyjny, gdyż ograniczało zmianę zaskarżonego wyroku Sądu
pierwszej instancji jedynie co do odsetek ustawowych zasądzonych od całej kwoty
(432.853,83 zł) przez Sąd pierwszej instancji. Zgodnie z art. 332 § 1 w zw. z art.
391 § 1 k.p.c., sąd drugiej instancji jest związany wydanym wyrokiem od chwili jego
ogłoszenia. Przepis art. 350 § 1 k.p.c., który poprzez art. 391 § 1 k.p.c. ma także
zastosowanie do wyroku sądu drugiej instancji, pozwala z urzędu lub na wniosek
sprostować w wyroku niedokładności, błędy pisarskie albo rachunkowe lub inne
oczywiste omyłki. W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się jednak,
że instytucja sprostowania wyroku nie może być wykorzystywana do błędów
merytorycznych w rozstrzygnięciu sprawy (por. postanowienie z dnia 7 lipca
1999 r., III RN 24/99, OSNAP 2000, nr 12, poz. 456). Sprostowanie nie może więc
dotyczyć rozmiaru świadczenia. Tego rodzaju błąd zawarty w wyroku, chociażby
niezgodny z wolą składu orzekającego, powinien być wyeliminowany w trybie
zaskarżenia (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 1976 r.,
II CZ 97/76, nie publ.). Uwzględniając powyższe w skardze kasacyjnej zasadnie
zarzucono naruszenie art. 332 § 1 i art. 350 § 1 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. przez
wadliwe, gdyż merytoryczne - odnoszące się do zakresu świadczenia -
sprostowanie ogłoszonego przez Sąd Apelacyjny wyroku z dnia 15 lipca 2014 r.
postanowieniem z dnia 19 września 2014 r. Uchybienie to miało istotny wpływ na
wynik sprawy, gdyż ostateczny jego wynik został ukształtowany postanowieniem
Sądu Apelacyjnego z dnia 19 września 2014 r. wydanym z naruszeniem
powołanych wyżej przepisów.
Zarzut naruszenia art. 361 § 2 k.c. pozwany wiąże z niezasadnym
uwzględnieniem w odszkodowaniu kwoty podatku od towarów i usług, w sytuacji,
9
w której w dacie powstania roszczenia powodowie byli czynnymi podatnikami tego
podatku. Ocenę tego zarzutu należy rozpocząć od tego, że pozwany na podstawie
wiążącej go z powodami umowy był zobowiązany do spełnienia świadczenia
polegającego na zapłacie pieniężnego odszkodowania w razie zajścia wypadku
ubezpieczeniowego. Według art. 13 ust. 3 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. , który ma
zastosowanie do umowy ubezpieczenia łączącej strony, w obowiązkowych
ubezpieczeniach mienia odszkodowanie wypłaca się w kwocie odpowiadającej
wysokości szkody, nie większej jednak od sumy ubezpieczenia ustalonej
w umowie. Sposób ustalania wysokości szkody regulował szczegółowo art. 68
wymienionej wyżej ustawy. Wysokość szkody według tego przepisu, determinująca
wysokość odszkodowania jako świadczenia umownego, obejmowała koszty
poniesione w razie odbudowy lub remontu budynku lub szacowane, według
cenników w razie niepodejmowania odbudowy lub remontu budynku. Treść
przepisów art. 13 ust. 3 oraz art. 68 ustawy z dnia 22 maja 2003 r., jak również
mającego zastosowanie do tej umowy art. 8241
§ 1 k.c., nie modyfikowała zasady
ustalania rozmiaru szkody wynikającej z art. 361 § 2 k.c.,, według którego
w powyższych (określonych w art. 361 § 1 k.c.) granicach, w braku odmiennego
przepisu lub postanowienia umowy, naprawienie szkody obejmuje straty, które
poszkodowany poniósł, oraz korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie
wyrządzono. Również umowa stron - według braku takich ustaleń Sądów meriti -
nie zawierała żadnego postanowienia, które odmiennie od przepisu art. 361 § 2 k.c.
