Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 9/15
POSTANOWIENIE
Dnia 19 listopada 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
SSN Wojciech Katner
w sprawie z wniosku M. S.
przy uczestnictwie Mi. S., R. S., S. P., I. P., D. P., P. P. i M. W.
o wpis własności,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 19 listopada 2015 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w T.
z dnia 27 czerwca 2014 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w T. do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Sąd Rejonowy we W. postanowieniem z dnia 10 lipca 2013 r. oddalił wniosek
o dokonanie wpisu prawa własności na rzecz wnioskodawcy – M. S. do ksiąg
wieczystych: Kw nr […] i Kw nr […] prowadzonych dla nieruchomości położonych w
B., S., F., P. , gmina B. - o powierzchni 84.79.72 ha - w przypadku pierwszej księgi
wieczystej i S., w S. B., F., P., gmina B. - o powierzchni 99.57.00 ha - w przypadku
drugiej księgi wieczystej.
Ustalił - w oparciu o załączoną do wniosku o wpis treść umowy notarialnej
zawartej w dniu 3 stycznia 2013 r. pomiędzy małżonkami S. a wnioskodawcą - że
na jej mocy wnioskodawca na podstawie art. 392 k.c. zwolnił małżonków S. od
świadczenia na rzecz S. P., I. P., D. P., P. P. kwoty 50.000 zł oraz odsetek i
ewentualnych innych świadczeń z jakichkolwiek czynności prawnych
i z jakichkolwiek tytułów prawnych wynikających z rozporządzenia przedmiotową
nieruchomością i zwrotnego jej nabycia, a także zobowiązał się do poddania się
egzekucji jako właściciel nieruchomości na pierwsze żądanie wierzyciela
hipotecznego do obowiązku zapłaty jego kwoty i w zamian za takie zobowiązanie
małżonkowie S. przenieśli na niego (M. S.) własność nieruchomości objętych
wskazanymi księgami wieczystymi o łącznej wartości 10.000.000 zł.
W ocenie Sądu Rejonowego, przeszkodą do dokonania wpisu jest brak
podstawy, która stanowiłaby źródło przeniesienia własności nieruchomości, a do
takiej podstawy nie należy zawarcie umowy na podstawie art. 392 k.c. Wierzyciele
małżonków S. mimo zawarcia umowy zachowują nadal swoją wierzytelność zaś
sama umowa zawarta z wnioskodawcą ma jedynie charakter gwarancyjny, co
oznacza, że nie rodzi ona po stronie małżonków S. obowiązku przeniesienia
własności na rzecz wnioskodawcy, zaś po stronie wnioskodawcy powstaje jedynie
obowiązek działania zmierzającego do spowodowania, aby wierzyciel małżonków S.
nie dochodził należności wobec nich istniejącej.
Postanowieniem z dnia 27 czerwca 2014 r., Sąd Okręgowy w T. oddalił
apelację wniesioną przez wnioskodawcę od postanowienia Sądu Rejonowego,
podzielając zarówno ustalenia faktyczne, jak również ich ocenę prawną Sądu
pierwszej instancji.
Do przeniesienia własności nieruchomości niezbędne jest istnienie ważnej
podstawy przeniesienia własności (causa). Podstawa przeniesienia własności
3
nieruchomości swoje źródło znajduje najczęściej w umowie zobowiązującej:
sprzedaży, zamiany, darowizny, przekazania nieruchomości lub innej umowie
zobowiązującej, w zapisie zwykłym, bezpodstawnym wzbogaceniu lub innym
zdarzeniu (prawnym) - ale przenoszącym własność, a więc nie każdym zdarzeniu
prawnym. Umowa zawarta na podstawie art. 392 k.c. pomiędzy dłużnikiem
a osobą trzecią nie może stanowić samodzielnego źródła zobowiązującego do
przeniesienia własności nieruchomości. Umowa ta zawiera w sobie jedynie
obowiązek działania po stronie osoby trzeciej, który sprowadza się do takiej jej
aktywności, aby dać gwarancję, że wierzyciel nie będzie dochodził od dłużnika
swojej należności. W konstrukcji prawnej tej umowy, opartej na figurze prawnej art.
