Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 90/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 2 grudnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Jan Górowski
SSN Anna Kozłowska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Parafii Rzymskokatolickiej
w O.
przeciwko Skarbowi Państwa-Wojewodzie […], Agencji Nieruchomości Rolnych w
W. Oddziałowi Terenowemu w B. i Gminie G.
o przywrócenie własności, przyznanie nieruchomości zamiennych ewentualnie
zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 2 grudnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej Skarbu Państwa
- Wojewody […]
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 11 września 2014 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 17 lutego 2014 r. Sąd Okręgowy w T. nakazał pozwanej
Agencji Nieruchomości Rolnych w W. Oddział Terenowy w B. złożenie
oświadczenia woli, że zwraca powodowej Parafii Rzymskokatolickiej w O. własność
nieruchomości stanowiącej geodezyjnie wyodrębnione działki nr 484 o powierzchni
0,1717 ha i nr 485 o powierzchni 0,09222 ha położone w O., dla których w Sądzie
Rejonowym w G. prowadzona jest księga wieczysta KW […] oraz własność
nieruchomości stanowiącej wyodrębnione działki nr 121/22 o powierzchni 1,47 ha i
nr 211/14 o powierzchni 52,48 ha położone w N. gmina G., dla których w Sądzie
Rejonowym w G. prowadzona jest księga wieczysta KW […]. Ponadto, Sąd nakazał
pozwanej, aby złożyła oświadczenie woli, że przenosi na powódkę własność
nieruchomości stanowiącej geodezyjnie wyodrębnioną działkę nr 41/2 o
powierzchni 0,73 ha położoną w O. gmina G., dla której w Sądzie Rejonowym w G.
prowadzona jest księga wieczysta KW […]. Następnie, Sąd zasądził na rzecz
powódki od Skarbu Państwa - Wojewody […] kwotę 299.422,60 zł, a od Gminy G.
kwotę 74,654 zł i orzekł o kosztach procesu i kosztach sądowych. Postanowieniem
z dnia 11 marca 2014 r. Sąd Okręgowy uzupełnił ten wyrok przez „dopisanie w
punktach 3 i 4” (dotyczących kwot zasądzonych od Skarbu Państwa i Gminy G.)
słów: „z ustawowymi odsetkami od dnia ogłoszenia wyroku do dnia zapłaty”.
W motywach rozstrzygnięcia Sąd Okręgowy ustalił, że Katolicka Gmina
Kościelna w O. była wpisanym do księgi wieczystej KW O. właścicielem
nieruchomości położonej w O., o powierzchni 76,2356 ha. Nieruchomość ta
stanowiła w znacznej części gospodarstwo rolne służące utrzymaniu proboszcza
jako tzw. beneficjum, a częściowo była zajęta przez kościół i cmentarz.
Nieruchomość została przejęta na własność Państwa na podstawie przepisów
ustawy z dnia 20 marca 1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki,
poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw i utworzeniu Funduszu
Kościelnego (Dz. U. Nr 9, poz.87 ze zm., dalej jako ustawa z dnia 20 marca 1950 r.
lub ustawa o p.d.m.r.). Protokoły przejęcia, z dni 23 października 1950 r. i 24
stycznia 1959 r. nie zachowały się; przejęcie to zostało potwierdzone orzeczeniem
Urzędu do spraw Wyznań w W. z dnia 16 września 1961 r., nr …/67. W roku 1977
Państwo zwróciło powódce trzy działki o łącznej powierzchni 1,93 ha. Na skutek
3
nowego pomiaru niezwróconej części gruntu, ustalono, że powstał „przybytek”
powierzchni wynoszący 2,9837 ha. W dniu 24 kwietnia 1991 r. do Komisji
Majątkowej w W., działającej na podstawie przepisów ustawy z dnia 17 maja 1989 r.
o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U.
Nr 29, poz. 154, ze zm., dalej jako ustawa z 17 maja 1989 r. lub u.s.p.k.k.),
wpłynęło pismo, z którego wynikało, że składający i podpisujący je działają w
imieniu wnioskodawcy to jest Parafii Rzymsko-Katolickiej w O. i wnoszą o wydanie
orzeczenia przywracającego Parafii własność nieruchomości objętej księgą
wieczystą KW O., o powierzchni 73,7776 ha, zabudowanej, stanowiącej grunty
rolne, użytki zielone i nieużytki, w sytuacji zaś gdyby przywrócenie własności nie
było możliwe, o przyznanie nieruchomości zamiennej lub odszkodowania. W
uzasadnieniu wniosku wskazano, że nieruchomość przejęta przez Państwo
stanowiła własność Katolickiej Gminy Kościelnej i była gospodarstwem rolnym
proboszcza. W toku postępowania regulacyjnego Komisja Majątkowa orzeczeniem
z dnia 25 maja 2004 r., uwzględniając część żądań, zwróciła Parafii działki gruntu o
powierzchni 0,3894 ha objęte księgą wieczystą KW […]. Parafia zawarła również
ugodę z Nadleśnictwem G., w wyniku której zrzekła się roszczeń do działki o
powierzchni 0,20 ha a zwrócono jej działkę o powierzchni 3,72 ha. Komisja
Majątkowa nie uzgodniła orzeczenia co do roszczeń odnoszących się do
pozostałych gruntów o czym powiadomiła Parafię pismem z dnia 29 lipca 2010 r.
informując o możliwości dochodzenia tej części roszczeń na drodze sądowej.
Powódka wniosła pozew w dniu 28 stycznia 2011 r. i konstruując żądanie zgodnie
z art. 63 ustawy z dnia 17 maja 1989 r., domagała się zaspokojenia roszczeń w
odniesieniu do pozostałego gruntu, to jest – po uwzględnieniu wyników
postępowania regulacyjnego – roszczeń do gruntu o powierzchni 72,4344 ha.