kształtowałaby zasady ustalenia rozmiaru szkody poniesionych przez powodów
jako ubezpieczonych na potrzeby ustalenia wysokości odszkodowania, jakie miał
obowiązek zapłacić pozwany. W orzecznictwie Sądu Najwyższego w sprawach
o zapłatę odszkodowania przez ubezpieczycieli, ugruntowane jest stanowisko,
według którego odszkodowanie za szkodę poniesioną przez podatnika podatku od
towarów i usług na skutek zniszczenia rzeczy, ustalone według ceny rzeczy, nie
obejmuje podatku od towarów i usług mieszczącego się w tej cenie, w zakresie,
w jakim poszkodowany może obniżyć należny od niego podatek o kwotę podatku
naliczonego przy nabyciu rzeczy (por. uchwały z dnia 22 kwietnia 1997 r., III CZP
14/97, OSNC 1997, nr 8, poz. 103, z dnia 16 października 1998 r., III CZP 42/98,
OSNC 1999, nr 4, poz. 69). W uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
10
z dnia 17 maja 2007 r., III CZP 150/06 (OSNC 2007, nr 10, poz. 144) przyjęto, że
odszkodowanie przysługujące na podstawie umowy ubezpieczenia
odpowiedzialności cywilnej posiadacza pojazdu mechanicznego za szkodę
powstałą w związku z ruchem tego pojazdu, ustalone według części zamiennych
i usług, obejmuje kwotę podatku od towarów i usług (VAT) w zakresie, w jakim
poszkodowany nie może obniżyć od niego należnego o kwotę podatku naliczonego.
W powołanych orzeczeniach (por. również wyrok Sądu Najwyższego z dnia
20 lutego 2002 r., CKW 908/00, nie publ.) wyjaśniono, że stosownie do art. 1 ust. 2
ustawy z dnia 26 lutego 1982 r. o cenach (jedn. tekst: Dz.U. z 1988 r. Nr 27, poz.
195 ze zm.) - którego późniejszym odpowiednikiem był art. 3 ust. 1 pkt 1 ustawy
z dnia 5 lipca 2001 r. o cenach (jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 385) - cena towaru
lub usługi opodatkowanej podatkiem VAT obejmuje wielkość wyrażoną
w jednostkach pieniężnych, którą nabywca obowiązany jest zapłacić sprzedawcy za
towar lub usługę wraz z kwotą należnego podatku. Nabywca towaru
opodatkowanego podatkiem VAT obowiązany jest zatem zapłacić zbywcy tak
określoną należność, której elementem jest podatek VAT. Należność ta z punktu
widzenia nabywcy stanowi cenę towaru (rzeczy). Podatek od towarów i usług ma
więc charakter cenotwórczy. Miernikiem wysokości szkody polegającej na
zniszczeniu rzeczy jest więc tak określona cena. Roszczenie uprawnionego
i odpowiadający mu obowiązek ubezpieczyciela naprawienia szkody powstają
z chwilą wyrządzenia szkody.
Odnosząc powyższe do okoliczności sprawy przy uwzględnieniu treści art.
68 ustawy z dnia 22 maja 2003 r., miernikiem rozmiaru szkody poniesionej przez
powodów były koszty materiałów i usług, jakie musieliby oni ponieść na odbudowę
zniszczonych zabudowań. Ceny materiałów i wynagrodzenia za usługi, jakie
należałoby ponieść w celu odbudowania zniszczonych budynków obejmowałyby
także zawarty w nich podatek od towarów i usług.