392 k.c., nie mieści się zatem w ogóle kwestia przeniesienia jakiejkolwiek
własności, w tym własności nieruchomości. Nie stanowi ona istoty tej figury
prawnej.
Jeżeli jednak umawiające się strony wprowadzają do niej dodatkowe
postanowienia w myśl obowiązującej zasady swobody zawierania i kształtowania
treści umów, obejmujące w swojej treści także element „uiszczenia zapłaty” przez
dłużnika osobie trzeciej za wykonanie tej umowy (przy założeniu dopuszczalności
odpłatności tej umowy ze strony dłużnika i jedynie dwustronnie obligacyjnego
charakteru umowy pozbawionego wzajemności i ekwiwalentności świadczeń),
to tak powstały obowiązek nie stanowi samodzielnej podstawy do przeniesienia
własności nieruchomości i nie przenosi jej, gdyż wynika on nie z istoty tej umowy,
ale z dodanego do niej nowego elementu konstrukcji, który nie zmienia przez to
samej figury prawnej. Uwzględniając powyższe niedozwolone jest budowanie na
gruncie istniejących konstrukcji obligacyjnych, które same w sobie nie zawierają
podstawy przeniesienia własności nieruchomości takich dodatkowych konstrukcji,
które dopiero wraz z istniejącą konstrukcją obligacyjną kreują dodatkowo element
przenoszenia własności nieruchomości ukryty, jak w omawianym przypadku, pod
przyjętą formą zapłaty ceny za usługę, czy inne zachowanie np. gwarancyjne.
Dopuszczalność takich rozwiązań oznaczałaby, iż każda konstrukcja obligacyjna
nie przewidująca w swojej treści przeniesienia własności rozbudowana o takie
treści przez zainteresowane strony prowadziłaby do zmian własnościowych,
co jest sprzeczne jest z istotą umów przenoszących własność nieruchomości.
4
Dowolność zawierania umów nie może zmierzać do tworzenia konstrukcji
prawnych mających na celu obejście istniejącego prawa, a z takim przypadkiem
mamy do czynienia w rozpoznawanej sprawie.
Postanowienie Sądu Okręgowego zostało zaskarżone w całości skargą
kasacyjną przez wnioskodawcę. W ramach podstawy kasacyjnej z art. 3983
§ 1
pkt 1 k.p.c. zarzucił naruszenie art. 392 k.c. w zw. z art. 155 § 1 k.c. oraz art. 392
k.c. w zw. z art. 156 k.c. Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego
postanowienia i orzeczenie co do istoty sprawy przez zmianę postanowienia Sądu
Rejonowego we W. z dnia 10 lipca 2013 r. i uwzględnienie wniosku wnioskodawcy
o wpis prawa własności nieruchomości w działach drugich ksiąg wieczystych KW
nr […] i KW nr […], ewentualnie o uchylenie wyżej wskazanego postanowienia i
przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 156 k.c., jeżeli zawarcie umowy przenoszącej własność
następuje w wykonaniu zobowiązania wynikającego z uprzednio zawartej umowy
zobowiązującej do przeniesienia własności, z zapisu, z bezpodstawnego
wzbogacenia lub innego zdarzenia, ważność umowy przenoszącej własność
zależy od istnienia tego zobowiązania. Przepis ten, dotyczący umów ściśle
rozporządzających (rzeczowych - por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 marca
2009 r., II CSK 484/08, OSNC-ZD 2009, nr 4, poz. 104), wyraża zasadę
kauzalności materialnej umowy przeniesienia własności, według której
zobowiązanie do przeniesienia własności powinno istnieć w chwili zawarcia
umowy przenoszącej własność. Brak przyczyny prawnej lub jej wadliwość
powoduje nieważność czynności prawnej. Powołany wyżej przepis określa,
że zawarcie umowy przenoszącej własność może nastąpić w wykonaniu
zobowiązania wynikającego z uprzednio zawartej umowy zobowiązującej do
przeniesienia własności, z zapisu, bezpodstawnego wzbogacenia lub innego
zdarzenia. Przepis ten nie określa zamkniętego katalogu umów zobowiązujących
do przeniesienia własności ani innych zdarzeń, z których wynika takie
zobowiązanie. Niewątpliwie do kategorii umów zobowiązujących do przeniesienia