Roszczenia zostały skierowane przeciwko Agencji Nieruchomości Rolnych w W. i
Skarbowi Państwa a także Gminie G., wobec ustalenia, że część przyjętych
gruntów podlegała komunalizacji. W toku postępowania przedmiotem ustaleń
faktycznych była wartość przejętych nieruchomości i zagadnienie możliwości
wydzielenia działek zamiennych. Przedmiotem z kolei ocen prawnych, w związku
z zarzutem pozwanych, była legitymacja czynna powódki. Sąd, po analizie zarówno
przepisów historycznych jak i orzecznictwa sądów, wyraził pogląd, że powódka jest
4
następcą prawnym Katolickiej Gminy Kościelnej w O. Sąd rozważył również zarzut
pozwanych utraty przez powódkę roszczeń z art. 63 ustawy z 17 maja 1989 r., a to
wobec wszczęcia postępowania przed Komisją Majątkową przez podmiot, który nie
był umocowany do działania i w świetle obowiązującego prawa również nie mógł
być pełnomocnikiem powódki. Sąd wskazał, że warunkiem dochodzenia roszczeń
na drodze sądowej jest wcześniejsze prowadzenie postępowania regulacyjnego i
zachowanie terminu sześciu miesięcy z art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 16 grudnia 2010
r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w
Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U z 2011 r. Nr 18, poz. 89), co w sprawie nastąpiło.
Sąd nie jest natomiast uprawniony do badania czy postępowanie przed Komisją
było prowadzone prawidłowo, postępowanie sądowe nie stanowi bowiem
kontynuacji postępowania przed Komisją Majątkową.
Apelacje od tego wyroku wnieśli wszyscy pozwani. Wyrokiem z dnia
11 września 2014 r. Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok w części
zasądzającej od Skarbu Państwa - Wojewody […] kwotę 299.422,60 zł w ten
sposób, że zamiast tej kwoty zasądził od tego pozwanego na rzecz powódki kwotę
284.113,90 zł, a w pozostałej części oddalił powództwo, zmienił wyrok w części
zasądzającej od Gminy G. kwotę 74.654 zł w ten sposób, że zamiast tej kwoty
zasądził od tego pozwanego na rzecz powódki kwotę 69.044 zł, zmienił
rozstrzygnięcie o kosztach sądowych i procesu, oddalił apelacje w pozostałej części
i orzekł o kosztach za drugą instancję. Ponadto, z apelacji pozwanego Skarbu
Państwa od wyroku (postanowienia) uzupełniającego z dnia 11 marca 2014 r.,
uchylił to rozstrzygnięcie (w części dotyczącej skarżącego) i przekazując sprawę w
tej części Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania zniósł postępowanie w
sprawie w tym zakresie.
Sąd Apelacyjny podzielił ocenę prawną Sądu pierwszej instancji,
że powódka jest następcą prawnym Katolickiej Gminy Kościelnej w O. ujawnionej
jako właściciel nieruchomości objętej KW O. Wskazał, że podmiot ten, mający
osobowość prawną, funkcjonujący na podstawie przepisów ustawy pruskiej z 20
czerwca 1875 r., utracił byt prawny z chwilą wejścia w życie Konkordatu z 1925 r.
Od tej chwili bowiem osobowość prawna przysługiwała wyłącznie tym podmiotom,
którym osobowość tę przyznawało prawo kanoniczne. Prawo kanoniczne
5
osobowość tę przyznało m.in. diecezjom, kościołom parafialnym, kapitulnym, a
także beneficjom. Osoby prawne wymienione w prawie kanonicznym, czy też
erygowane przez upoważnioną do tego władzę kościelną stały się podmiotem praw,
w tym prawa własności, przysługującym dotychczas katolickim gminom kościelnym.
Sąd Apelacyjny wskazał, że dobra kościelne objęte księgą wieczystą O.
obejmowały teren należący do beneficjum proboszczowskiego wraz z kościołem
parafialnym p.w. […] w O. Z dekretu Biskupa C. z dnia 20 lutego 1937 r. w sprawie
utworzenia parafii O. wynikało, że cały majątek należący do dotychczasowej kuracji
przy kościele w O. został, w związku ze wznowieniem parafii, przekazany
kościołowi parafialnemu i beneficjum; w dekrecie wskazano, że obszar ziemi
beneficjalnej w O. wynosi 68.7356 ha. Wobec powyższego, ziemia beneficjalna
służąca utrzymaniu proboszcza położona w O., związana z kościołem parafialnym,
stała się własnością beneficjum proboszczowskiego powołanej tym dekretem
parafii. Ten stan prawny trwał do chwili uznania za nieobowiązujący Konkordatu, co
nastąpiło uchwałą Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej z dnia 12 września
1945 r. Od tej zaś chwili brak było w państwowym porządku prawnym podstawy
prawnej dla uznania za osoby prawne tych podmiotów, których osobowość prawna
wynikała z przepisów prawa kanonicznego. Orzecznictwo Sądu Najwyższego
(postanowienie z dnia 18 kwietnia 1963 r. I CR 223//63, OSNCP 1964, nr 11,
poz.198) osobowość prawną przypisało parafiom, diecezjom i diecezjalnym
seminariom duchownym Kościoła Rzymskokatolickiego, taki stan prawny wynikał
też pośrednio z przepisów niskiej rangi (zarządzenie Dyrektora Urzędu ds. Wyznań
z 13 sierpnia 1971 r. w sprawie wykonania przepisów ustawy z 23 czerwca 1971 r.
o przejęciu przez osoby prawne Kościoła Rzymskokatolickiego oraz innych
związków wyznaniowych własności niektórych ruchomości położonych na Ziemiach
Zachodnich i Północnych). W ten sposób doszło do potwierdzenia na gruncie prawa
państwowego posiadania przez parafię osobowości prawnej i nastąpiło to przed
wejściem w życie kodeksu prawa kanonicznego z 25 stycznia 1983 r.; przepisy tego
kodeksu przyznały parafii osobowość prawną na gruncie prawa wyznaniowego.