W powołanych wyżej orzeczeniach zwrócono uwagę na to, że podatnik
podatku o towarów i usług ma - przewidziane obecnie w art. 86 ust. 1 ustawy
o podatku od towarów i usług - prawo do obniżenia kwoty podatku należnego
o kwotę podatku naliczonego w zakresie, w jakim towary i usługi są
wykorzystywane do wykonywania czynności opodatkowanych. Skorzystanie z tego
11
prawa powoduje, że poniesiony przez niego wydatek na nabycie towaru lub usługi
w rzeczywistości odpowiada zapłaconej przez niego cenie nabycia towaru lub
usługi, pomniejszonej o podatek VAT mieszczący się w cenie. Zatem ten wydatek
określa rzeczywisty rozmiar szkody doznanej przez podatnika w razie zniszczenia
rzeczy. W konsekwencji wysokość odszkodowania mającego na celu naprawienie
tej szkody powinna odpowiadać cenie rzeczy, pomniejszonej o mieszczący się
w niej podatek VAT. Podkreślono przy tym, że w sytuacji, w której podatnik,
spełniając warunki do obniżenia kwoty należnego od niego podatku,
z przysługującego mu prawa obniżenia podatku nie skorzysta, nie powinno to mieć
wpływu na ustalenie należnego mu odszkodowania za szkodę poniesioną przez
niego na skutek zniszczenia rzeczy, jeżeli nową taką rzecz nabył lub mógł albo
może nabyć za cenę obejmującą podatek VAT. Obowiązkiem poszkodowanego jest
bowiem działanie zmierzające do ograniczenia rozmiarów szkody. Brak z jego
strony takiego działania nie może zwiększać rozmiaru obowiązku
odszkodowawczego osoby odpowiedzialnej do naprawienia szkody. Uwzględniając
powyższe motywy wyrażone dotychczas w orzecznictwie Sądu Najwyższego, które
podziela Sąd Najwyższy w składzie obecnym, należy przyjąć, że co do zasady
podstawą ustalenia odszkodowania za szkodę poniesioną przez podatnika podatku
od towarów i usług na skutek utraty, czy zniszczenia rzeczy jest wysokość ceny,
jaką należy zapłacić na jej nabycie bez uwzględnienia podatku VAT, jeżeli podatnik
ma prawo odliczenia tego podatku. W istocie taka wykładnia przepisu art. 361 § 2
k.c. co do sposobu określenia rozmiaru naprawienia szkody w odniesieniu do
podatnika podatku od towarów i usług opiera się na niewyrażonej wprost w
przepisach, ale stosowanej przy ustalaniu wysokości odszkodowania zasadzie
compensatio lucri cum damno, według której wszelkie korzyści, o jakie wzbogacił
się poszkodowany w następstwie zdarzenia powodującego szkodę należy zaliczyć
na poczet odszkodowania. W odniesieniu do podatnika podatku od towarów i usług
chodzi zarówno o te korzyści, które podatnik ten faktycznie uzyskał, realizując
prawo do obniżenia podatku naliczonego, jak również te korzyści, które mógłby
uzyskać, gdyby z prawa z tego skorzystał. Nie można jednak przyjąć, zgodnie ze
stanowiskiem skarżącego, że niejako automatycznie każdorazowo w odniesieniu do
każdego poszkodowanego będącego podatnikiem podatku od towarów i usług,
12
rozmiar odszkodowania należy pomniejszyć o wartość podatku od towarów i usług
zawartego w cenie towaru lub usługi, jaką należałoby ponieść na naprawienie
doznanej szkody. Okoliczność, że powodowie w chwili wypadku
ubezpieczeniowego byli podatnikami tego podatku nie przesądzała więc
automatycznie o tym, że wysokość poniesionej przez nich szkody obejmowała
wartość ceny, jaką należałoby ponieść na materiały i usługi w celu odbudowy
zniszczonych przez pożar budynków pomniejszonej o wartość zawartego w tej
cenie podatku od towarów i usług.
W uzasadnieniu uchwały z dnia 16 października 1998 r., III CZP 42/98, Sąd
Najwyższy, odnosząc się bliżej do zaniechania skorzystania przez
poszkodowanego będącego podatnikiem podatku od towarów i usług uprawnienia
do obniżenia kwoty podatku należnego wyjaśnił, że według art. 354 § 2 k.c.
powinnością wierzyciela jest współdziałanie przy wykonywaniu zobowiązania,
zgodnie z treścią normy prawnej zawartej w art. 354 § 1 k.c. W stosunkach
ubezpieczeniowych ma przy tym zastosowanie przepis szczególny zawarty w art.