własności należy zaliczyć umowy o charakterze zobowiązująco-rozporządzającym,
wymienione w art. 155 § 1 k.c. - sprzedaży, zamiany, darowizny i przekazania
5
nieruchomości. Jednakże również art. 155 § 1 k.c. oprócz tych umów
wyszczególnia inną umowę zobowiązującą do przeniesienia własności rzeczy co do
tożsamości oznaczonej. Z przepisu tego także nie wynika, aby ustawodawca
ustanowił zamknięty katalog umów mogących być źródłem zobowiązania do
przeniesienia własności, w tym nieruchomości. Zobowiązanie do przeniesienia
własności nieruchomości może więc wynikać zarówno z umowy, do których cech
istotnych należy zobowiązanie jednej z jej stron lub obu z nich do przeniesienia
własności rzeczy, jak również z umów, których cechą istotną nie jest takie
zobowiązanie, ale zostało zastrzeżone przez same strony. Znajduje to
potwierdzenie w orzecznictwie Sądu Najwyższego. W szczególności w wyroku
z dnia 3 lipca 2008 r., IV CSK 149/08 (OSNC-ZD 2009, nr 1, poz. 17) przyjęto, że
porozumieniem przewidzianym w art. 453 k.c. (datio in solutum) można objąć także
świadczenie polegające na przeniesieniu własności nieruchomości przez
pożyczkodawcę w celu zwolnienia się z długu wynikającego z umowy pożyczki.
Potwierdza to również orzecznictwo odnoszące się do wykorzystania przeniesienia
własności nieruchomości w celu zabezpieczenia (por. wyrok z dnia 29 maja 2000 r.,
III CKN 246/00, OSNC 2000, nr 11, poz. 213, z dnia 8 marca 2002 r., III CKN
748/00, OSNC 2003, nr 3, poz. 33 oraz z dnia 13 maja 2011 r., V CSK 360/10, nie
publ.).
Własność, oprócz innych praw majątkowych, jest elementem mienia (art. 44
k.c.) i ma charakter majątkowy. Jej przedmiotem może być nieruchomość.
Ze względu na charakter majątkowy praw stanowiących mienie posiadają one
z reguły pewną wartość ekonomiczną, dzięki czemu mogą być wykorzystywane
w obrocie dla pozyskania innych praw majątkowych lub dóbr o innym charakterze.
Zgodnie z art. 140 k.c., w granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia
społecznego właściciel może z wyłączeniem innych osób korzystać z rzeczy zgodnie
ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem swego prawa, w szczególności może
pobierać pożytki i inne dochody. W tych samych granicach może rozporządzać
rzeczą. Uwzględniając powyższe, tj. istnienie otwartego katalogu umów, na
podstawie których można zobowiązać się do przeniesienia własności oraz wskazane
cechy prawa własności, w tym do nieruchomości, nie ma przeszkód, aby
zobowiązanie do przeniesienia własności nieruchomości przedstawiającej określoną
6
wartość ekonomiczną mogło stanowić świadczenie, którego celem jest uzyskanie
prawa o charakterze obligacyjnym. Uwzględniając powyższe nie można podzielić
stanowiska Sądu Okręgowego, że ważne zobowiązanie do przeniesienia własności
nieruchomości może wynikać tylko z „istoty figury prawnej” czy „konstrukcji prawnej
umowy”, a w konsekwencji nie może być ono elementem umowy zawartej na
podstawie art. 392 k.c. Zobowiązanie do przeniesienia własności nieruchomości
może wynikać z dodatkowego porozumienia stron zawartego w umowie, do których
elementów prawnie istotnych nie należy przeniesienie własności rzeczy. Może być
świadczeniem, którego celem jest opłatność w zamian za uzyskanie innego
świadczenia drugiej strony umowy. Nie ma więc przeszkód, aby zobowiązanie do
przeniesienia własności nieruchomości mogło stanowić formę odpłatności dłużnika
w zamian za zobowiązanie gwarancyjne przejemcy długu na podstawie umowy,
o której mowa w art. 392 k.c., która może mieć charakter odpłatny. Z tych przyczyn
zarzuty naruszenia wskazanych w skardze kasacyjnej przepisów przez przyjęcie,
że wyłączają one możliwość ważnego powstania takiego zobowiązania,
były uzasadnione.