Źródłem podmiotowości prawnej parafii, a więc i powódki nie było uregulowanie
ujęte w art. 72 ustawy z 17 maja 1989 r.; przepis ten jedynie porządkował sytuację
prawną tych podmiotów, które osobowość prawną uzyskały wcześniej, na
6
podstawie przepisów prawa kanonicznego. Ponadto, Państwo w latach 60. i 70.
traktowało powodową Parafię jako osobę prawną i następcę prawego poprzedniego
właściciela o czym świadczył dokonany na jej rzecz zwrot części upaństwowionej
nieruchomości. W ocenie Sądu Apelacyjnego, skoro nieruchomości Katolickiej
Gminy Kościelnej przejął Kościół Parafialny wraz z beneficjum proboszczowskim, a
po 1945 r. jednostkę organizacyjną Kościoła Katolickiego stanowiły parafie, które z
uwagi na strukturę organizacyjną i własnościową należało identyfikować z
wcześniejszymi kościołami parafialnymi to uzasadniało to wnioskowanie, że
powódka jest następcą prawnym tych podmiotów. Sąd Apelacyjny zauważył
również, że jeżeli nawet nie zachodzi następstwo prawne w ścisłym znaczeniu tego
słowa, to powódka jako kościelna osoba prawna, z uwagi na organizacyjny i
terytorialny związek z majątkiem Kościoła Katolickiego, którego dotyczyło
postępowanie regulacyjne kontynuowane przed sądem, ma określone ustawą
uprawnienie do przywrócenia własności nieruchomości należącej do tego samego
Kościoła. Cel jaki przyświecał ustawodawcy uchwalającemu ustawę z 17 maja 1989
r., brak w prawie państwowym po roku 1945 uregulowań dotyczących kościelnych
osób prawnych, toczenie postępowania przed Komisją Majątkową z udziałem
powódki, pozwalały, w ocenie Sądu Apelacyjnego, zaakceptować stanowisko Sądu
pierwszej instancji, że powódka jest uprawniona do występowania z roszczeniami
na podstawie ustawy z dnia 17 maja 1989 r.
Sąd Apelacyjny wyraził pogląd, że sąd powszechny nie ma uprawnień do
kontrolowania prawidłowości wniosku wszczynającego postępowanie regulacyjne
i jednocześnie nie podzielił stanowiska skarżących, że wniosek przed Komisję
Majątkową został złożony przez podmiot nieuprawniony. Wskazał, że mimo braku
podpisu proboszcza na wniosku, wnioskodawcą była powodowa Parafia, tak była
ona traktowana przez Komisję Majątkową i również ona była beneficjentem
zapadłego w toku tego postępowania rozstrzygnięcia i ugody.
W odniesieniu do pozostałych zarzutów podniesionych przez apelujących,
Sąd Apelacyjny stwierdził, że orzekając o obowiązku Gminy zapłaty odszkodowania
Sąd Okręgowy wyszedł ponad żądanie, zatem wyrok ponad kwotę żądaną przez
powoda w odniesieniu do tego pozwanego podlegał odpowiedniej zmianie. Zmianie
podlegał też wyrok w części zasądzającej odszkodowanie od Skarbu Państwa –
7
Wojewody […] z uwagi na pominięcie w rozliczeniu wartości działki, której powódka
zrzekła się w postępowaniu regulacyjnym oraz wartości działek zamiennych
przyznanych powódce. Uwzględnienie tych wartości prowadziło do pomniejszenia
kwoty odszkodowania i oddalenia części powództwa. Nie podzielił Sąd zarzutu o
możliwości uznania działki nr 221/1 zaoferowanej przez Agencję Nieruchomości
Rolnych za nieruchomość zamienną, wskazując na istotne przeszkody natury
faktycznej.
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego wniósł Skarb Państwa-
Wojewoda […], zaskarżając wyrok w części zasądzającej na rzecz powódki kwotę
284.113,90 zł i oddalającej częściowo jego apelację oraz orzekającej o kosztach
procesu w obu instancjach. Zarzucił naruszenie przepisów prawa materialnego to
jest art. 61 ust. 1 pkt 2 w związku z art. 63 ust. 1-3 w związku z art. 59 ustawy z
dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w
Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U z 2013 r., poz.1169 ze zm.) w związku z kan. 1272
i kan. 1274 Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 r. przez przyjęcie, że powódka
ma legitymację czynną w sprawie, naruszenie art. 61 ust. 1 pkt 2 w związku z art.
62 ust. 3 u.s.p.k.k., przy czym w zakresie regulacji art. 62 ust. 3 w wersji
obowiązującej przed uchyleniem tego przepisu ustawą z dnia 16 grudnia 2010 r. o
zmianie ustawy z dnia 17 maja 1989 r. (Dz.U. z 2011 r., Nr 18, poz. 89) w związku z
art. 4 ust. 2 ustawy zmieniającej, przez wadliwe przyjęcie, że sąd powszechny nie
jest uprawniony do badania skuteczności złożenia wniosku o wszczęcie
postępowania regulacyjnego. Skarżący zarzucił również naruszenie art. 61 ust. 1
pkt 2 w związku za art. 63 ust. 1-3 u.s.p.k.k. w związku z art. 1 ust. 2 i art. 4 ust. 2
ustawy o p.d.m.r., przez wadliwe przyjęcie, że żądanie przywrócenia przejętej
nieruchomości, zgłoszone na podstawie art. 61 ust. 1 pkt 2 u.s.p.k.k. jest zasadne
również w przypadku przywrócenia części przejętej nieruchomości oraz, że
roszczenie regulacyjne obejmuje wszystkie przejęte na podstawie ustawy
z 20 marca 1950 r. nieruchomości, bez względu na cel na jaki dotychczas
były przeznaczane dochody z nieruchomości, oraz, że sąd powszechny jest
uprawniony do ustalania, na potrzeby zgłoszonego roszczenia regulacyjnego,
czy nieruchomość stanowiła gospodarstwo rolne proboszcza oraz uznanie
zasadności roszczenia pomimo wydzielenia części nieruchomości w ramach
8
wykonania ustawy o p.d.m.r. oraz przez przyznanie powódce nieruchomości
zamiennych i odszkodowania w zakresie przekraczającym jej roszczenia.
