Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 639/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 listopada 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Hubert Wrzeszcz
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa M. D.
przeciwko P. Spółce Akcyjnej
z siedzibą w K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 25 listopada 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 26 marca 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w punktach II. 1., II. 3. i III (drugim
podpunkt pierwszy, drugim, podpunkt trzeci i trzecim) i sprawę
w tym zakresie przekazuje Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu Okręgowego w
P. w ten sposób, że zasądził na rzecz powoda kwotę 76.046 zł, a w pozostałym
zakresie oddalił powództwo o wynagrodzenie za bezumowne korzystanie z
nieruchomości.
Ustalił, że Z. na podstawie decyzji Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w
P. z dnia 11 marca 1963 r., wydanej w trybie art. 35 ustawy z dnia 12 marca 1958 r.
o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości, pobudował w 1965 i 1969 r. na
nieruchomości stanowiącej własność Skarbu Państwa linię energetyczną
wysokiego napięcia. W dniu 19 października 1981 r. poprzednicy prawni powoda
nabyli część tej nieruchomości objętą księgą wieczystą Kw […] i oznaczoną
numerem ewidencyjnym 437/4 o powierzchni 2,9835 ha. Pozwana P. jest, wskutek
kolejnych przekształceń, następcą prawnym przedsiębiorstwa państwowego, zaś
powód jest właścicielem nieruchomości na podstawie umowy darowizny z dnia 15
marca 1996 r. Od maja 1997 r. do 31 grudnia 2003 r. działka była przeznaczona
pod grunty rolne a od dnia 1 stycznia 2004 r., zgodnie ze studium uwarunkowań
i kierunków zagospodarowania gminy, jest przeznaczona w części dla działalności
gospodarczej a w części pod grunty orne. Wysokość wynagrodzenia za korzystanie
z nieruchomości w okresie od maja 1997 r. do października 2008 r. wynosi
48.000 zł, a za okres od listopada 2008 r. do czerwca 2012 r. 28.046 zł.
Pozwana wniosła do Sądu Rejonowego wniosek o stwierdzenie zasiedzenia
służebności przesyłu na przedmiotowej nieruchomości, który został oddalony
prawomocnie postanowieniem Sądu Okręgowego z dnia 15 lutego 2011 r. W toku
niniejszego postępowania podniosła zarzut zasiedzenia służebności przesyłu.
Sąd Apelacyjny zaakceptował stanowisko Sądu pierwszej instancji odnośnie
do możliwości nabycia przez zasiedzenie służebności gruntowej o treści
odpowiadającej służebności przesyłu z dniem 19 października 2011 r. ale stwierdził,
że w czasie biegu terminu doszło do jego przerwania na skutek wytoczenia
powództwa o zapłatę wynagrodzenia za korzystanie przez pozwaną
z nieruchomości. Jako dominujące stanowisko wskazał pogląd wyrażony
3
w postanowieniach Sądu Najwyższego z dnia 22 stycznia, V CSK 239/09 i z dnia
23 października 2013 r., IV CSK 30/13 (nie publ.), zgodnie z którym przed dniem
3 sierpnia 2008 r. właściciel gruntu obciążonego urządzeniami przesyłowymi nie
miał prawnej możliwości żądania od przedsiębiorstwa przesyłowego ustanowienia
służebności ani nie dysponował w zasadzie żadnym skutecznym instrumentem
prawnym prowadzącym do usunięcia z jego gruntu urządzeń przesyłowych.
Prowadziło to do sytuacji, w której przeciwko właścicielowi gruntu biegł termin
zasiedzenia służebności o treści odpowiadającej treścią służebności przesyłu
prowadzący do nieodpłatnego nabycia prawa przez przedsiębiorcę, a właściciel
realny wpływ na zmianę tej sytuacji miał poprzez wniesienie przedmiotowego
powództwa, które należy traktować jako aktywny przejaw zainteresowania
właściciela jego nieruchomością i jednocześnie brak zgody na nieodpłatne
korzystanie z nieruchomości w zakresie treści służebności przesyłu, co uzasadnia
przyjęcie przerwy biegu przedawnienia.
Odnosząc się do żądania zapłaty wynagrodzenia uznał, że przedsiębiorstwo
energetyczne, które nie legitymuje się uprawnieniem do ingerowania w sferę cudzej
własności i korzysta z nieruchomości w złej wierze, jest zobowiązane do
świadczenia wynagrodzenia na podstawie art. 225 k.c. Wynagrodzenie ustalone
według stawek rynkowych na podstawie opinii biegłego nie zostało skutecznie
zakwestionowane przez pozwanego, co uzasadnia uwzględnienie powództwa do
kwoty 76.046 zł.