Pełna kontrola zaskarżonego postanowienia umożliwiająca wydanie - zgodnie
z wnioskiem zawartym w skardze kasacyjnej - orzeczenia reformatoryjnego nie
była jednak możliwa ze względu na to, że Sąd drugiej instancji nie zajął
jednoznacznego stanowiska co do charakteru postanowienia dotyczącego
nieruchomości, zawartego w umowie z dnia 3 stycznia 2013 r., a mianowicie,
czy przewidywało ono zobowiązanie do przeniesienia własności - ze skutkami
wynikającymi z art. 155 § 1 k.c. - czy też jedynie przenosiło własność
nieruchomości (art. 156 k.c.), co ma decydujące znaczenie dla oceny także
w świetle art. 158 k.c., czy wnioskodawca nabył na jej podstawie własność
nieruchomości. W odniesieniu do umowy sprzedaży, zamiany, darowizny,
przekazania nieruchomości lub innej umowy zobowiązującej do przeniesienia
własności rzeczy co do tożsamości oznaczonej, wywołujących skutki
zobowiązująco-rozporządzające, nie istnieje potrzeba badania jako przesłanki
ważności tych umów istnienia przyczyny wynikającego z nich przysporzenia
(por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 16 września 2004 r., IV CK 712/03,
OSNC 2005, nr 7-8, poz. 143). Przyczyna (causa) przysporzenia, które jest
7
skutkiem tych umów, wynika zawsze z ich treści, jeżeli więc dana umowa
zobowiązująca do przeniesienia własności rzeczy jest ważna, istnieje tym samym
także określona jej treścią przyczyna wynikającego z niej przysporzenia. Innymi
słowy, przysporzenie w postaci uzyskania własności rzeczy ma swą przyczynę
w umowie zobowiązująco-rozporządzającej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
3 października 2007 r., IV CSK 193/07 (OSNC-ZD 2008, nr 3, poz. 78). Ponieważ,
jak zasadnie przyjął Sąd drugiej instancji, do istoty umowy przewidzianej w art. 392
k.c. nie należy zobowiązanie do przeniesienia własności rzeczy, w tym
nieruchomości, nie może być ona przyczyną - według art. 156 k.c. - przeniesienia
własności nieruchomości (zawarcia umowy rozporządzającej), chyba że zawiera
ona dodatkowe porozumienie stron zobowiązujące dłużnika do przeniesienia
własności nieruchomości na rzecz przejemcy długu tytułem odpłatności w zamian
za zobowiązanie przejemcy długu, iż zwolni dłużnika od obowiązku świadczenia
wobec wierzyciela. Dopiero wówczas może ona wywrzeć skutki określone
w art. 155 § 1 k.c.
Niezależnie od tego przedmiotem oceny obu Sądów dotychczas w ogóle nie
była kwestia ważności zawartej umowy ze względu na wymagania przewidziane
w art. 392 k.c.
Z tych względów na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
oraz art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1, art. 39821
i art. 13 § 2 k.p.c., orzeczono, jak
w sentencji.
eb