W ramach tej podstawy skarżący zarzucił jeszcze naruszenie art. 63 ust. 1 pkt 2
ustawy z 17 maja 1989 r. przez nieuwzględnienie wniosków Agencji Nieruchomości
Rolnych związanych z przedstawieniem nieruchomości zamiennych i uznanie,
że wydzielenie działki zamiennej stanowi okoliczność utrudniająca uwzględnienie
żądania przyznania nieruchomości zamiennej.
W ramach podstawy z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. skarżący zarzucił naruszenie
art. 328 § 2 w związku z art. 291 § 1 k.p.c. przez brak dostatecznego wyjaśnienia
ustaleń faktycznych co do następstwa prawnego i legitymacji procesowej powódki,
naruszenie art. 381 k.p.c. przez dopuszczenie dowodu z dokumentu, w postaci
mapy gruntów Rzym. Kat. Parafii O., mającego wpływ na rozstrzygnięcie, mimo że
był to dowód spóźniony oraz naruszenie art. 105 i art. 100 w związku z art. 291 § 1
k.p.c. przez niewłaściwe zastosowanie co miało wpływ na rozstrzygnięcie
o kosztach postępowania.
We wnioskach kasacyjnych pozwany domagał się uchylenia wyroku Sądu
Apelacyjnego w zaskarżonej części i orzeczenie co do istoty sprawy przez zmianę
wyroku Sądu Okręgowego w zakresie wskazanym w apelacji i oddalenie
powództwa ewentualnie uchylenia wyroku w zaskarżonej części i przekazania
sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nietrafne są zarzuty naruszenia przepisów procesowych w sposób
uzasadniający przyjęcie, że mogło mieć to wpływ na wynik sprawy. Uzasadnienie
zaskarżonego wyroku zawiera wszystkie przewidziane w art. 328 § 2 k.p.c. i istotne
dla wyroku sądu drugiej instancji elementy niezbędne dla przeprowadzenia kontroli
kasacyjnej. Zarzut niedostateczności ocen (według skarżącego) w zakresie
przypisania powódce statusu następcy prawnego katolickiej gminy kościelnej
skarżący nietrafnie umieścił w podstawie procesowej, ponieważ następstwo prawne
jest kwalifikacją prawną. Zauważyć można, że skarżący zagadnienie to ulokował
również wśród zarzutów naruszenia prawa materialnego; trafność tych zarzutów
zostanie oceniona niżej. Nie ma też racji skarżący, że Sąd Apelacyjny naruszył art.
381 k.p.c. przeprowadzając dowód z dokumentu jakkolwiek dokument ten,
9
w postaci mapy gruntów Parafii O., powódka mogła zgłosić przed sądem pierwszej
instancji. Sąd Apelacyjny uwzględniając skomplikowaną materię prawną
rozstrzyganej sprawy, na co wskazał w uzasadnieniu, uznał za potrzebne
wykorzystanie jako dowodu również i tego dokumentu, a biorąc pod uwagę, że sąd
drugiej instancji jest sądem, który ma obowiązek rozstrzygnąć sprawę a nie
apelację, brak podstaw do przypisania Sądowi naruszenia art. 381 k.p.c.
Twierdzenia skarżącego o naruszeniu przez Sąd przepisów dotyczących
rozliczania kosztów procesu należy pominąć ponieważ skarga kasacyjna nie
przysługuje od rozstrzygnięcia o kosztach procesu.
Podniesione w skardze kasacyjnej zarzuty naruszenia prawa materialnego
są nietrafne. Zagadnienie legitymacji czynnej powodowej Parafii wiąże się
niewątpliwie z wykazaniem, że jest ona następcą prawnym podmiotu ujawnionego
w księdze wieczystej urządzonej dla nieruchomości przejętej na własność Państwa
w trybie przepisów ustawy o p.d.m.r. Podmiotem tym była Katolicka Gmina
Kościelna w O. Zagadnienie następstwa prawnego parafii po tym podmiocie nie jest
nowe i było już przedmiotem analizy w orzecznictwie Sądu Najwyższego. W tym
zakresie powołać można uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego
2015 r. IV CSK 312/14 (nie publ.); poglądy wyrażone w powołanym wyroku Sąd
Najwyższy w składzie rozstrzygającym sprawę niniejszą podziela. Katolicka gmina
kościelna to pojęcie związane z kościołem katolickim w dawnym zaborze pruskim.
