Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III PK 39/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 grudnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Józef Iwulski (przewodniczący)
SSN Zbigniew Hajn
SSN Romualda Spyt (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa B. S.
przeciwko Uzdrowisku […]
o zapłatę odprawy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 10 grudnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Okręgowego Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w K.
z dnia 27 listopada 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 12 września 2014 r. Sąd Rejonowy - Sąd Pracy w K. oddalił
powództwo B. S. przeciwko Uzdrowisku […] o zapłatę kwoty 19.378 zł tytułem
odprawy wraz ustawowymi odsetkami od 2 maja 2014 r.
Sąd ustalił, że powódka była zatrudniona w Uzdrowisku […] od 1 czerwca
2008 r. na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony na stanowisku głównej
księgowej. W okresie zatrudnienia powódka była skonfliktowana z radcą prawnym
pozwanej Spółki J. M. Źródłem konfliktu były sprawy dotyczące: egzekucji
prowadzonej w imieniu pozwanego zakładu pracy przeciwko Spółce M.,
przedkładania pozwanemu zakładowi pracy faktur, zawierających koszt
użytkowania własnego samochodu przez radcę prawnego, rozliczenia kosztów
pobytu w hotelu. Pismem z dnia 2 września 2013 r. pracodawca wypowiedział
powódce umowę o pracę z zachowaniem trzymiesięcznego okresu wypowiedzenia.
Jako przyczynę wypowiedzenia umowy o pracę wskazano zmianę formy
zatrudnienia z umowy pracę na umowę cywilnoprawną z podmiotem
gospodarczym. W okresie wypowiedzenia B. S., po wykorzystaniu urlopu
wypoczynkowego, została zwolniona ze świadczenia pracy.
Powódka odwołała się od wypowiedzenia umowy o pracę, domagając się
zasądzenia od pozwanego Uzdrowiska […] kwoty 29.067 zł tytułem odszkodowania
za nieuzasadnione wypowiedzenie umowy o pracę przez pracodawcę. W
uzasadnieniu pozwu wskazała, że przyczyna wypowiedzenia umowy jest pozorna,
bowiem rzeczywistym powodem rozwiązania z nią umowy o pracę był konflikt z
radcą prawnym J. M. W toku postępowania konsekwentnie udowadniała tę
okoliczność.
Prawomocnym wyrokiem Sądu Rejonowego w K. z dnia 10 grudnia 2013 r.,
uwzględniono powództwo B. S., zasądzając na jej rzecz kwotę 29.067 zł tytułem
odszkodowania za nieuzasadnione wypowiedzenie umowy o pracę.
Sąd Rejonowy uznał, że przeprowadzone postępowanie dowodowe w
sprawie […]13 oraz postępowanie dowodowe w niniejszej sprawie potwierdziły tezę
o konflikcie powódki z radcą prawnym i „jednoznacznie wykluczyły uznanie, że
likwidacja stanowiska pracy powódki była jedyną i wyłączną przyczyną rozwiązania
z nią stosunku pracy”. Zastrzeżenia pracodawcy co do sposobu wykonywania przez
nią obowiązków służbowych, związane z konfliktem z radcą prawnym, były
3
powodem podjęcia określonych decyzji personalnych, bez których nie doszłoby do
zwolnienia B. S. W tej sytuacji Sąd Rejonowy oddalił powództwo o zapłatę
odprawy.
Sąd Okręgowy w K., wyrokiem z dnia 27 listopada 2014 r., oddalił apelację
powódki od powyższego wyroku.
Sąd odwoławczy podkreślił, że Sąd pierwszej instancji należycie zbadał i
wyjaśnił wszystkie istotne okoliczności sprawy i, nie wykraczając poza granice
swobodnej oceny dowodów, dokonał prawidłowej oceny zebranego w sprawie
materiału dowodowego, wyciągając z niego trafne i logiczne wnioski. Stwierdził, że
podziela ustalenia Sądu pierwszej instancji i przyjmuje je za własne.