W skardze kasacyjnej pozwana zaskarżyła powyższy wyrok w punkcie
II.1 i II.3 oraz w punkcie III i wniosła o jego uchylenie w tej części oraz przekazanie
sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania. W ramach pierwszej
podstawy kasacyjnej zarzuciła przez błędną wykładnię lub niewłaściwe
zastosowanie art. 292 w zw. z art. 123 § 1 pkt 1 k.c. w zw. z art. 175 k.c. i art. 172
§ 2 k.c. przez uznanie, że wskutek wytoczenia powództwa w niniejszej sprawie
doszło do przerwania biegu 30 – letniego terminu zasiedzenia służebności
gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
Podstawa skargi kasacyjnej przewidziana w art. 398 3
§ 1 pkt 1 k.p.c.
wyróżnia dwie formy naruszeń prawa materialnego – błędne rozumienie treści lub
znaczenia normy prawnej z punktu widzenia ustalonych reguł wykładni (błędna
wykładnia) oraz błędne subsumowanie faktów ustalonych w procesie pod
abstrakcyjny stan faktyczny zawarty w hipotezie normy prawnej (niewłaściwe
zastosowanie). W zakresie zarzucanego naruszenia prawa materialnego pozwana
podniosła równolegle błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie wskazanych
przepisów prawa materialnego. Tymczasem, jak wielokrotnie stwierdzał Sąd
Najwyższy, nie jest możliwe jego naruszenie jednocześnie przez błędną wykładnię
i niewłaściwe zastosowanie, ponieważ są to dwie różne postacie naruszenia
i każda z nich wymaga odrębnego wykazania (por. wyroki Sądu Najwyższego
z dnia 17 października 2008 r., I CSK 187/08, z dnia 15 lipca 2010 r. IV CSK
138/10 - nie publ.). Skarżąca powinna zatem wskazać oddzielnie każdą z postaci
naruszenia prawa materialnego i przytoczyć zarzuty odpowiednie do każdej z nich.
Aczkolwiek konstrukcja zarzutu nie jest prawidłowa, to z jego treści oraz
uzasadnienia wynika, że pozwana zarzuca błędną wykładnię art. 292 w zw. z art.
123 § 1 pkt 1 k.c. w zw. z art. 175 k.c. i art. 172 § 2 k.c.
Z uwagi na rozbieżne twierdzenia Sądów obu instancji, w pierwszej
kolejności trzeba wyjaśnić charakter służebności, której zasiedzenia domaga się
pozwana. Przedsiębiorstwo przesyłowe zgłosiło zarzut nabycia przez zasiedzenie
„służebności gruntowej o treści przesyłu” bez wskazania art. 3051
k.c.
a z powołaniem się na orzecznictwo Sądu Najwyższego dotyczące
dopuszczalności nabycia przez zasiedzenie służebności odpowiadającej treścią
służebności przesyłu (k. 455). Sąd pierwszej instancji odniósł się do zarzutu
zasiedzenia dokonując oceny w świetle art. 3051
k.c. a więc odnosząc ją do
zasiedzenia służebności przesyłu, natomiast Sąd drugiej instancji stwierdził, że
podziela pogląd o możliwości nabycia przez pozwanego służebności gruntowej
o treści odpowiadającej treścią służebności przesyłu.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 22 maja 2013 r., III CZP 18/13
(OSNC z 2013 r., nr 12, poz. 139, Biul. SN z 2013 r., nr 5, poz. 5) w odniesieniu do
służebności przesyłu należy oddzielić dwie konstrukcje – służebności o treści
odpowiadającej treścią służebności przesyłu (art. 145 i 292 k.c.) oraz służebności
5
przesyłu (art. 3051
– 3054
k.c.). Nie można tych instytucji prawnych utożsamiać,
mimo że mają analogiczną treść oraz pełnią te same funkcje. Do dnia 3 sierpnia
2008 r. dopuszczalne było wyłącznie zasiedzenie służebności odpowiadającej
treścią służebności przesyłu, a po tej dacie służebności przesyłu. W tym drugim
wypadku możliwe jest doliczenie do okresu posiadania służebności przesyłu okresu
posiadania służebności odpowiadającej jej treścią. Sąd związany jest treścią
wniosku (zarzutu) co do prawa, którego nabycia przez zasiedzenie domaga się
wnioskodawca.
Istota problemu sprowadza się do tego, czy pozew właściciela wytoczony
przed dniem 3 sierpnia 2008 r. przeciwko przedsiębiorcy przesyłowemu o zapłatę
wynagrodzenia za korzystanie z nieruchomości przerywa bieg zasiedzenia
służebności odpowiadającej treścią służebności przesyłu. Ewentualna przerwa tego
biegu uniemożliwia bowiem doliczenie okresu posiadania tej służebności przed
datą przerwy do okresu posiadania służebności przesyłu.