Po wejściu w życie Konkordatu z 1917 r. wszystkie ustawy, rozporządzenia, dekrety
sprzeczne z jego postanowieniami straciły moc prawną. Okólnik Prezesa Rady
Ministrów z dnia 26 sierpnia 1925 r. wydany w porozumieniu z Ministrami Wyznań
Religijnych i Oświecenia Publicznego, Spraw Wewnętrznych, Sprawiedliwości i
Skarbu, zawierający instrukcje celem wykonania art. XXV Konkordatu co do ustaw,
rozporządzeń i dekretów, sprzecznych z postanowieniami Konkordatu (Monitor
Polski z 4 września 1925 r. nr 204, poz. 877) wymieniając akty prawne, które
utraciły moc, pominął ustawę pruską z dnia 20 czerwca 1875 r. o pracach zarządu
majątku w katolickich gminach kościelnych, stanowiącą podstawę istnienia i
funkcjonowania katolickich gmin kościelnych, co mogło wskazywać, że ustawa
pruska nie przestała obowiązywać. Jednocześnie, nie budziło wątpliwości, że z
chwilą wejścia w życie Konkordatu, elementem powszechnego porządku prawnego
10
stały się przepisy prawa kanonicznego i wyłącznie to prawo decydowało, którym
instytucjom kościelnym lub zakonnym przysługuje osobowość prawna. Dla
usunięcia wątpliwości co do treści uregulowań prawa kanonicznego w zakresie
osobowości prawnej, w Dzienniku Urzędowym Ministerstwa Sprawiedliwości z dnia
15 maja 1926 r. (Nr 10, str. 175-182) opublikowano komunikat „w sprawie
przepisów prawa kościelnego o osobach prawnych kościelnych i zakonnych”
zawierający, sporządzony przez Biuro Episkopatu Polskiego, wyciąg z prawa
kanonicznego o osobach prawnych kościelnych i zakonnych. Wynikało z niego, że
osobą prawną jest (m.in.) każdy kościół a także beneficjum (kan. 1494 § 2, 99 i
1409); komunikat nie wymieniał katolickiej gminy kościelnej. W orzecznictwie więc
przyjęto, mając na uwadze cel Konkordatu, zmierzający do zaprowadzenia od razu
i w całej pełni zarządu majątkiem według norm prawa kanonicznego, że z chwilą
jego wejścia w życie przestały istnieć gminy kościelne jako osoby prawne i ich
miejsce zajęły (sukcesja) właściwe osoby prawne według prawa kanonicznego (por.
wyrok Najwyższego Trybunału Administracyjnego z dnia 14 maja 1927 r., OSP
1927, poz. 292 i orzeczenia Sądu Najwyższego: z dnia 31 października 1930 r., III.
2C 231/30, z dnia 20 listopada 1931 r. III C 299/31 i z dnia 24 stycznia 1936 r., II C
2101/35, OSNC 1936, Nr 8, poz. 328).
Z ustaleń sądów wynikało, że od roku 1937, w związku z utworzeniem
dekretem Biskupa C. z dniem 1 kwietnia 1937 r. parafii O., majątek Kościelnej
Gminy Katolickiej O. stał się majątkiem Kościoła parafialnego p.w. […] i beneficjum
przeznaczonym na utrzymanie każdorazowego proboszcza i służby kościelnej. Taki
stan prawny trwał do roku 1945 r., do chwili uznania Konkordatu za
nieobowiązujący. Uznanie Konkordatu za nieobowiązujący spowodowało, że
przepisy prawa kanonicznego przestały regulować stosunki prawne a obowiązujące
stały się wyłącznie przepisy prawa państwowego. Te zaś ogóle nie regulowały
osobowości prawnej kościelnych osób prawnych. W systemie prawa państwowego
powstała więc niewątpliwie luka prawna, tym bardziej wymagająca wypełnienia, że
Państwo wchodziło w stosunki prawne tak z Kościołem a więc związkiem
wyznaniowym jako całością jak i jego strukturami organizacyjnymi istniejącymi na
oznaczonych terytoriach, władającymi oznaczonym majątkiem. Istnienie Kościoła
Rzymskokatolickiego jako związku wyznaniowego i jego struktur nie mogło być
11
więc i nie było ignorowane przez Państwo. Stosunki Państwo- Kościół do
uchwalenia ustawy z 17 maja 1989 r. przechodziły różne fazy, nie można jednak
zaprzeczyć, że nawet faza pierwsza, niezależnie od jej represyjnego kursu, czego
dowodem była ustawa z 20 marca 1950 r., wskazywała na uznanie podmiotowości
prawnej Kościoła Katolickiego w Polsce. Rząd Rzeczypospolitej Polskiej zawarł
bowiem w roku 1950 z Episkopatem Polski jako reprezentantem Kościoła
Katolickiego w Polsce porozumienie, do treści którego nawiązywał nawet przepis
ustawy, to jest art. 61 ust.1 pkt 2 in fine ustawy z 17 maja 1989 r., w wersji
pierwotnej. Porozumienie to opierało się więc na założeniu, że Kościół
Rzymskokatolicki w Polsce jest prawnie uznany. Niewątpliwie, od treści aktu
uznania zależy jakie jednostki organizacyjne takiego związku korzystać będą z
osobowości prawnej. Do koncepcji uznania (potwierdzenia) jako dopuszczonego w
doktrynie systemu powstania osoby prawnej nawiązał Sąd Apelacyjny w
uzasadnieniu rozstrzygnięcia. Podkreślić należy, że w doktrynie wskazuje się, iż
forma takiego uznania jest obojętna. Przepisy ustawy o p.d.m.r. dotyczyły odjęcia
własności nieruchomości nie tylko związkowi wyznaniowemu jako całości ale także
własności nieruchomości przysługującej jego jednostkom organizacyjnym (art. 4
ust.1 ustawy), co uzasadnia wniosek, że już wówczas ustawodawca zakładał
istnienie jednostek organizacyjnych związku wyznaniowego będących podmiotem
prawa własności. Obowiązujący wówczas art.36 p.o.p.c. stanowił, że powstanie,
ustrój, zakres zdolności prawnej i ustanie osoby prawnej określa ustawa albo
oparte na niej przepisy, a więc ustawodawca nie akcentował tak wyraźnie jak czyni
to obecnie w art. 33 k.c., że posiadanie osobowości prawnej uzależnione jest od
istnienia przepisu ustawy przyznającego jednostce organizacyjnej tę osobowość.
Stąd też brzmienie art. 36 p.o.p.c. stało się podstawą wnioskowania Sądu
Najwyższego (por. postanowienie z dnia 18 kwietnia 1963 r. I CR 223/63, OSNC
1964/10/98), że wobec braku stosownej ustawy, osobowość prawną pewnych
trwałych struktur kościoła katolickiego, to jest parafii, diecezji i diecezjalnych
seminariów duchownych, można wyprowadzić z brzmienia i celów przepisów rangi
niższej niż ustawa, w szczególność tych, z których wynikało, że Państwo wchodzi
tak w stosunku publicznoprawne jak i prywatnoprawne z takim strukturami.