Zdaniem Sądu Okręgowego, nie ulega wątpliwości, że odszkodowanie z
tytułu nieuzasadnionego wypowiedzenia umowy o pracę, z powołaniem się na
ustawę z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z
pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (jednolity
tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 192; dalej ustawa o zwolnieniach grupowych) i odprawa
pieniężna wypłacana z tytułu takiego zwolnienia to dwie odrębne instytucje prawne.
W przypadku tych instytucji odmiennie przedstawia się również rozkład ciężaru
dowodu. Zgodnie z art. 6 k.c. ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która
z faktu tego wywodzi skutki prawne W sprawach dotyczących uznania
wypowiedzenia umowy o pracę za bezskuteczne, przywrócenia do pracy bądź
odszkodowania ciężar udowodnienia zasadności przyczyny stanowiącej podstawę
wypowiedzenia obciąża pracodawcę, natomiast pracownik dochodzący świadczeń
przewidzianych ustawą o zwolnieniach grupowych powinien udowodnić, że
rozwiązanie stosunku pracy nastąpiło z przyczyn jego niedotyczących.
W ocenie Sądu Okręgowego, powódka w przedmiotowej sprawie nie mogła,
skutecznie się powoływać na oświadczenie woli w piśmie pracodawcy z dnia 2
września 2013 r., w którym wskazano, że przyczyną wypowiedzenia umowy o
pracę była zmiana formy zatrudnienia z umowy o pracę na umowę cywilnoprawną z
podmiotem gospodarczym. Wynika to z faktu, że B. S. zakwestionowała
prawdziwość tej przyczyny, odwołując się od doręczonego jej wypowiedzenia.
Powódka wskazywała, że rzeczywistą przyczyną rozwiązania z nią umowy o pracę
był konflikt z prawnikiem pracodawcy. Sąd Rejonowy, w wyniku przeprowadzonego
4
postępowania w sprawie […]13, przyznał powódce rację i wyrokiem z dnia 10
grudnia 2013 r. zasądził na jej rzecz kwotę 29.067 zł tytułem odszkodowania za
nieuzasadnione wypowiedzenie umowy o pracę.
Sąd podkreślił także, że powódka nie powołała się na inną przyczynę
rozwiązania stosunku pracy, z której można by wywieść, że jest to przyczyna
niedotycząca pracownika oraz że nie udowodniła, że rozwiązanie stosunku pracy
nastąpiło z przyczyn jej niedotyczących.
Powódka zaskarżyła ten wyrok skargą kasacyjną w całości, zarzucając mu
naruszenie przepisów postępowania, a także naruszenie prawa materialnego: art. 6
k.c. w związku z art 300 k.p., przez jego błędną wykładnię polegającą na przyjęciu,
że w sprawie o zapłatę odprawy pieniężnej, wytoczonej na podstawie art. 8 ust. 1 w
związku z art. 10 ust. 1 ustawy o zwolnieniach grupowych, to powódkę obciąża
ciężar udowodnienia, że nie było żadnej przyczyny leżącej po jej stronie do
rozwiązania z nią umowy o pracę; art. 365 k.p.c. przez przyjęcie, iż przyczyny
wypowiedzenia umowy o pracę przez pracodawcę ustalone w sprawie o zapłatę
odszkodowania na podstawie art. 45 § 1 k.p. są wiążące w sprawie o zapłatę
odprawy pieniężnej na podstawie art. 8 ust. 1 w związku z art. 10 ust. 1 ustawy o
zwolnieniach grupowych; art. 233 § 1 w związku z art. 391 § 1 i art. 328 k.p.c.,
przez przyjęcie, że powódka nie wykazała, że nie było żadnej przyczyny leżącej po
jej stronie do rozwiązania z nią umowy o pracę; art. 1 ust. 1 i ust. 2 w związku z art.