826 § 1 k.c., który nakłada na ubezpieczonego obowiązek użycia wszelkich
dostępnych środków w celu zmniejszenia szkody w ubezpieczonym mieniu oraz
w celu zabezpieczenia bezpośrednio zagrożonego mienia przed szkodą. Przepis
ten nie jest więc bezpośrednim źródłem obowiązku ubezpieczonego skorzystania
z ustawowej możliwości pomniejszenia należnego podatku, celem bowiem takiego
zachowania ubezpieczonego nie będzie zmniejszenie szkody w ubezpieczonym
mieniu, która w określonym rozmiarze już powstała, lecz ograniczenie zakresu
odszkodowania. Mimo to przyjął, że treść przepisu art. 826 § 1 k.c., w którym
ustawodawca egzemplifikuje jedynie typowe sytuacje dla stosunków powstających
w sferze stosunków ubezpieczeń majątkowych, skłania do wyrażenia poglądu,
że wolą ustawodawcy jest, aby ubezpieczony tak samo zachowywał się w innych,
nie przewidzianych wprost sytuacjach. Artykuł 826 § 1 k.c. jest więc przykładem
potwierdzającym istnienie szerokiego obowiązku współdziałania stron umowy
ubezpieczenia majątkowego, któremu to obowiązkowi zadośćuczynienie przez
ubezpieczonego stwarza realną szansę ograniczenia zakresu świadczenia
odszkodowawczego wobec ubezpieczyciela. Brak ze strony takiego działania nie
może przeto zwiększać odszkodowania należnego od ubezpieczyciela
13
zobowiązanego do naprawienia szkody.
Uwzględniając powyższe, mimo że roszczenie powodów w stosunku do
pozwanego o zapłatę odszkodowania powstało w chwili doznania przez nich
szkody w postaci pożaru budynków i z tej przyczyny zasadniczo okoliczności
istniejące w chwili powstania szkody powinny wpływać na zakres rozmiaru szkody
i tym samym wysokość odszkodowania, to na zakres tego ostatniego świadczenia,
jakie pozwany jako ubezpieczyciel zobowiązany był spełnić na rzecz powodów,
mogły wpływać także działania bądź zaniechania powodów jako poszkodowanych,
a zarazem wierzycieli z umowy ubezpieczenia już po powstaniu szkody. Dotyczy to
w szczególności zaniechania przez powodów skorzystania przez nich z prawa do
obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego w okresie od
powstania szkody do chwili zaprzestania prowadzenia przez nich działalności
gospodarczej. Sąd Apelacyjny dokonał oceny zaniechania przez powodów
wykorzystania uprawnienia przewidzianego w art. 86 ust. 1 ustawy o podatku od
towarów i usług w oderwaniu od jakiegokolwiek wzorca normatywnego i już z tej
tylko przyczyny oceny tej nie można uznać za prawidłowej. Poza tym Sąd
ten błędnie uznał, że samo wypłacenie powodom przez pozwanego odszkodowania
w zaniżonej wysokości usprawiedliwiało zaniechanie skorzystania przez nich
z przysługującego im prawa do odliczenia podatku od towarów i usług. Należy mieć
na uwadze, że odbudowa zniszczonych przez pożar budynków jest procesem
rozciągniętym w czasie, niewymagającym zazwyczaj dysponowania przez
inwestora od samego początku odbudowy pełną kwotą pozwalającą
na nabycie niezbędnych do jej przeprowadzenia towarów i usług. Sama więc
okoliczność wypłaty przez pozwanego zaniżonego odszkodowania nie powinna
być okolicznością przesądzającą o niemożliwości podjęcia przez powodów
odbudowy chociażby części spalonych zabudowań. Tym bardziej, jeśli
uwzględni się, że powodowie byli przekonani o zasadności ich roszczenia
przeciwko ubezpieczycielowi o zapłatę wyższego od wypłaconego im
odszkodowania, o zapłatę którego wnieśli pozew. Jednocześnie w sprawie nie
dokonano ustaleń świadczących o tym, że przed zaprzestaniem prowadzenia
przez powodów działalności gospodarczej mieli oni rzeczywisty zamiar
odbudowania spalonych budynków gospodarczych. Z tych względów nie można
14
odeprzeć zarzutu naruszenia art. 361 § 2 k.c.