Powołanie się w rozporządzeniu Ministra Finansów z dnia 20 lutego 1962 r. w
12
sprawie prowadzenia ksiąg przez kościelne osoby prawne oraz zakony
i kongregacje duchowne (Dz. U. z 1962 r., nr 18, poz. 77 ze zm.) na „ kościelne
osoby prawne” wskazywało, że Państwo uznało, iż są jednostki organizacyjne
związku wyznaniowego, które korzystają z osobowości prawnej. Biorąc pod uwagę,
że w strukturze Kościoła Katolickiego rysowały się wyraziście mi.in parafie, których
tworzenie, przekształcanie, znoszenie i ustalanie granic terytorialnych (dekret
z dnia 31 grudnia 1957 r. o organizowaniu i obsadzaniu stanowisk kościelnych,
Dz. U. z 1957 r., nr 1, poz. 6) ustawodawca uzależnił od zgody właściwych organów
państwowych, wniosek judykatury (por. też uzasadnienie uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 9 stycznia 1964 r. VI KO 49/63, OSNKW 1964/4/67), że parafie
mają osobowość prawną, mimo zastrzeżeń zgłaszanych w piśmiennictwie, został
zaakceptowany. Dodać należy, że dowodem uznania przez Państwo osobowości
prawnej parafii były, trafnie wskazane przez Sąd Apelacyjny, przepisy wydanego na
podstawie delegacji z art. 1 ust. 4 ustawy z dnia 23 czerwca 1971 r. o przejściu na
osoby prawne Kościoła Rzymskokatolickiego oraz innych kościołów i związków
wyznaniowych własności niektórych nieruchomości położonych na Ziemiach
Zachodnich i Północnych (Dz.U. Nr 16, poz.156) zarządzenia Dyrektora Urzędu do
spraw Wyznań z dnia 13 sierpnia 1971 r. w sprawie wykonania przepisów tej
ustawy (M.P. z 1971 r., Nr 44, poz.284) wymieniające jako kościelne osoby prawne
Kościoła Rzymskokatolickiego parafie, diecezje i diecezjalne seminaria duchowne.
W strukturze parafii, wwiązany w nią organizacyjnie i gospodarczo,
pozostawał kościół jako budowla, proboszcz (wymieniony w powołanym wyżej
komunikacie „w sprawie przepisów prawa kościelnego o osobach prawnych
kościelnych i zakonnych” jako ,,niekolegialna osoba moralna, ubocznie jako osoba
moralna prawna w Kodeksie Prawa Kanonicznego wskazana”- kan. 470 § 4),
a także nieruchomości jako beneficjum a więc materialne źródło dochodów
złączonego z nim urzędu, tu: proboszcza (kan.1409). Uznanie za osobę prawną
parafii, w sytuacji gdy obejmowała ona nie tylko ogół wiernych ale i kościół
parafialny i majątek nieruchomy będący źródłem utrzymania proboszcza, a więc
majątek beneficjalny, prowadzi do wniosku, że na gruncie prawa państwowego
parafia będąc osobą prawną była traktowana jako właściciel kościoła i majątku
beneficjalnego. Nie można pomijać, że takie utożsamianie parafii z majątkiem,
13
z którym została związana przez przepisy wewnętrze kościoła katolickiego, było
powszechne i aprobowane przez władzę, która co prawda w aspekcie prawnym
uchylała się od jednoznacznego uregulowania stanu prawnego, ale nie mogła
ignorować oczywistych zdarzeń skutkujących uczestnictwem w obrocie jednostek
kościoła katolickiego. Podkreślić należy, że zwracając w roku 1977 część
nieruchomości upaństwowionej na podstawie ustawy o p.d.m.r., zwrotu dokonano
na rzecz powodowej Parafii, także tę Parafię polecono wpisać (i wpisano) do księgi
wieczystej jako właściciela.
Skarżący zarzucając brak dostatecznego wykazania następstwa prawnego
parafii i wskazując, że następstwo prawne może wynikać wyłącznie z przepisu
prawa, oczekiwał wskazania takiego przepisu; niewątpliwie skarżący ma
świadomość, że w obowiązującym do roku 1989 r. prawie pozytywnym takiego
przepisu nie było. Następstwo prawne pomiędzy Kościelną Gminą Katolicką w O. a
Kościołem p.w. […] i beneficjum nie wywołuje u skarżącego, jak się wydaje,
wątpliwości; istnienie tego następstwa wykazano wyżej przy czym stwierdzić należy,
że o następstwie tym nie przesądza żaden przepis prawa. O następstwie prawnym
powodowej Parafii po Kościele parafialnym p.w. […] w O. i po beneficjum
proboszczowskim przy tym Kościele również nie decyduje państwowe prawo
stanowione, skoro ówczesny ustawodawca od jego uchwalenia uchylał się. Jednak,
jak wskazano, więź organizacyjna, terytorialna i funkcjonalna pomiędzy kościołem,
urzędem proboszcza i nieruchomościami będącymi materialnym źródłem
dochodów tego urzędu wskazuje, że parafia, uznana na gruncie prawa
państwowego za osobę prawną, musiała być jednocześnie na gruncie tego prawa
uznana za właściciela tych nieruchomości.
Sąd Najwyższy nie podziela stanowiska skarżącego, że zastosowanie ma art.
59 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. stanowiący, że w razie zniesienia kościelnej
osoby prawnej jej majątek przechodzi na nadrzędną kościelną osobę prawną,
ewentualnie na Konferencję Episkopatu Polski lub Konferencję Wyższych
Przełożonych Zakonnych, co w ocenie skarżącego prowadzi do wniosku, że status
następcy prawnego przypisać należałoby diecezji jako jednostce nadrzędnej nad
zniesionymi osobami prawnymi kościelnymi to jest Kościołem parafialnym
i beneficjum. Przyczyną, dla której tego poglądu nie można podzielić jest
14
okoliczność, że powołany przepis obowiązuje w porządku prawnym dopiero od
23 maja 1989 r., to jest od wejścia w życie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła
katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej i nie może regulować sytuacji prawnych
mających miejsce przed tą datą (por. art. XXVI przep. wpr. k.c.), w szczególności
decydować o własności majątku kościelnych osób prawnych, których istnieniu
w państwowym porządku prawnym ustawodawca skutecznie zaprzeczył
czterdzieści kilka lat wcześniej. Stąd też zarzut naruszenia kanonu 1272 i 1274
Kodeksu prawa kanonicznego z roku 1983 jest chybiony.