8 ust. 1 oraz art. 10 ustawy o zwolnieniach grupowych, przez jego błędną
wykładnię, polegającą na przyjęciu, że wskazana przez powoda w sprawie o
zapłatę odszkodowania za nieuzasadnione wypowiedzenie umowy o pracę
domniemana przyczyna rozwiązania umowy o pracę jest przyczyną rozwiązania
stosunku pracy dotyczącą pracownika, która wyłącza prawo do odprawy pieniężnej
przewidzianej w tej ustawie.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną pozwana wniosła o wydanie
postanowienia o odmowie przyjęcia jej do rozpoznania, ewentualnie o jej oddalenie
– w obu przypadkach o zasądzenie od powódki na swoją rzecz kosztów
postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
Na wstępie podkreślić należy, że zgodnie z 3983
§ 3 k.p.c., podstawą skargi
kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów
(por. uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 23 września 2005 r.,
III CSK 13/05, OSNC 2006 nr 4, poz. 76). Przepis ten wprawdzie nie wskazuje
expressis verbis konkretnych przepisów, których naruszenie, w związku z
ustalaniem faktów i przeprowadzaniem oceny dowodów, nie może być
przedmiotem zarzutów wypełniających drugą podstawę kasacyjną, nie ulega jednak
wątpliwości, że obejmuje on art. 233 k.p.c. Wszakże ten właśnie przepis określa
kryteria oceny wiarygodności i mocy dowodów (por. wyroki Sądu Najwyższego: z
dnia 26 kwietnia 2006 r., V CSK 11/06, LEX nr 230204; z dnia 19 października
2010 r., II PK 96/10, LEX nr 687025; z dnia 24 listopada 2010 r., I UK 128/10,
LEX nr 707405 oraz z dnia 24 listopada 2010 r., I PK 107/10, LEX nr 737366).
Przechodząc do dalszych zarzutów, wskazać należy, że Sąd drugiej
instancji, powołując się na związanie (art. 365 § 1 k.p.c.) wyrokiem Sądu
Rejonowego w K. z dnia 10 grudnia 2013 r., […], odniósł to do ustalenia tego Sądu,
że przyczyna podana w wypowiedzeniu umowy o pracę - „zmiana formy
organizacyjnej z umowy o pracę na umowę cywilnoprawną z podmiotem
gospodarczym” nie była nieprawdziwa (w rzeczywistości nie istniała), co
doprowadziło Sąd Rejonowy do wniosku, że wypowiedzenie powódce umowy o
pracę było nieuzasadnione. W związku z tym, w ocenie Sądu drugiej instancji,
powódka w niniejszej sprawie nie mogła powoływać się na to, że do rozwiązania
stosunku doszło z przyczyny podanej przez pracodawcę w piśmie wypowiadającym
umowę o pracę. Zatem wedle Sądu drugiej instancji, związanie prawomocnym
wyrokiem - wbrew sugestii skarżącej - nie dotyczyło ustaleń w sprawie […]13
odnośnie do rzeczywistej przyczyny rozwiązania stosunku pracy (konflikt z radcą
prawnym), a polegało na niemożliwości przyjęcia, że przyczyną wypowiedzenia
była „zmiana formy organizacyjnej z umowy o pracę na umowę cywilnoprawną z
podmiotem gospodarczym”. Stanowisko to należy zaakceptować z
przedstawionych poniżej względów.