W zakresie przerwy biegu zasiedzenia przepisy kodeksu cywilnego
o zasiedzeniu nie regulują w samodzielny sposób tej kwestii i wobec treści art. 175
k.c. odpowiednie zastosowanie ma art. 123 § 1 pkt 1 k.c. stanowiący, że bieg
zasiedzenia przerywa się przez każdą czynność przed sądem albo innym organem
powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju
przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia
lub zabezpieczenia roszczenia. Za utrwalone należy przyjąć stanowisko judykatury,
że przy wykładni pojęcia „czynności przedsięwziętej bezpośrednio w celu
dochodzenia roszczenia”, uwzględniając odpowiednie stosowanie zasiedzenia
przepisów o przerwie biegu terminu przedawnienia, nie można pominąć celu
instytucji zasiedzenia, a więc uporządkowania długotrwałych stosunków
rzeczowych, oraz celu przerwania biegu zasiedzenia, którym jest uniemożliwienie
posiadaczowi zasiedzenia prawa. Podzielić trzeba też pogląd, że jedynie
powództwo lub wniosek zmierzający bezpośrednio do ochrony własności jest
czynnością, o której mowa w art. 123 § 1 pkt 1 k.c., z tym że nie musi ona zmierzać
bezpośrednio do pozbawienia posiadacza posiadania nieruchomości a może
również zmierzać do ustalenia prawa własności, nowego ukształtowania stosunków
prawnorzeczowych między właścicielem a posiadaczem, w tym do zmiany
6
charakteru posiadania (uchwały Sądu Najwyższego z dnia 28 lipca 1992 r., III CZP
87/92, OSNCP z 1993 r., nr 3, poz. 31, z dnia 28 czerwca 2006 r., III CZP 42/06,
OSNC z 2007 r., nr 4, poz. 54, z dnia 21 stycznia 2011 r., III CZP 124/10, OSNC
z 2011 r., nr 9, poz. 99, Prok. i Pr. – wkł. z 2012 r., nr 3, poz. 40 i z 2012 r., nr 7 – 8,
poz. 36, BIUL. SN z 2011 r., nr 1, poz. 8, M. Prawn. z 2014 r., nr 18, poz. 980,
postanowienie z dnia 5 kwietnia 2012 r., II CSK 395/11 „Izba Cywilna” z 2013 r.,
nr 7 – 8, s. 28).
Problem, czy pozew o zapłatę o wynagrodzenia za bezumowne korzystanie
przez przedsiębiorcę przesyłowego z nieruchomości przerywa bieg terminu
zasiedzenia służebności odpowiadającej treści służebności przesyłu był
przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego. Stanowisko akceptujące pozew
o zapłatę wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z nieruchomości jako
czynność, o której mowa w art. 123 § 1 pkt 1 k.c., jako decydujący wskazuje
argument, że przed wprowadzeniem przepisów dotyczących służebności przesyłu
(art. 3051
i n. k.c.) z dniem sierpnia 2008 r. właściciel nieruchomości był
pozbawiony możliwości wystąpienia z wnioskiem o ustanowienie służebności,
a często wystąpienie z powództwem windykacyjnym lub negatoryjnym, z uwagi na
charakter urządzeń przesyłowych, byłoby oczywiście nieuzasadnione i sprzeczne
z interesem społecznym, co sprawiało, że wystąpienie z omawianym powództwem
było jedynym możliwym prawnie przejawem aktywności właściciela (postanowienia
z dnia 22 stycznia 2010 r., V CSK 239/09, z dnia 23 października 2013 r., IV CSK
30/13, OSNC z 2014 r., nr 7 – 8, poz. 88, Biul. SN z 2014 r., nr. 1, poz. 10,
M. Prawn. z 2014 r., nr 16, str. 862 – 862 i z 2014 r., nr 18, str. 978).
Stanowisko przeciwne wykluczające taką możliwość i uznające za taką
czynność wniesienie wniosku o ustanowienie służebności opiera się na poglądzie,
że sprawa z powództwa o zapłatę za bezumowne korzystanie z nieruchomości
w zakresie służebności przesyłu nie jest rodzajem sporu o własność pomiędzy
właścicielem gruntu a posiadaczem służebności i za jego pomocą nie można
dochodzić pozbawienia posiadania, zmiany jego charakteru, czy też nowego
ukształtowania stosunków prawnorzeczowych między właścicielem a posiadaczem
służebności, a więc nawet stosunkowo szeroka interpretacja art. 123 § 1 pkt 1 k.c.