Reasumując, status powodowej Parafii jako właściciela upaństwowionego
w trybie ustawy o p.d.m.r. majątku w postaci nieruchomości objętej KW O.
powoduje, że ta Parafia mogła skutecznie złożyć wniosek przed Komisję Majątkową
jak i wystąpić z powództwem w sprawie niniejszej.
Postępowanie sądowe wszczęte po zakończeniu bytu Komisji Majątkowej
nie jest dalszym etapem tamtego postępowania. Jest postępowaniem toczącym się
od początku i w zasadzie przesłanką skutecznego wytoczenia powództwa jest, aby
postępowanie przed Komisją Majątkową toczyło się i nie zostało merytorycznie
zakończone w odniesieniu do tych samych nieruchomości, których Kościół został
pozbawiony oraz zachowanie terminu do wniesienia pozwu. Postępowanie sądowe
nie ma więc w zasadzie charakteru kontrolnego. Można przyjąć, że sąd bada tylko
dokumenty zebrane w postępowaniu przed Komisją Majątkową w zakresie, w jakim
mogą mieć znaczenie dla dochodzenia i zasadności zgłoszonego w sprawie
sądowej roszczenia procesowego.
Jak wynika z ustaleń, wniosek skierowany do Komisji Majątkowej z dnia
24 kwietnia 1991 r. o wszczęcie postępowania regulacyjnego dotyczył tych samych
nieruchomości, których dotyczyło postępowanie przed sądem. Wniosek jako
wnioskodawcę wskazywał powodową Parafię, a jako organ nadrzędny - Kurię
Biskupią C. Z jego treści wynikało, że Kuria występuje w imieniu Parafii; wniosek
został podpisany przez kanclerza i wikariusza generalnego. Mimo takiego kształtu,
w postępowaniu regulacyjnym przed Komisją Majątkową otrzymał bieg.
W postępowania brał jednak udział proboszcz Parafii i Parafia przez niego
reprezentowana była stroną czynności prawnych skutkujących nabyciem w tamtym
postępowaniu własności nieruchomości.
15
Postępowanie przed Komisją Majątkową miało charakter odformalizowany.
Normowało go, wydane na podstawie zawartej w art. 62 ust. 9 u.s.p.k.k.
zarządzenie Ministra - Szefa Urzędu Rady Ministrów z dnia 8 lutego 1990 r.
w sprawie trybu postępowania regulacyjnego w przedmiocie przywrócenia osobom
prawnym Kościoła Katolickiego własności nieruchomości lub ich części (M. P. Nr 5,
poz. 39 ze zm., dalej: "zarządzenie"). Postępowanie toczyło się według niektórych
tylko zasad procedury administracyjnej, ale nie cywilnej. Nie można zatem
stosować wobec podmiotu działającego za wnioskodawcę zasad dotyczących
pełnomocnictwa wypracowanych na gruncie postępowania cywilnego, podobnie jak
brak podstaw do przypisywania brakowi wniosku polegającemu na niepodpisaniu
go przez umocowany do reprezentacji organ wnioskodawcy, skutków wynikających
z przepisów kodeksu postępowania cywilnego. Niepodpisanie wniosku przez
wnioskodawcę (§ 11 ust. pkt 6 zarządzenia) powinien był skłonić Komisję
Majątkową do wezwania do usunięcia tej wadliwości, ze skutkiem z § 14 ust. 1
zarządzenia to jest pod rygorem zawieszenia postępowania. Skoro tego
nie uczyniono i wnioskowi nadano bieg, wywołał on skutki prawne.
Ponieważ postępowanie kontynuowano, rozstrzygając o własności na rzecz Parafii,
to brak podstawy do przyjęcia, że prawo powódki do dochodzenia roszczenia
wygasło, ze względu na niewystąpienie przez nią z wnioskiem w terminie do
31 grudnia 1992 r. (art. 62 ust. 3 u.s.p.k.k. w związku z art. 2 ustawy zmieniającej
z dnia 11 października 1991 r., Dz.U. z 1991 r., nr 107, poz.459). Błędy Komisji
Majątkowej w procedowaniu nie mogą obciążać strony. Skoro proboszcz Parafii był
zawiadamiany o podejmowanych czynnościach jako wnioskodawca i reprezentował
Parafię przy czynnościach prawnych to nie budzi wątpliwości, że popierał żądania
wniosku.
Z przepisów ustawy z 17 maja 1989 r. wynika, że ustawodawca nie
zamierzał zwrócić Kościołowi Katolickiemu wszystkich nieruchomości przejętych na
własność Państwa w trybie ustawy z 20 marca 1950 r. Przepisy ustawy z 17 maja
1989 r. dotyczą jedynie części tych gruntów i obejmują dwa przypadki. Pierwszy
wynika z art. 60 ust. 1 pkt 2 i nie wiąże się z postępowaniem regulacyjnym, przepis
przesądza o nabyciu ex lege własności części gruntów objętych działaniem ustawy
z 20 marca 1950 r., w razie spełnienia przesłanek wskazanych w przepisie. Drugi
16
wynika z mającego znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy art. 61 ust.1 pkt 2,
w którym ustawodawca zdecydował, że postępowaniu regulacyjnemu poddane
zostają nieruchomości upaństwowione w trybie ustawy z 20 marca 1950 r. jeżeli nie
wydzielono z nich należnych gospodarstw proboszczów i, jak należy rozumieć,
w zakresie odnoszącym się do gruntu niewydzielonego. Oznacza to, że
przewróceniu, w postępowaniu regulacyjnym przed Komisją Majątkową i obecnie
w postępowaniu przed sądem, podlega własność tych nieruchomości, które
stanowiły gospodarstwa rolne proboszczów i dotyczy to powierzchni poręczanej
w ustawie o p.d.m.r. Obszar gospodarstw proboszczów poręczanych przez
Państwo, a więc niepodlegających przejęciu, wynikał z art. 4 ust. 2 ustawy o p.d.m.r.