Zasadniczo moc wiążącą na podstawie art. 365 § 1 k.p.c. ma tylko sentencja
orzeczenia, nie mają jej zaś zawarte w uzasadnieniu motywy rozstrzygnięcia sądu
(por. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 13 stycznia 2000 r., II CKN 655/98,
6
LEX nr 51062, i z dnia 23 maja 2002 r., IV CKN 1073/00, LEX nr 55501), niemniej
jednak w niektórych przypadkach ze względu na ogólność rozstrzygnięcia
wyrażonego w sentencji orzeczenia okoliczności objęte uzasadnieniem mogą
służyć do sprecyzowania zakresu mocy wiążącej tego rozstrzygnięcia, czyli granic
jego prawomocności materialnej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 lutego
2007 r., II CSK 452/06, LEX nr 274151). Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 23
czerwca 2009 r., II PK 302/08 (LEX nr 513001) podkreślił, że treść prawomocnego
orzeczenia, o którym stanowi art. 365 § 1 k.p.c., stanowi treść wyrażonej w nim
indywidualnej i konkretnej normy prawnej, w tym zwłaszcza zakres jej
obowiązywania (związania stron i sądów). Często nie jest ona i z obiektywnych
względów nie może być w pełni wysłowiona w sentencji orzeczenia. Z tego względu
ustalenie tej treści, a przede wszystkim zakresu związania prawomocnym
wyrokiem, wymaga niejednokrotnie wykładni orzeczenia w świetle sporządzonego
do niego uzasadnienia, a w braku pisemnego uzasadnienia w świetle
odtworzonego (np. na podstawie akt sprawy) rozumowania sądu, który wydał
badane rozstrzygnięcie (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 25 lutego 1998 r.,
II UKN 594/97, OSNAPiUS 1999 nr 1, poz. 37, orzeczenia Sądu Najwyższego: z 17
marca 1950 r., Wa.C. 339/49, OSN 1951 nr III, poz. 65, z 18 czerwca 1955 r., III CR
199/54, OSN 1956 nr 4, poz. 100). Wskazana metoda określenia zakresu
związania prawomocnym orzeczeniem, o którym stanowi art. 365 § 1 k.p.c., jest
analogiczna do przyjętej w orzecznictwie sądowym metody ustalania granic powagi
rzeczy osądzonej, normowanej w art. 366 k.p.c. Ten kierunek wykładni potwierdza
pogląd wyrażony w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 12 marca 2003 r., III CZP
97/02 (OSNC 2003 nr 12, poz. 160), w myśl którego sąd nie jest związany
ustaleniami wynikającymi z uzasadnienia orzeczenia w takim zakresie, w jakim nie
miały one znaczenia dla rozstrzygnięcia.
Ustalenia Sądu Rejonowego w sprawie […]13 były zatem wiążące w
niniejszej sprawie jedynie w tym zakresie, w którym Sąd przyjął, że przyczyna
podana w wypowiedzeniu umowy o pracę – „zmiana formy organizacyjnej z umowy
o pracę na umowę cywilnoprawną z podmiotem gospodarczym” była nieprawdziwa
i poza ten zakres Sąd drugiej instancji nie wykroczył.
W rezultacie nieuprawniony jest zarzut skargi, powołujący się na to, że Sąd
7
drugiej instancji uznał za wiążące ustalenia dokonane w wyroku z dnia 10 grudnia
2013 r., dotyczące rzeczywistej przyczyny wypowiedzenia powódce umowy o pracę
(konflikt z radcą prawnym).
Skoro dalsze ustalenia w sprawie […]13, że rzeczywistym powodem
podjęcia przez pracodawcę decyzji o wypowiedzeniu był konflikt istniejący między
powódka a radcą prawnym, nie wiązały w niniejszej sprawie, Sąd w niniejszej
sprawie był zobowiązany do samodzielnego ustalenia rzeczywistej przyczyny
wypowiedzenia umowy o pracę, aby ocenić, czy można ją zakwalifikować jako
niedotyczącą pracownika, co uzasadniałoby prawo powódki do odprawy na
podstawie art. 8 ust. 1 ustawy o zwolnieniach grupowych. Obowiązek ten został
wykonany przez Sąd pierwszej instancji, bowiem ustalił on (na podstawie zeznań
powódki, prezesa zarządu pozwanej Spółki oraz świadków A. H. i G. L.), że
rzeczywistą przyczyną wypowiedzenia powódce umowy o pracę był jej konflikt z
radcą prawnym. Ustalenie to jednak nie daje odpowiedzi na pytanie, czy wskazana
wyżej przyczyna może być oceniona jako dotycząca powódki (niedotycząca
pracodawcy). Pojęcie „konflikt” jest tak pojemne, że należałoby je wypełnić treścią,
z której wynikałoby nie tylko jego źródło, ale i to, czy postawa powódki w tym
konflikcie była uprawniona (wynikała z rzetelnego wykonywania przez nią
obowiązków księgowej) i czy jej zachowania w kontaktach z radcą prawnym
wykraczały poza rzeczową dyskusję. Trudno bowiem uznać, że konflikt powstały na
tle sposobu wykonywania przez powódkę swoich obowiązków (kontestowany przez
radcę prawnego) sam w sobie stanowi przyczynę dotyczącą powódki, jeśli w tym
zakresie nie można by dopatrzyć się uchybień po jej stronie - ani w kontekście
merytorycznym, ani z punktu widzenia poprawności zachowania w stosunkach
interpersonalnych.