w zw. z art. 175 k.c. nie daje podstawy do twierdzenia, że wytoczenie takiego
7
powództwa przerywa bieg terminu zasiedzenia służebności przesyłu
(postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 2011 r., M. Prawn. z 2014 r.,
nr 18, poz. 980, z dnia 13 lutego 2014 r., V CSK 167/13, M. Prawn. z 2014 r., nr 18,
s. 980, z dnia 12 września 2013 r., IV CSK 88/13, nie publ., wyrok z 10 lipca 2013 r.,
V CSK 320/12, nie publ.). Dodać należy, że powyższe postanowienia dotyczyły
takiego stanu faktycznego, w którym pozew o zapłatę wniesiony był już
po wprowadzeniu służebności przesyłu i problem dotyczył tego, czy wniosek
o ustanowienie służebności przerywa bieg zasiedzenia.
Problem rozstrzygnęła uchwała 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia
26 listopada 2014 r., III CZP 45/14 (OSNC z 2015 r., nr 5, poz. 54), w której orzekł,
że wytoczenie przez właściciela nieruchomości przeciwko posiadaczowi
służebności przesyłu, a przed dniem 3 sierpnia 2008 r. przeciwko posiadaczowi
służebności gruntowej odpowiadającej treścią służebności przesyłu, powództwa
o zasądzenie wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z nieruchomości
w zakresie odpowiadającym treści tej służebności nie przerywa biegu jej
zasiedzenia. Sąd Najwyższy wyjaśnił, że czynnością przedsięwziętą bezpośrednio
w celu dochodzenia prawa w rozumieniu art. 123 § 1 pkt 1 w zw. z 292 i 175 k.c.
jest każde zachowanie właściciela nieruchomości przed właściwym organem,
zmierzające bezpośrednio do uregulowania stosunków prawnorzeczowych
wykonywanej służebności lub do zaniechania jej wykonywania. Nie odpowiada
temu samo wystąpienie o zapłatę wynagrodzenia za korzystanie z nieruchomości
w zakresie służebności odpowiadającej treścią służebności przesyłu, bo ani
to roszczenie, ani jego realizacja nie zmienia relacji prawnorzeczowych właściciela
z posiadaczem służebności. Wniesienie takiego powództwa powoduje jedynie
zmianę dobrej wiary posiadania służebności w złą wiarę (tak też uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 21 stycznia 2011 r., III CZP 124/10), natomiast nie jest
równoznaczne z bezpośrednim działaniem w celu ukształtowania stosunku
prawnego między nim a posiadaczem służebności, przerywającym bieg
zasiedzenia. Właściciel nieruchomości także przed dniem 3 sierpnia 2008 r. mógł
dochodzić swych praw na etapie tworzenia planów zagospodarowania
przestrzennego, planów miejscowych, procesu przygotowania inwestycji przesyłu
energii, ciepła gazu oraz roszczeń prawnorzeczowych wynikających z immisji
8
bezpośrednich i pośrednich nieruchomości a także realnego skierowania roszczeń
petytoryjnych, uzupełniających, domagających się pozbawienia posiadania i zmiany
jego charakteru oraz powództw – wyraźnie wymienionych w art. 123 § 1 pkt 1 k.c. -
o ustalenie nieistnienia służebności (art. 189 k.p.c.).
Sąd Najwyższy w składzie orzekającym w tej sprawie podziela ten pogląd,
przy czym dodać trzeba, że brak podstaw do akceptowania bezczynności
właściciela nieruchomości w sytuacji, gdy bieg zasiedzenia służebności przesyłu
z doliczeniem okresu posiadania służebności o treści odpowiadającej służebności
przesyłu kończy się po dniu 3 sierpnia 2008 r., a właściciel nie korzysta
z uprawnienia przyznanego w art. 3052
§ 2 k.c. Pogląd zaprezentowany przez Sąd
drugiej instancji nie może być podtrzymany po wejściu w życie służebności przesyłu
umożliwiającej właścicielowi nieruchomości żądanie ustanowienia służebności
przesyłu za odpowiednim wynagrodzeniem. Taka sytuacja miała miejsce
w niniejszej sprawie, właściciel nieruchomości wiedząc o dążeniu przedsiębiorstwa
przesyłowego do zasiedzenia służebności przesyłu zignorował bowiem
rozstrzygnięcie Sądu Okręgowego w sprawie o zasiedzenie służebności oddalające
prawomocnie w dniu 14 lutego 2011 r. wniosek z przyczyny braku upływu terminu
zasiedzenia i wskazujące ten termin i nie podjął żadnych czynności zmierzających
do przerwania jego biegu.
Z tych względów orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39815
k.p.c.,
o kosztach postępowania kasacyjnego rozstrzygając zgodnie z art. 108 § 1 k.p.c.
kc