– przejęciu podlegała wyłącznie nadwyżka ponad ustawową granicę. Stwierdzenie,
że przejęciu podlegała wyłącznie nadwyżka obszaru ponad granicę określoną w art.
4 ust. 2, czyli obszar ponad 50 ha lub ponad 100 ha jeżeli były to grunty położone
na terenie województw poznańskiego, pomorskiego i śląskiego (art. 4 ust. 3
ustawy), czyni nietrafnym stanowisko skarżącego, który dowodzi, że ustawa
z 20 marca 1950 r. wyznaczając granicę górną i nie wskazując granicy dolnej
poręczanego gospodarstwa rolnego proboszcza, usprawiedliwia wnioskowanie,
iż roszczenie z art. 61 ust.1 pkt 2 u.s.p.k.k. nie powstaje jeżeli kościelna osoba
prawna otrzymała (zatrzymała) z tego gospodarstwa chociażby minimalną
powierzchnię. Skarżący wskazywał, że taka sytuacja miała miejsce w sprawie skoro
z przejęcia wyłączono areał o powierzchni 0,578 ha i zwrócono 1,93 ha; w ocenie
skarżącego skutkowało to brakiem roszczenia regulacyjnego. Nietrafność tego
poglądu wobec brzmienia art. 4 ust. 3 ustawy o p.d.m.r. nie budzi wątpliwości.
Ponadto skarżący pominął, że art. 61 ust. 1 pkt 2 ustawy z 17 maja 1989 r. stanowi
o niewydzieleniu „należnych w myśl ustawy gospodarstw rolnych proboszczów”.
Ustawa z 20 marca 1950 r. przewidywała wydzielenie (poręczenie) gruntów
o powierzchni wyżej wskazanej, ta zatem powierzchnia, to jest 50 ha lub 100 ha
była „należna” w myśl ustawy. Niewydzielenie powierzchni należnej uzasadnia
roszczenie regulacyjne. W odniesieniu zaś do powodowej Parafii skarżący pominął
również, że jako podstawę prawną wyłączenie od przejęcia powierzchni 0,5780 ha
(orzeczenie Urzędu do spraw Wyznań z dnia 16 września 1961 r.) jak i zwrotu
gruntu o powierzchni 1,93 ha (decyzja Urzędu Wojewódzkiego w T. z dnia
17
29 listopada 1977 r.) wskazano art. 2 ust. 2 ustawy o p.d.m.r., a więc przepis
dotyczący gruntów i obiektów wyłączonych od przejęcia, a nie art. 1 ust. 2 tej
ustawy dotyczący gruntu niepodlegającego przejęciu.
Brak podstaw do przyjęcia, że w postępowaniu regulacyjnym, którego celem
jest przywrócenie własności gruntu stanowiącego - w chwili przejęcia nieruchomość
na własność Państwa - gospodarstwo rolne proboszcza, strona powinna uzyskać,
zgodnie z art. 4 ust. 5 ustawy o p.d.m.r., decyzję właściwego ministra
stwierdzającego, że nieruchomość stanowi gospodarstwo rolne proboszcza.
Postępowanie regulacyjne jest postępowanie mającym na celu odzyskanie przez
kościelne osoby prawne części tych nieruchomości, które objęte działaniem ustawy
z 20 marca 1950 r., zostały przejęte z naruszeniem interesów kościelnej osoby
prawnej, nie ma zaś na celu reaktywowania gospodarstwa rolnego proboszcza.
Postępowanie regulacyjne nie jest postępowaniem toczącym się na podstawie
przepisów ustawy z 1950 r. i dla jej prawidłowego wykonania. Postępowanie
regulacyjne jest postępowaniem mającym zadośćuczynić krzywdom jakich doznał
Kościół Katolicki w Polsce w przeszłości, stąd też roszczenia ujęte w art. 63 ustawy
wskazują ich rodzaj, daleko szerszy od li tylko „przywrócenia własności”. Stąd też
w takim postępowaniu sąd, nawet gdyby chodziło wyłącznie o przywrócenie
własności, ustala czy nieruchomość została przejęta w trybie przepisów ustawy
o p.d.m.r., czy doszło do wydzielenia gospodarstwa rolnego proboszcza.
Stwierdzenie, że do wydzielenia należnego gospodarstwa rolnego nie doszło,
uzasadnia uwzględnienie żądania w zakresie powierzchni przewidzianej ustawą
z 20 marca 1950 r., przy czym istotnie chodzi o rolny charakter tych nieruchomości
za czym przemawia treść art. 61 ust.1 pkt 2 zdanie drugie i trzecie u.s.p.k.k.
Zarzut, że Sąd nie uwzględnił wniosków Agencji Nieruchomości Rolnych
dotyczących nieruchomości przedstawionych jako zamienne wiąże się z ustaleniem
okoliczności faktycznych czyniących niemożliwą regulację w sposób wskazany
w art. 61 ust. 1 pkt 1 i 2; nie jest to zatem zarzut mieszczący się w podstawie z art.
3983
§ 1 pkt 1 k.p.c., ale zarzut wprost zmierzający do podważenia ustaleń
faktycznych Sądu, a zatem zarzut niedopuszczalny (art. 3983
§ 3 k.p.c.).
Z przedstawionych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
orzekł jak w sentencji.
18
eb