Uzasadniony jest także zarzut naruszenia art. 498 § 1 k.c. oraz art. 354 § 1
k.c. przez ich niezastosowanie, a tym samym brak oceny podniesionego przez
pozwanego zarzutu potrącenia a przez to nieuwzględnienie kwot zapłaconych
przez pozwanego w trakcie procesu. Pozwany zaskarżył wyrok Sądu pierwszej
instancji co do kwoty 219.155,37 zł oraz rozstrzygnięcie o odsetkach od całej
uwzględnionej kwoty 432.853,83 zł. Oznacza to, że wyrok Sądu Okręgowego stał
się prawomocny w zakresie zasądzającym od pozwanego na rzecz powodów kwotę
213.698,46 zł. Według twierdzeń pozwanego, podniesionych już po wydaniu
wyroku przez Sąd pierwszej instancji, zapłacił on powodom (a ściślej komornikowi
prowadzącemu przeciwko nim egzekucję) kwotę 213.698,46 zł wynikającą
z prawomocnej części wyroku Sądu Okręgowego. Mimo to, jak podniósł pozwany
na etapie postępowania apelacyjnego, powodowie wszczęli egzekucję sądową,
w ramach której wyegzekwowali od niego tę kwotę. Jeżeli tak było w rzeczywistości
powodowie otrzymaliby dwukrotnie to samo świadczenie. Oznaczałoby to,
że drugie otrzymane przez nich świadczenie na podstawie wszczętej przeciwko
pozwanemu egzekucji sądowej miało charakter świadczenia nienależnego
według art. 410 k.c. W związku z tym pozwany, kwestionując zasadność
zasądzenia przez Sąd pierwszej instancji od niego na rzecz powodów dalszej kwoty
219.155,37 zł, podniósł na etapie postępowania apelacyjnego zarzut potrącenia
z tą wierzytelnością wierzytelności w kwocie 213.698,46 zł z tytułu nienależnego
świadczenia otrzymanego przez powodów. W opisanej wyżej sytuacji obowiązkiem
Sądu drugiej instancji było odniesienie się do zasadności podniesionego
przez pozwanego zarzutu potrącenia. Obowiązku tego nie eliminowało to,
że pozwany niekonsekwentnie wniósł przeciwko powodom równolegle pozew
o zapłatę tej samej kwoty wynikającej z wierzytelności objętej zarzutem potrącenia.
W razie bowiem skutecznego złożenia przez pozwanego oświadczenia
o potrąceniu, zgodnie z art. 498 § 2 k.c., obie objęte potrąceniem wierzytelności
umorzyłyby się do wysokości wierzytelności niższej. Pozwany nie byłby więc
zobowiązany do spełnienia świadczenia na rzecz powodów w takim zakresie,
w jakim zarzut ten byłby skuteczny. Nieprawomocny wyrok, który zapadł pomiędzy
stronami w sprawie przed Sądem Okręgowym w T. o sygn. akt VI GC …/14, nie
15
wiązał Sądu Apelacyjnego. Nie można przy tym wyłączyć, że przesłanką oddalenia
powództwa mogło być uwzględnienie, iż na skutek dokonanego przez pozwanego
potrącenia dochodzonej wierzytelności z wierzytelnością powodów (a pozwanych w
drugim postępowaniu) dochodzona wierzytelność uległa umorzeniu. Poza tym
mimo braku spójności obrony podjętej przez pozwanego - za pomocą podniesienia
zarzutu potrącenia i jednoczesnego dochodzenia tej kwoty w odrębnym powództwie
o zapłatę - jej cel, ze względu na towarzyszący temu wniosek o zawieszenie
postępowania, był oczywisty - wykazanie w innej sprawie (o zapłatę) przysługiwania
pozwanemu w stosunku do powodów wierzytelności w kwocie 213.698,46 zł z
tytułu nienależnego świadczenia i poddania tej kwoty do potrącenia z
kwestionowaną w apelacji kwotą 219.155,37 zł, w razie uznania jej zasadności.
Z tych względów na podstawie art. 39815
§ 1 oraz art. 108 § 2 w zw.
z art. 391 § 1 k.p.c. orzeczono, jak w sentencji.
kc