Jak trafnie zwrócił uwagę Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 2 lutego 2010 r.,
II PK 184/09 (OSNP 2011 nr 13-14, poz. 180), rozkład ciężaru dowodu w procesie
cywilnym kształtuje się dynamicznie, gdyż strony równocześnie przedstawiają
twierdzenia i dowody na ich poparcie, zwalczając wzajemnie swe stanowiska.
Rozkładem ciężaru dowodów w procesie cywilnym rządzą następujące reguły:
a) faktów tworzących prawo powinien w zasadzie dowieść powód; dowodzi on
również fakty uzasadniające jego odpowiedź na zarzuty pozwanego; pozwany
8
dowodzi fakty uzasadniające jego zarzuty przeciwko roszczeniu powoda; b) faktów
tamujących oraz niweczących powinien dowieść przeciwnik tej strony, która
występuje z roszczeniem, czyli z zasady pozwany. Według najbardziej
podstawowej zasady, powoda obciąża dowód faktów prawotwórczych (z których
wywodzi skutki prawne). W procesie cywilnym zdarza się jednak, że dowodzenie
przesłanek żądania bywa niezwykle trudne, a nawet niemożliwe ze względu na
brak dowodów, brak wiedzy strony itp. Odnieść to można do pracownika
dochodzącego odprawy w sytuacji, gdy prawomocny wyrok zasądzający
odszkodowanie z tytułu nieuzasadnionego wypowiedzenia umowy o pracy
potwierdza, że przyczyna wskazana w wypowiedzeniu była nieprawdziwa. W takich
okolicznościach to na pracodawcy spoczywa ciężar dowodu wykazania, po
pierwsze, jaka była przyczyna rozwiązania z pracownikiem stosunku pracy i, po
drugie, że była to przyczyna leżąca po stronie pracownika.
Niemiej jednak - mimo odmiennego poglądu Sądu (że to powódka powinna
udowodnić, ze do rozwiązania stosunku pracy doszło z przyczyn jej
niedotyczących) - istota uchybienia Sądu nie polega na nieprawidłowym ustaleniu
rozkładu ciężaru dowodu (art. 6 k.c.). O ile bowiem Sąd - w granicach swobodnej
oceny dowodów - ustalił, że przyczyną wypowiedzenia powódce umowy o pracę był
jej konflikt z radcą prawnym, o tyle obojętne było to, która strona procesu wnosiła o
ich przeprowadzenie. Natomiast w oparciu o te dowody Sąd nie ustalił faktów
istotnych dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy. Zgodnie z utrwalonym
orzecznictwem Sądu Najwyższego, zastosowanie przepisów prawa materialnego
do niedostatecznie ustalonego stanu faktycznego oznacza wadliwą subsumcję tego
stanu do zawartych w nich norm prawnych, a brak stosownych ustaleń uzasadnia
zarzut kasacyjny naruszenia prawa materialnego przez niewłaściwe jego
zastosowanie (por. np. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 5 września 2012 r.,
IV CSK 76/12, LEX nr 122981; z dnia 11 marca 2003 r. V CKN 1825/00, LEX nr
784216; z dnia 10 marca 2011 r., II PK 241/10, LEX nr 817524).
W rezultacie uzasadniony okazał się zarzut naruszenia art. 8 ust. 1 w
związku z art. 10 ust. 1 ustawy o zwolnieniach grupowych.
Mając na uwadze powyższe Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
orzekł jak w sentencji. O kosztach postępowania kasacyjnego rozstrzygnięto na
9
mocy art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c.
kc